زیست بوم

ایران از گونه‌های کم نظیر آبزیان خالی می‌شود؟ - بررسی علل و عوامل نابودی گونه‌های متنوع آبزیان در ایران

برگرفته از روزنامه اطلاعات، شماره  25674، دوشنبه 4 شهریور 1392

طاهره خلیلی کسمایی

پیدایش کره زمین و هرچه در آن است، به معجزه شباهت دارد. حرکت زمین به دور خورشید، پدید آمدن شب و روز و فصل‌ها، پیدایش گیاهان که خواص دارویی‌شان بیش از خواص داروهای یک داروخانه است و پیدایش دریاها و اقیانوس‌ها با انواع آبزیانش، همه نعمت‌هایی است که برای رشد و بقا، وجود یافته است. انسانِ دیروز در پیوند تنگاتنگ با طبیعت، زندگی را با آب کافی، خاک خوب، جنگل‌های انبوه و دریاهای پاک تجربه می‌کرد، ولی اینک در هزاره سوم میلادی، آفت‌کش‌ها را به زمین می‌خوراند، جنگل‌ها را بیابان می‌کند، برای تهیه کالاهای جالب و تزئینی از عاج فیل و پوست تمساح، به بهره‌برداری مفرط و پرسود خود ادامه می‌دهد. انسان که در تغییرات اقلیمی نیز ردپایی به جا گذاشته است، با تهاجم گازهای سمی به جوّ زمین سبب شده است که سپر حفاظتی لایه ازن در حفاظت از خود نیز عاجز بماند!

در جایی می‌خوانیم که با آب شدن سطح وسیعی از یخ‌های قطب شمال، گونه‌هایی از خرس‌های قطبی در آستانه نابودی هستند. آمارهایی را می‌بینیم که از افزایش بیماری‌های ناشی از آلودگی آب‌های شیرین و مرگ و میر آبزیان حکایت‌ها دارد. در خبرها می‌شنویم که غرق شدن تانکرهای بزرگ کشتی‌‌های نفتکش اقیانوس‌پیما، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به حیات دریایی وارد کرده است. شاید بعضی بگویند نسل دایناسورها در میلیون‌ها میلیون سال پیش منقرض شده است، پس تغییرات آب و هوایی و بلایای گوناگون خود به خود باعث دگرگونی‌هایی در محیط زیست و انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی می‌شوند! ولی آیا این ادعا می‌تواند دلیلی باشد برای این که انسان با دست خود، ویرانی، انقراض و انهدام جهان زنده را سازماندهی کند؟ به هر روی، انسانی که با هوش و توانمندی و تکنولوژی‌های پیشرفته، موقعیت خود را در آینده رصد می‌کند و با انواع فن‌آوری‌ها در پی کشف چیزهای ناشناخته‌ای است تا او را در داشتن زندگی بهتر یاری دهد، با این همه سمومی که دست و دل‌بازانه در آب و هوا می‌پراکند، در نهایت خود مسموم‌تر و بیمارتر می‌شود. همه موجودات از حشره‌ای کوچک تا انسان، خواست‌های‌شان، آب پاک، خاک پاک و هوای پاک است، بنابراین هر مسمومیتی می‌تواند زندگی موجودات زنده را به خطر اندازد. آب هم یکی از عناصر ضروری حیات است که در معرض انواع آلودگی‌ها قرار دارد. گرچه انسان با این حقیقت روبرو است که در گرمای کره زمین، آلودگی محیط زیست و انقراض گونه‌های حیوانی و گیاهی نقش داشته است، ولی روند آلوده کردن آب و هوا و خاک و مشکلات تو درتویی که در زیستگاه‌‌اش می‌‌‌آفریند، همچنان ادامه دارد. آلودگی آب‌ها ممکن است از طریق بارش باران‌های اسیدی (سموم موجود در هوا) و یا مواد شیمیایی (علف‌کش‌ها و آفت‌کش‌های‌‌شته شده به وسیله باران) باشد، که وارد جریان‌های آبی می‌شوند و بر سلامت و حیات موجودات آبزی تأثیر منفی فراوانی می‌گذارند.

