صنایع دستی
صنایع دستی، هنری رو به زوال
- صنايع دستي
- نمایش از پنج شنبه, 20 خرداد 1389 07:19
- بازدید: 6125
خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گروه میراث فرهنگی ـ هزینه‌های بالای تولید، عدم حمایت اصولی از هنرمندان صنایع دستی و ورود کالاهای مشابه خارجی باعث شده تا این حرفه، که بخشی از پیشینه فرهنگی هر کشوری محسوب می‌شود، در ایران با مشکلات زیادی مواجه باشد. در حال حاضر بخشی از تولیدات صنایع دستی ایران از بین رفته و آنچه باقی‌مانده نیز در شرف فراموشی است.به گزارش CHN صنایع دستی یکی از مهمترین ارکان فرهنگی و هنری هر جامعه است. این هنر بومی با پیشینه‌ای به قدمت تاریخ، برگرفته از آن بخش نیازهای جوامع کهن است که با ساخت ابزار و تن پوش‌های زیبا و شگفت‌انگیز، زندگی را سر می‌کردند. آنچه در گذشته دور بر حسب رفع نیاز ساخته می‌شد امروز به عنوان هنری دستی و بومی تحت عنوان صنایع دستی شناخته می‌شود. این هنر روزگاری نیازهای زندگی را فراهم می‌کرد و امروز که هنری والا شناخته می‌شود، حتی نیازهای هنرمندان خود را هم برطرف نمی‌کند.
با نگاهی گذرا به بازارهای سنتی ایران مثل بازار اصفهان، کاشان، شیراز، تبریز و ... می‌توان اهمیت حفظ ارزش‌های صنایع دستی در ایران را یافت. امروز این بازارها از کالاهای صنایع دستی غیربومی، اما مشابه پر شده است. کالاهایی که به نام صنایع دستی ایران در خارج از کشور به خصوص چین ساخته می‌شود و پس از ورود به ایران، نه تنها ضربه مهلکی به صنایع دستی تولید شده در کشور می‌زند که با اشباع بازارهای فروش مانع از کسب و کار هنرمندان این خطه می‌شود.
ایران با پیشینه تاریخی خود یکی از کشورهای مهد صنایع دستی جهان است. اما آنچه امروز این مقام و مرتبه را به خطر انداخته، عدم توجه به موضوع حمایت اصولی از هنرمندان صنایع دستی و جلوگیری از فروش بی‌رویه اجناس قلابی در بازارهای سنتی است؛ که مانع از دوام و قوام این هنر در کشور می‌شود. از این رو هنرمندان صنایع دستی نیز به ناچار با ترک کار و حرفه خود به مشاغل دیگری روی می‌آورند.
«بابک مغازه‌ای»، روزنامه‌نگار و دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی کهن‌دژ درباره وضعیت صنایع دستی به خصوص در همدان به CHN می‌گوید: «وضعیت صنایع دستی همدان خوب نیست. از یک سو هزینه‌های بالای تولید و از سوی دیگر رقابت ناعادلانه اجناس صنایع دستی ایران و مشابه خارجی آن‌ها در بازارهای سنتی، مانع از رشد جدی و درست این هنر در همدان و خیلی از شهرهای کشور شده است.»
وی عدم حمایت اصولی از هنرمندان صنایع دستی را یکی از مهمترین مشکلات آن می‌داند و می‌گوید: «در همدان از هنرمندان سنگ‌تراش حمایت‌هایی شده است و حتی برای آن‌ها جایی نیز در نظر گرفته‌اند. اما این حمایت‌ها با یک برنامه‌ریزی درست و منسجمی پیش نمی‌رود و از آنجایی که هزینه‌های تولید بالاست و حتی فروش آثار هم پاسخ‌گوی جبران این هزینه‌ها نیست، هنرمندان صنایع دستی نیز کار خود را رها کرده و شغل دیگری انتخاب می‌کنند.»
سفال‌گری، چرم، صنایع فلزی مثل مس‌گری، شیشه‌سازی،صنایع چوبی ملایر، مروابافی، فرش‌بافی و ... از جمله مهمترین صنایع دستی استان همدان هستند که برخی از آن‌ها به طور کامل رو به فراموشی بوده و تعداد اندکی استاد‌کار برای بقای آن‌ها مانده است.
در حال حاضر یکی از مهمترین صنایع دستی همدان سفال‌گری است که هنوز به حیات خود ادامه می‌دهد. اما از تعداد بی‌شمار کارگاه‌های سفال‌گری، امروز اندکی باقی‌مانده است که تولیدات این کارگاه‌ها نیز در مواجه با سرامیک چینی و سفال مشابه خارجی، روی دست تولید کنندگانشان مانده است. امروز هم فروشگاه‌های صنایع دستی هم تمایلی به فروش کار دست هنرمندان این رشته را ندارند.
