یادمان

کاوش‌های باستان‌شناسی در عظیم‌ترین دژ نظامی گیلان

برگرفته از میراث آریا

در فاصله 20 کیلومتری جنوب غربی فومن در قسمتی از ارتفاعات پوشیده از درخت شهرستان سرسبز فومن در جنوب غربی استان گیلان، بقایای دژ مستحکم و عظیمی خودنمایی می‌کند که هیبت و صلابت آن هر بیننده‌ای را مسحور و متحیر می‌سازد.

این قلعه مهم تاریخی که مدت‌ها مرکز فرمانروایان گیلان بوده است از بزرگترین و با عظمت‌ترین دژهای نظامی گیلان و حتی ایران به شمار می‌آید. مساحت قلعه، بالغ بر 50 هزار مترمربع و در ارتفاع 600 متری در بلندترین نقطه کوه واقع شده است.

برخی از صاحب نظران، بنیاد قلعه را به دوره ساسانیان نسبت داده‌اند. قلعه در زمان حکومت سلجوقیان تجدید بنا شده و از پایگاه‌های مبارزاتی اسماعیلیان به شمار می‌رفته و طی دوره‌های مختلف مورد کاوش‌های باستان‌شناسی قرار گرفته است.

این که کاوش‌های باستان شناسی در این قلعه تاریخی از چه زمانی آغاز و چه آثاری از دل آن به دست آمده، باعث شد تا گفت‌و‌گویی با «شهرام رامین» مدیر پایگاه پژوهشی قلعه رودخان انجام دهیم که در پی می‌آید.

وضعیت قلعه رودخان را پیش از آغاز اقدامات حفاظتی توصیف کنید

قلعه رودخان تا سال 1375 به حال خود رها شده و هیچ گونه نظارتی بر آن نمی‌شد؛ به دفعات مورد دستبرد افراد سودجو و قاچاقچیان قرار می‌گرفت به طوری که بیشتر بخش‌های قلعه در اثر حفاری‌های غیرمجاز تخریب شده است، اما در سال 1375 اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان گیلان امور ابتدایی حفاظتی و مرمتی قلعه را در دست گرفت.

کاوش‌های علمی قلعه از چه زمانی آغاز شد؟

کاوش‌های علمی قلعه از سال 1379 آغاز شد و تا سال 1383، چهار مرحله کاوش و گمانه‌زنی در قلعه رودخان به انجام رسید که به جز آثار سفالی و تعداد اندکی کاشی، هیچ‌گونه آثار فلزی دیگر به دست نیامد که البته آن هم به دلیل دستبرد و تخریب بیش از حد این مکان باستانی بود. هر چند وفور آثار سفالی و پراکندگی آن دارای نظم و ترتیب خاصی نبود، اما از نظر شکل، ساختار و تزئینات شباهت بسیاری با یکدیگر داشتند.

شباهت در ساختار و تزئینات این آثار دلیل خاصی داشت؟

بله، شاید یکی از دلایل این شباهت‌‌ها کارکرد تدافعی قلعه باشد که ساکنان آن ضرورتی در تهیه و وارد کردن انواع و اقسام ظروف سفالی احساس نمی‌کرده و تنها به تولید و استفاده از ظروف خاصی بسنده می‌کردند.

در خصوص مطالعات انجام شده بر روی این سفال‌ها توضیح بفرمائید

یکی از مهم‌ترین مشکلات مطالعه سفال‌های قلعه رودخان عدم وجود سفال‌های تیپیک و شناخته شده تاریخی است. بسیاری از آن‌ها سفال‌های محلی و تولید همان منطقه بوده و ارتباطی با سایر مناطق گیلان ندارند و در واقع تولیدکنندگان محلی سلیقه و اسلوب خاص منطقه‌ای را در تولیدات خود اعمال کرده به همین جهت شناسایی و تعیین قدمت آن‌ها با مشکلات فراوانی روبروست، اما برخی دیگر به خصوص تعدادی ظروف لعاب‌دار، سفال‌های شناخته شده‌ای هستند که احتمالاً از جای دیگر به قلعه آورده شده‌اند، بیش‌تر سفال‌های قلعه رودخان با خمیره گل رس و بعضاً خاک چینی و به رنگ قرمز یا یکی از طیف‌های آن نظیر قرمز مایل به نارنجی و قرمز مایل به قهوه‌ای ساخته شده‌اند.