این مواد آلوده در بدن ماهیان انباشته می‌شوند و به بدن انسان راه می‌یابند، بنابراین تعجبی ندارد اگر روز به روز به آمار مبتلایان به سرطان‌ها و تعداد نوزادان ناقص‌العضو و یا افرادی که به اختلال حواس دچارند، افزوده شود. وقتی زنجیره غذایی و زندگی موجودات آبزی دچار اختلال می‌شود، زندگی ما را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. چند نمونه از خساراتی که بشر طی 100 سال گذشته به طبیعت وارد کرده است، کافی است تا نشان دهد که هم‌اکنون در جهان ما چه می‌گذرد. اگر انسان بداند در هر لحظه چه سمومی وارد طبیعت می‌کند، از این که طبیعت همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد، شگفت‌زده می‌شود!

جایگاه اکولوژیک موجودات در طبیعت

اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال 2004 میلادی با اعلام گزارشی، جهانیان را بهت‌زده کرد.
دکتر جلال ولی‌اللهی ـ استاد علوم محیط زیست دانشگاه شهید رجایی با بیان این که گزارش یادشده توسط آقای علیرضا مختاری ـ کارشناس ارشد شیلات ترجمه شده است، به نقل از آن می‌افزاید: این معتبرترین نهاد محیط زیستی دنیا که وظیفه پایش‌گونه‌های در معرض خطر انقراض را با انتشار سالانه سیاهه سرخ (red data) بر عهده دارد، در آن گزارش آورده است که «شتاب انقراض گیاهان و حیوانات در شرایط امروز کره زمین، 100 تا 1000 برابر سریع‌تر از میزان طبیعی انقراضی است که تا پیش از ظهور نقش انسان به عنوان عامل اصلی انقراض وجود داشت.

وی همچنین می‌گوید: به عبارت ساده‌تر، دانشمندان «آی.یو.سی.ان» هشدار دادند که انسان‌ها دست کم 100 برابر، سرعت نابودی تنوع‌ زیستی را در زمین افزایش داده‌اند. در تأیید این مدعا، پس از مدتی نتایج پژوهش‌ها و بررسی‌های میدانی 20 هزار اکولوژیست بریتانیایی منتشر شد که با هزینه دولت انگلستان، سطح تنوع زیستی این شبه جزیره را در سال‌های 1974 تا 2004 میلادی مورد بررسی قرار داده بودند و معلوم کردند که در طول 40 سال مزبور حداقل 70 درصد از گونه‌های پروانه، 54 درصد از گونه‌های پرنده و 28 درصد از تنوع گونه‌ای گیاهی جهان از بین رفته است. این در حالی است که در آغاز هزاره سوم میلادی پروفسور ای‌ویلسون، زیست‌شناس برجسته دانشگاه هاروارد آمریکا به صراحت گفته بود «تا دو دهه دیگر سرعت انقراض گونه‌ها در زمین 10 هزار برابر بیشتر از میزان طبیعی انقراض خواهد بود.»