این رقابت ناعادلانه مشکلات بیشتری نیز فراهم کرده است. هزینه‌های بالای تولید و کارگر، هنرمند صنایع دستی را با مشکلات مالی فراوانی مواجه می‌کند و چون بازگشت این هزینه‌ها در اکثر مواقع صورت نمی‌گیرد، هنرمند بدهکار را راهی مشاغل کاذب اما با درآمد بهتر می‌کند.
مغازه‌ای درباره صنایع دستی همدان می‌گوید: «چرم یکی از هنرهای مهم و معروف همدان است که در شرف نابودی بوده و کمتر استادکاری در این رشته فعالیت می‌کند. کسانی هم کار می‌کنند به ساخت جای فشنگ و نیازها و خواسته‌های مسافران و گردشگران اهمیت می‌دهند و از آن کیف و کفش و تولیدات چرمی خبری نیست. همین اتفاق برای مس‌گری و فرش‌بافی هم افتاده است. تا 50 سال قبل فرش‌بافی یکی از هنرهای مهم همدان بود اما امروز به ندرت و خیلی انگشت‌شمار دار قالی همدانی پیدا می‌شود.»
به گفته مغازه‌ای هنرمندان صنایع دستی که هنوز به جدی این هنر را دنبال می‌کنند، وضعیت معیشتی خوبی ندارند. اکثر آن‌ها به مشاغل دیگری روی آورده‌اند و در زمان بیکاری هنرشان را مورد استفاده قرار می‌دهند. خیلی از کارگاه‌ها به علت مشکلات مالی بسته شده و به این ترتیب آینده خوبی برای این هنر ملی دیده نمی‌شود.
یکی از کارهای صورت گرفته در حمایت از هنرمندان صنایع دستی، پرداخت وام‌های چند میلیونی به آن‌هاست. مغازه‌ای دراین‌باره می‌گوید: «این وام‌ها که به گفته برخی مسئولان جمع رقم آن در استان همدان به یک میلیارد تومان هم رسیده ایده خوبی بود که البته بدون برنامه اجرا شد. امروز هرکسی که کارت صنایع دستی دارد می‌تواند به راحتی کارگاه تولیدی راه بیاندازد. بعد هم به اسم کارگاه خود وام می‌گیرد اما از تولید خبری نیست. در همدان به جای آن‌که این وام‌ها به دست استادکارها برسد و رونقی به زندگی‌شان بدهد، به دست جوان‌هایی رسید که نه کارشان در حد استادکارها بود و نه تولید خوبی ارائه کردند.»
صنایع دستی از جمله موضوعاتی است که می‌تواند در رونق گردشگری نقش عمده‌ای داشته باشد. زمانی که این هنر با درایت‌های دولتی و حمایت‌های اصولی، به تولید مناسبی برسد، گردشگر هر نقطه‌ای را متوجه خود می‌کند. برخی گردشگران به نیت خرید اجناس سنتی و صنایع دستی به شهرهای تاریخی سفر می‌کنند. برای مثال اصفهان از این دسته شهرهاست و که در کنار آثار تاریخی، فروش صنایع دستی را هم دارد. اما همین شهر تاریخی با مشکل رقابت بازارهای خارجی و اجناس کپی شده این بازارها مواجه است.
مناطق کویری ایران یکی از بخش‌های تاریخی کشور هستند و از گذشته‌های دور صنایع دستی مهمی که بیشتر آن‌ها ریشه در بافندگی دارند، در آن پدید آمده است. با این حال زوال این هنر، تهدیدی جدی برای هنرمندان کویر نشین بوده و امروز تعداد اندکی به کار تولید صنایع دستی مشغولند.
«حسین میرزاجانی»، مدیر عامل انجمن فعالان توسعه گردشگری شهر نوش آباد درباره رونق دوباره صنایع دستی در منطقه کویری کاشان، نوش‌آباد و آران و بیدگل به CHN می‌گوید: «قالی‌بافی، جولابافی، ریسندگی با پشم شتر، رنگرزی؛ به خصوص رنگرزی نخ قالی و ... از جمله هنرهای سنتی این منطقه کویری کشور است که در خطر جدی زوال و نابودی به سر می‌برند.»
وی در ادامه گفت: «طی چندسال گذشته با ابتکاری به منظور توسعه گردشگری منطقه بخشی از این صنایع دستی را زنده کردیم. ما با بردن تورهای گردشگری به خانه هنرمندان صنایع دستی و معرفی آن‌ها به مسافران، سفارش‌های تولید آثار سنتی می‌گیریم و به این ترتیب برخی از آن‌ها که این هنر را کنار گذاشته بودند، امروز دوباره به این کار روی آوردند.»
