زیست بوم

سد‌سازی تنها راه‌حل نیست

این روز كه در ایران 3 سالی است به همت شماری از سازمان‌های مردم‌نهاد و كارشناسان حوزه آب و محیط‌زیست معرفی شده، بهانه‌ای است برای نقد فعالیت‌های سد‌سازی‌ كه از تأثیرگذارترین عوامل مخرب محیط‌زیست (به‌ویژه محیط‌های حساس كوهستانی) هستند. جای امیدواری است كه هم‌اكنون مقام‌ها و مراجع دولتی هم گوش خود را برای شنیدن انتقاد مخالفان سد‌سازی‌ باز كرده‌اند. در روزهای 22 ، 23 و24 اسفند88 همایـش‌هایی در دانـشگاه شهید بهشتی، دانشگاه شهید عباسپور و سالن ارشاد شهر تنكابن از سوی منتقدان برگزار و چندین مقاله در این زمینه ارائه شد كه مطلب زیر از آن جمله است.

هرچند آب و برق مورد نیاز جمعیت كنونی كشور و حتی بیشتر از آن را می‌توان با اصلاح مصرف، اصلاح شبكه‌های انتقال و اصلاح نیروگاه‌ها، با همین منابع موجود و بدون نیاز به این همه سد تأمین كرد اما ضرورت نخست در چاره‌اندیشی برای آینده كشور چه در زمینه آب و برق و چه در حفظ محیط‌زیست و به‌طور كلی در موضوع امنیت اجتماعی و رفاه و پیشرفت نسل‌های آینده، متوقف‌كردن رشد جمعیت است. در ویژه‌نامه آب و برق كه وزارت نیرو در آذرماه 88 به ضمیمه روزنامه ایران منتشر كرده، آمده است: «با افزایش جمعیت و كاهش منابع آب، سهم سرانه آب در ایران، از حدود 6هزارمترمكعب در سال 1335 به 2هزارمترمكعب در سال‌های اخیر كاهش یافته است».1

در این جمله، عبارت «كاهش منابع آب» به كلی اضافه است و به‌نظر می‌رسد كه فقط برای كم‌كردن تلخی عبارت «افزایش جمعیت» آمده است چرا كه در دوره یادشده كه سرانه آب به یك‌سوم رسیده، جمعیت كشور هم سه‌برابر شده و تغییر معناداری در میانگین بارش‌ها (منبع اصلی آب) صورت نگرفته است (اگرچه گرم‌شدن زمین و كم‌شدن برف و افزایش تبخیر، در جای خود قابل بررسی است).

در واقع، مدیران كشور باید تصمیم بگیرند كه آیا جمعیتی زیاد می‌خواهند كه بخش بزرگی از آن زیر استاندارد زندگی می‌كند یا جمعیتی متعادل كه در محیطی سالم و در سطحی آبرومند زندگی خواهند كرد!

در چند جای دیگر ویژه‌نامه یاد‌شده هم به معضل جمعیت اشاره شده اما در هیچ جا گفته نشده كه باید رشد جمعیت را متوقف یا كم كنیم؛ گویا در این منبع رسمی، كسی را یارای گفت‌وگو در مورد این «تابو» نبوده است!

اصلاح تولید و مصرف

لازم است در این زمینه كه به اعتقاد كارشناسان، دومین ضرورت در موضوع آب و برق است، باز هم سخن بگوییم. در ویژه‌نامه یادشده آمده است كه در سال 87 وزارت نیرو توانست با توزیع «90 میلیون لامپ كم‌مصرف... میزان مصرف را از رقم پیش‌بینی شده 40هزار مگاوات به 38 هزار مگاوات كاهش دهد». 2

به عبارت دیگر، فقط با توزیع لامپ كم‌مصرف، حدود 5درصد در مصرف برق صرفه‌جویی شده است. كافی است توجه داشته باشیم كه سهم برق تولیدی از سدها نسبت به كل تولید كشور، در همین حدود (بین 3 درصد در سال‌های خشكسالی تا 7 درصد در سال‌های عادی) است. اجباری‌كردن عایق‌بندی اصولی در ساختمان‌ها و تشویق كاربرد فناوری‌هایی مانند انواع inverter‌ها كه مصرف را در الكترو‌موتورها «هوشمند» می‌سازند، از دیگر راهكارهای كاملا عملی است كه می‌تواند در چند سال، به اندازه تولید چند نیروگاه بزرگ، از مصرف كم كند.