درمان دردها در طبیعت است

دکتر جلال ولی‌اللهی با این اعتقاد که امروزه تنوع زیستی موجودات سپر حیات بشر، کتابخانه طبیعت و ذخیره‌ای برای هزاران فرآورده‌های دارویی، غذایی و صنعتی محسوب می‌شود، ادامه می‌دهد: بشر از هزاران سال پیش پی برده است که اگر دردی در طبیعت و در بدن ما وجود دارد، درمان آن نیز در طبیعت است. در واقع به باور کنوانسیون تنوع زیستی که ایران نیز عضو آن است، هیچ موجودی بیهوده خلق نشده است و هر موجود زنده‌ای از جایگاه و ارزش خاصی در طبیعت برخوردار است که نباید بدون دلیل از میان برود.
وی با اشاره به وجود تنوع زیستی در آب‌های ایران می‌گوید: کشورمان با داشتن دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و هزاران چشمه و رودخانه و دریاچه داخلی، تنوع زیستی کم نظیری در جهان دارد. خزر بزرگترین دریاچه داخلی جهان است که به دلیل داشتن فک دریایی، دریا نامیده می‌شود، ولی متأسفانه این‌گونه دریایی با ارزش به دلیل آلودگی آب دریا و تغییر زیستگاه‌اش هم‌اکنون در معرض فشار و آسیب است.
دریای خزر همچنین با داشتن بیش از 110گونه ماهیان، از تنوع زیستی فوق‌العاده‌ای برخوردار است که 6گونه از ماهیان خاویاری این دریا، یادگار دوران دیرین و فسیل‌های زنده محسوب می‌شوند و از ارزنده‌ترین ماهیان اقتصادی هستند. این ماهیان نه فقط از حیث اقتصادی، بلکه از نظر زیست محیطی، علمی و زیبایی‌شناختی نیز بسیار ارزشمند‌ند. زیستگاه این‌ گونه‌های خاویاری در دنیا فقط دریای خزر در شمال ایران و دریای آرال در ازبکستان است، اما نسل این ماهیان در خطر نیستی قرار گرفته است. زمانی بعد از نفت بزرگترین منبع درآمد صادراتی کشورمان از خاویار بود، ولی پس از فروپاشی شوروی سابق و تبدیل آن به 5 کشور در حوزه شمالی دریای خزر، به دلیل گسترش صیدهایی بی‌رویه و ورود سالیانه هزاران تن فاضلاب و گسترش آلودگی آب‌ها و همچنین تهاجم گونه‌ای ژله ماهی به نام «شانه‌دار» دریای خزر که با چسبیدن به کشتی (حمل کشتی از راه خشکی)، از دریای سیاه وارد آب‌های خزر شده و نیز ساخت و ساز و گسترش جمعیت ساحل‌نشین، نه تنها تنوع زیستگاه‌ این دریا را دگرگون کرده‌‌اند، بلکه به سوی نابودی می‌کشانند.
گونه‌های بی‌نظیر دریای خزر
رئیس انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار درباره آبزیان دریای خزر می‌گوید: از 25 گونه ماهیان خاویاری، بیشترین گونه‌ها در دریای خزر زندگی می‌کنند، چون شوری آب این دریا 12 تا 15 گرم نمک در لیتر است، در حالی که شوری متوسط اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد 35 گرم نمک در لیتر است و از این رو دریای خزر دارای آبزیان بی‌مانندی مثل فیل ماهی است که از بزرگترین ماهیان آب‌های داخلی دریایی محسوب می‌شود. و تقریباً 17 تا 18 سال طول می‌کشد تا این ماهی که به خاویار طلایی معروف است، ودرشت‌ترین و گران‌ترین خاویار در جهان است قابلیت استحصال پیدا کند. حال با از میان رفتن یک بچه ماهی در واقع یک موجود بالقوه صدساله و باارزش نابود شده است. نه تنها وجود ماهیان خاویاری بی‌نظیر، بلکه حیات گونه‌هایی مثل سوزن ماهی و مارماهی دهان گرد نیز این دریا را ارزشمند‌تر کرده است.
گونه‌های ارزشمند خلیج فارس
و دریای عمان
این استاد دانشگاه با بیان این که خلیج فارس و دریای عمان با داشتن بیش از 500 گونه ماهیان ارزشمند و همچنین زیستگاه‌های آبسنگ‌های مرجانی و جنگل «حرا» یا مانگرو (که این درختان ریشه در آب دارند)، جزو جنگل‌های منحصر به فرد این دریا محسوب می‌شوند، ادامه می‌دهد: اینها نعمت‌های الهی است که در اختیار ما گذاشته شده است. همچنین ذخایر نفتی این دریاها، ثروت ارزنده‌ای محسوب می‌شود و لازم است بهره‌برداری از این ذخایر نفتی که می‌تواند سبب آلودگی محیط زیست دریایی شود، با دقت فراوان و هوشمندانه انجام گیرد، وگرنه به نابودی تنوع زیستی آبزیان، پرندگان و چرندگان می‌انجامد. صید بی‌رویه و وجود هزاران کیلومتر تورهای نایلونی و دام‌های به جا مانده، گاهی منجر به دام افتادن نهنگ‌ها و سایر آبزیان می‌شود که خسارات آن بر کسی پوشیده نیست.
وی می‌افزاید: حفاظت از خلیج فارس و دریای عمان از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است، زیرا همه موجودات از تمساح پوزه کوتاه رودخانه‌های چاه‌بهار تا درختان حرا و آبسنگ‌های مرجانی و لاک‌پشت‌های بزرگ و کوچک و نهنگ‌ها و ماهیان با ارزشی مانند حلوای سفید و سیاه و ماهیان زینتی و زیبای آن، میراث جهانی طبیعت و بشریت محسوب می‌شوند و امانت‌های الهی هستند که باید از تعرض و تجاوز‌های تبهکارانه بشر حریص، مصون بمانند.