به گفته وی با این حال هنوز وضعیت هنرمندان سنتی منطقه کویری نامساعد است و خیلی از آن‌ها بیمه نیستند. سازمان میراث فرهنگی حمایت چندانی از هنرمندان سنتی منطقه نمی‌کند و تنها تعدادی از آن‌ها را بیمه کرده است.
میرزاجانی با اشاره به تهیه مواد اولیه صنایع دستی می‌گوید: «مهمترین مشکل تهیه مواد اولیه است که قیمت جنس سنتی را تعیین می‌کند. اگر این مواد اولیه با حمایتی از سوی دولت در اختیار هنرمند قرار گیرد، بخشی از قیمت عرضه را نیز پایین می‌آورد و آنوقت است که هنر سنتی ایران با قیمت مناسب‌تری در اختیار گردشگران و مسافران قرار می‌گیرد.»
قالی‌بافی که یکی از هنرهای اصلی مردمان کویرنشین بوده امروز با خطر جدی زوال مواجه است. گفته می‌شود از 2000 دستگاه قالی که طی 20 گذشته وجود داشته، تنها 100 دستگاه قالی باقی‌مانده است.
میرزاجانی دراین‌باره می‌گوید: «زمانی در هر خانه‌ای یک دار قالی وجود داشت. اما هزینه‌های تولید و زمانی که صرف بافت قالی می‌شود، به صرفه نیست و به همین علت اکثر هنرمندان این رشته دار قالی خود را رها کرده‌اند.»
وی با اشاره به شهر زیرزمینی نوش‌آباد که رونق دوباره‌ای به گردشگری منطقه داده است می‌گوید: «محیط اطراف ورودی‌های شهر زیرزمینی بهترین مکان برای عرضه کالاهای سنتی کویر است. اگر سازمان میراث فرهنگی حمایت لازم را داشته باشد، اطراف ورودی‌های شهرزیرزمینی می‌تواند به بازار فروش اجناس سنتی تبدیل شود.»
وی که طی چندسال گذشته یکی از ورودی‌های شهر زیرزمینی را مورد بهره‌برداری قرار داده می‌گوید: «در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی با عقد قراردادهای کوتاه مدت، بهره‌برداری بخشی از شهر زیرزمینی را واگذار کرده است. این در حالی است که با این قراردادها نمی‌توان کاری اصولی و درست انجام داد و اگر زمان این قراردادها بیشتر شود، بخش خصوصی حتی به رونق صنایع دستی هم توجه می‌کند.»
اما قصه صنایع دستی در شهرهای کوچک تاریخی غم‌انگیزتر است. برای مثال در ماسوله بخشی از هنر سنتی منطقه به‌طور کامل از بین رفته و تعداد استادکارهای هنرهای سنتی این شهر کمتر از انگشتان یک دست است.
«صادق صالحی»، دبیر موسسه حفظ و توسعه پایدار ماسوله دراین‌باره به CHN می‌گوید: «چلنگری (آهنگری سنتی ماسوله)، چموش‌دوزی، چاقوسازی و نقره‌سازی از جمله هنرهای سنتی ماسوله است که اکثر آن‌ها از بین رفته‌اند.»
وی در ادامه می‌گوید: «در حال حاضر یکی از استادکاران چلنگری و یک استاد کار چاقوساز در ماسوله باقی مانده که البته وضعیت جسمی آن‌ها مساعد نیست. در حال حاضر یکی از این استادکاران در سی سی یو بستری است.»
صالحی با انتقاد از وضعیت فروش آثار سنتی و صنایع دستی در ماسوله می‌گوید: «بازار ماسوله که یکی از معروفترین بازارهای سنتی گیلان است، از فروش اجناس چینی اشباع شده و خبری از صنایع دستی ماسوله نیست. چاقوهای چینی، چموش‌های غیر بومی، نقره‌های چینی و بدلی و ... بخشی از مهمترین فروش بازار سنتی ماسوله را به خود اختصاص داده و جایی برای فعالیت هنری و هنرمندان این شهر نگذاشته است.»
وی همچنین با بیان این مطلب که دستفروش‌های غیر بومی هم به رونق بازار ماسوله لطمه زده‌اند گفت: «در ایام تعطیل و روزهایی که گردشگران به ماسوله می‌آیند، دستفروش‌های غیربومی (که گاهی تعدادشان به 150 تا 160 نفر هم می‌رسد) با مجوز شهرداری در مسیر آن‌ها قرار می‌گیرند و مانع از کسب و کار اهالی ماسوله در بازار می‌شوند.»
امروز علی‌رغم گفتارهایی درباره حمایت از هنرمندان صنایع دستی، این رشته هنوز با مشکلات زیادی مواجه است و هنرمندان آن نیز به دلیل عدم حمایت‌های اصولی دولت چندان دلگرم کارشان نیستند. به نظر می‌رسد که گام‌های بلندی تا رسیدن به رشد و اعتلای این هنر در کشور مانده است.