ضرورت تقویت رابطه با كشورهای پیشرفته

شاید این نكته در نگاه اول بی‌ربط به‌نظر‌آید، اما در واقع اگر بخواهیم هزینه‌های مالی و زیست‌محیطی طرح‌های سد‌سازی‌ را كم كنیم و نیاز كشور به آب و برق را نیز برآورده كنیم، تقویت رابطه با كشورهای پیشرفته ضرورتی دیگر است.

امروزه، بسیاری از قطعه‌ها و ماشین‌ها و فناوری‌های نوین كه می‌توانند موجب كاهش مصرف انرژی یا بالا رفتن بازدهی در تولید برق شوند، در فهرست كالاها و خدماتی هستند كه ورود‌شان به ایران تحریم شده است.

در ویژه‌نامه ادعا شده است كه «ایران در ساخت نیروگاه‌های آبی بیش از 80 درصد و در ساخت انواع توربین‌های گازی به بیش از 90 درصد به خود‌اتكایی ملی»3 رسیده است. در جای دیگر، محمد بهزاد، مدیرعامل شركت توانیر گفته است كه «ساخت نیروگاه‌ها، تجهیزات برقی و شبكه‌ها به‌ترتیب در حدود 95 درصد، 98 درصد و 100 درصد توسط صنعتگران داخلی انجام می‌شود».4

این آمار اگرچه با توجه به‌وجود ژنراتورهای زیمنس و بُردهای كره‌ای و چینی بودن حتی پیچ و مهره دكل‌ها و... و سهم حدود 5/1درصدی واردات اجزا و قطعات توربین‌های گازی از كل واردات كشور (یعنی رقمی نزدیك به 700میلیون دلار در سال) دقیق به‌نظر نمی‌آید، با این حال اگر آن را مقرون به واقعیت بدانیم، مسئولیت «هدررفت نیمی از سوخت اصلی نیروگاه‌ها كه همان گاز طبیعی است»5 نیز با همین صنعت داخلی است كه از قافله پیشرفت بسیار عقب است.

به بیان دیگر، خوداتكایی در صنعت برق - و به همین ترتیب در سد‌سازی‌- به بهای سوزاندن منابع طبیعی كشور به دست آمده كه قطعا پایدار نخواهد بود. این وضع شبیه وضعیت صنعت خودرو‌سازی‌ كشور است كه با وجود حمایت‌های مالیاتی و تعرفه‌ای و بانكی و كمك‌های مستقیم دولت و دادن جواز پیش‌فروش، خودروهایی تولید می‌كنیم كه مصرف سوخت آنها نزدیك به دو‌برابر خودروهای مشابه خارجی است.اگر فناوری‌های نیروگاهی نوین را وارد كنیم با سود‌جستن از فرصت‌ها و قابلیت‌هایی كه داریم (سوخت فراوان، آفتاب زیاد، نیروی كار ارزان و ...) می‌توانیم برق بیشتری تولید كنیم و حتی مازاد مصرف داخلی را می‌توانیم صادر كنیم. با این شیوه مطمئنا خدمت بیشتری به كشور خواهیم كرد تا با حفظ این «خوداتكایی» پرضرر و زیان.

پی‌نوشت
1- ویژه‌نامه، ص26
2- همان، صص 16، 25، 47، 66
3- همان، ص36
4- مطابق گزارش خبرگزاری دولتی ایسنا (كه در روزنامه جمهوری اسلامی 12 مرداد 1388 آمده) «واردات اجزا و قطعات نیروگاه‌های گازی، در چهار ماهه اول سال 88 معادل 43/1 درصد از كل 6/15 میلیارد دلار واردات بوده است».
5- ویژه نامه، ص 47

• < قبلی
• بعدی >