آلودگی آب‌ها
آب به عنوان یک ماده ضروری برای زندگی بر روی کره زمین و جزئی از بدن هر موجود زنده است و از اینرو به هرگونه ناخالصی در آب‌های سطحی و زیرزمینی که برای حیات موجودات زنده مضر باشد، آلودگی آب اطلاق می‌شود. از آن جا که همه موجودات زنده، چه انسان و چه گیاه و حیوان برای زندگی خود به آب سالم نیازمندند، در صورت آلودگی آب به انواع مواد شیمیایی، ادامه حیات برایشان امکان‌پذیر نخواهد بود.آلاینده‌های آب یعنی آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها، فلزات سنگین (مس، سرب، جیوه) و مواد مختلف از صنایع و اگزوز خودروها، رسوبات (ذرات خاکی که به دلایل مختلف به رودخانه‌ها، رودها، و دریاچه‌ها و دریاها راه می‌یابند و در بستر آن‌ها ته‌نشین می‌شوند) و مواد نفتی هر کدام آسیب‌های خود را به دنبال دارند. دلیل اصلی ورود مشتقات نفت به درون آب دریا، نشت آن از کشتی‌ها، تانکرها، خطوط لوله‌ها و مخازن زیرزمینی ذخیره این مواد است. ورود نفت به دریا و مناطق ساحلی می‌تواند باعث مرگ و میر تعداد زیادی از حیوانات، پرندگان و پستانداران دریایی شود. آلوده شدن «پر» یا «خز» پرندگان به نفت، خاصیت ضدآب بودن طبیعی آن‌ها را از میان می‌برد و باعث غرق شدن این حیوانات می‌شود. و یا ممکن است این پرندگان با تمیز کردن بدن‌هایشان با زبان یا منقار، دچار مسمومیت ناشی از مواد نفتی شوند و از بین بروند.

پیامدهای آلودگی دریاها

دکتر ولی‌اللهی درباره اثرات زیان‌بار آلودگی دریاها می‌افزاید: رفت و آمد کشتی‌ها و حمل و نقل دریایی، تصادم‌های دریایی و ورود مواد نفتی به دریا می‌تواند سبب نابودی پرندگان، ماهیان آبزی و کنار آبزی و حتی موجودات کفزی دریا شود. از طرفی، فعالیت‌هایی مانند پرورش میگو از گونه‌هایی که بومی دریاهای جنوب نیستند و ممکن است با خود بیماری‌های ویروسی خطرناک را وارد دریا کنند، می‌تواند تباهی این گونه‌های آبزیان را به همراه آورد.