تعداد سفال‌های با خمیره نخودی کم بوده و تنها برخی از ظروف ظریف با این رنگ ساخته شده‌اند، ضمن آن که سفال‌های با خمیره خاکستری نیز به ندرت دیده می‌شوند، بسیاری از سفال‌ها با تزیینات مختلفی آراسته شده‌اند که شامل نقش‌کنده، نقش‌کنده زیر لعاب، نقش افزوده، لعاب پاشیده و نقوش داغ‌دار می‌شوند. تنوع فرم در میان سفال ‌زیاد بوده و برخی از آن‌ها نسبت به اشکال دیگر بیش‌تر به چشم می‌خورند مانند ظروف پخت و پز که درصد بالایی را به خود اختصاص می‌دهند.

سفال‌های مکشوفه به چه دوره‌ای تعلق دارند؟

از لحاظ تاریخ‌گذاری بیش‌تر آن‌ها مربوط به دوران تجدید بنای قلعه در دوره صفویه بوده و فقط چند نمونه وجود دارد که احتمالاً مربوط به دوره ایلخانی و قابل مقایسه با سفال‌های سلطانیه زنجان است و این موضوع می‌تواند به دلیل هم‌جواری شهرستان فومن با استان زنجان باشد، اما نمونه دیگری از سفال‌های منقوش که تقریباً از همه جای قلعه و به میزان فراوان به دست آمد، سفالی است چرخ‌ساز که به شکل ظروف پایه‌دار و بسیار ظریف با خمیره نخودی رنگ بوده و نقش دوایر تو در تو به رنگ‌های سیاه و قهوه‌ای تیره‌رنگ در کف داخلی خود دارد. به نظر می‌رسد این سفال مختص غرب گیلان بوده، به طوری که نمونه‌های آن در سایر نقاط استان یافت نشده است.

این نوع سفال در چه محوطه‌هایی مشاهده شده است؟

از جمله محوطه‌هایی که این نوع سفال در آن گزارش شده می‌توان به بنای اسپی مزگت (مسجد سفید) واقع در روستای دیناچال شهرستان رضوان‌شهر، محوطه تاریخی روستای اورمای شهرستان رضوان‌شهر و قلعه امیر‌ساسان در ییلاقات جنوبی رضوان‌شهر اشاره کرد.

در خصوص دیگر یافته‌های قلعه رودخان توضیح بفرمائید

از دیگر یافته‌های قلعه رودخان کاشی‌هایی هستند که تعدادشان انگشت شمار بوده و می‌توان آن‌ها را به دو دسته ساده و منقوش تقسیم کرد. کاشی‌های ساده شامل کاشی‌های شش‌گوش با لعاب یک دست فیروزه‌ای، کاشی‌های مثلثی با لعاب یک دست قهوه‌ای، کاشی‌های سه پر با لعاب یکدست سبز روشن می‌شود و کاشی‌های منقوش نیز دارای لعاب آبی تیره و نقوش ختایی و نقش‌های معروف به گل‌های شاه‌عباسی بوده که مربوط به دوران صفویه است.

با توجه به مطالعات انجام شده، نتیجه نهایی چه بود؟

پس از مطالعات انجام شده مشخص شد که بیشتر سفال‌های قلعه رودخان محلی بوده و به طور یقین در محلی نزدیک به قلعه پخت شده‌اند. با بررسی‌های مقدماتی در دامنه شمالی قلعه در جایی موسوم به «گندمزار» آثار بسیاری از جوش و لعاب کوره به دست آمد که نشانگر پخت و پز سفال‌ها در این مکان است، متأسفانه به دلیل انبوه پوشش گیاهی و تخریب‌های احتمالی، محل دقیق کوره مشخص نشد که این امر نیاز به یک برنامه بررسی و شناسایی دقیق در فصول بعدی دارد.

• < قبلی
• بعدی >