تنوع زیستی در رودخانه‌های ایران

وقتی از این استاد رشته محیط زیست می‌خواهم درباره چگونگی تنوع زیستی در آب‌های داخلی و رودخانه‌های ایران بگوید، چنین اظهار می‌دارد:
ـ رودخانه‌های کشورمان دارای آبزیان پرارزشی است و در واقع ایران در زمینه حفاظت از تالاب‌ها، جزو کشورهای پیشگام بوده و کنوانسیون تالاب‌ها که کنوانسیون رامسر نام دارد، برای اولین بار در سال 1971 میلادی در ایران بنیان گذاشته شده است. آب‌های داخلی ایران با داشتن 140 گونه ماهیان، سرشار از تنوع زیستی است. ماهیانی که در حوزه رودخانه‌های بین‌النهرین وجود دارند، در دنیا می‌مانند. و‌ در حوزه رودخانه‌های سیروان، سیمیره و گاماسیاب (در زبان محلی گا یعنی گاو و ماسی همان ماهی است، یعنی آبی با ماهیانی به بزرگی گاو که هم‌اکنون از این ماهیان درشت جثه، ماهیانی با جثه بسیار کوچکتر یافت می‌شوند) و در ادامه آن در حوزه کرخه و کارون یعنی در حوزه‌های زاگرس، 7 پیکر از ماهیان بزرگ جثه وجود دارند که هفت غول پنهان زاگرس هستند.
از نمونه‌های این هفت پیکر، ماهی «سونگ»، «شیربت»، «گتان» و ماهی «سلیمانی» است که گاهی با طول 2 متر و وزن 200 کیلوگرم، جزو بزرگترین ماهیان آب‌های رودخانه‌ای جهان محسوب می‌شوند. گوشت این ماهیان نه فقط ارزش غذایی دارد، بلکه دارای خواص درمانی است، ولی متأسفانه قبل از آن که شناخته شوند، ذخایر و نسل آن‌ها در معرض نابودی قرار گرفته است. برای مثال از سال 1368 که من برای انجام تحقیقات علمی آخرین نمونه صید ماهی «سلیمانی» را در رودخانه گاماسیاب انجام دادم، دیگر نمونه‌ای از این ماهی دیده نشده است.
دکتر جلال ولی‌اللهی می‌افزاید: خشکسالی، استفاده بی‌رویه از منابع آب برای کشاورزی، وجود هزاران موتور پمپ در تابستان که با مکیدن آب رودخانه‌ها، آب‌ها را به مزارع محصولات زراعی مثل چغندر قند، ذرت، برنج و هندوانه و سایر محصولات می‌رسانند که نیاز به آب فراوان دارند، صید بی‌رویه ماهیان با ابزارهای سبعانه، حفر چاه‌های عمیق و خشک کردن قنات‌ها و چشمه‌ها، ایجاد سدهای بزرگ بدون این که تمهیداتی برای عبور ماهیان از آن‌ها اندیشیده شود، آلودگی رودخانه‌ها و رود فاضلاب‌های خام خانگی به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، از عوامل نابودی این ذخایر و موجودات با ارزش است.

لزوم حفاظت از آبزیان

از دکتر ولی‌اللهی سئوال می‌کنم: ایران چه اقداماتی در جهت حفاظت از حیات آبزیان انجام داده است؟
وی در پاسخ می‌گوید: تأسیس سازمان حفاظت از محیط زیست، ایجاد مراکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری مثل کارگاه شهید رجایی در گرگان و یا مرکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در «سد سنگر» رشت، که یکی از با‌سابقه‌ترین مراکز تکثیر ماهیان خاویاری است، تشکیل مؤسسه تحقیقات شیلات و ایجاد مرکز ملی اقیانوس‌شناسی، از اقدامات ارزنده کشورمان در راستای نجات این گونه‌ها است. ولی امروزه با توجه به روند رو به رشد نابودی ماهیان خاویاری، ضروری است که این مراکز به اقدامات خود سرعت، جدیت و تحول بیشتری ببخشند. من برای نجات و حفاظت از نسل این ماهیان، ایجاد مرکز «پوتامولوژی» یا مرکز ملی رودخانه‌شناسی را پیشنهاد داده‌ام و برای ایجاد آن تلاش خواهم کرد و در این راه خود را به یاری همه علاقمندان به ناشناخته‌های آب‌های داخلی، نیازمند می‌دانم.
این استاد و دوستدار محیط زیست با اشاره به مسایل مرتبط با صید و شکار می‌افزاید: شاید شکار و صید مهم‌ترین دلایل نابودی حیات وحش ایران در شرایط کنونی نباشد، ولی ناجوانمردانه‌ترین اقدامی است که هیچ‌یک از موازین و آموزه‌های اخلاقی و محیط زیستی، آن را تأیید نمی‌کنند. ما باید اجازه دهیم تا فرزندان این آب و خاک همچنان از موهبت حضور و تماشای خوابیدن یوزها، پلنگ‌ها، آهوها و همین طور وجود ماهیان قدیمی خاویاری و صدها گونه پرنده، چرنده و آبزی شگفت‌انگیز و ارزشمند در وطن خود برخوردار باشند. برای تحقق این هدف باید به آزمندی‌ها و ندانم‌کاری‌ها‌یمان پایان دهیم و به هشدار فردوسی بزرگ بیاندیشیم که گفت:

سیاه اندرون باشد و سنگ‌دل
که خواهد که موری شود تنگ‌دل!

• < قبلی
• بعدی >