زیست بوم

اثر سدها بر تشدید کم‌آبی

برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 65، سال نهم، اسفند 1389 / فروردین 1390، رویه 26

مهندس احمد آل‌یاسین

در سراسر جهان بیش از 45000 سد بزرگ ( بلند تر از 15 متر) با هزینه‌ای بیش از 2000 تریلیون تومان ساخته شده‌اند. سدها ضمن دارا بودن مزایایی مانند تولید برق، کنترل سیلاب، آبیاری و بعضا تسهیل کشتی‌رانی، شواهد موجود حکایت دارد که این موارد می‌تواند مزایای سدها کوچکترهم باشد. سدهای بزرگ  تله مواد آلی و محل پوسیدن نباتات اراضی غرقاب شده‌اند که در نهایت به تولید  گاز متان از مهمترین گازهای گلخانه‌ای منجر می‌شود. آنها همچنین با توجه به اندازه سبب تبخیر بیشتر، جابجایی و آوارگی مردم از خانه و کاشانه‌شان شده‌اند، تاکنون بیش از 80 میلیون نفر در اثر احداث سدها مجبور به ترک سرزمین خود شده‌اند. 60 در صد رودخانه‌های بزرگ جهان در اثر احداث سدهای مخزنی و سازه‌های انحراف آب چند پاره شده و بیش از یک میلیون کیلومتر مربع از اراضی جهان به تصرف سدها و دریاچه‌های آنها درآمده است.

سدهای بزرگ سبب اختلال در جریان رودخانه و محیط زیست آبزیان و کاهش گونه‌های متنوع زیستی شده‌اند. بنا به گزارش شبکه جهانی رودخانه‌ها (International Rivers Network, IRN) ، سدهای بزرگ عامل از بین رفتن یا تهدید زیست یک سوم گونه‌های ماهی آب شیرین جهان شناخته شده‌اند. سدهای بزرگ سبب عمده نرسیدن بسیاری رودخانه‌های بزرگ به دریاها و دلیل اصلی تخریب محیط زیست گونه‌های جانوری  مصب رودخانه ها یا محل تلاقی آب شیرین و آب شور می‌باشند. بنا به گزارش صندوق حیات وحش جهان (World Wildlife Fund) از 177 فقره طولانی ترین رودخانه های جهان، فقط 21 مورد آزادانه به دریا می‌رسند.

از همه مهمتر، نقش سدهای بزرگ در انتشار گازهای گلخانه‌ای، گرمتر شدن اقلیم جهان و تهدید منابع آبهای شیرین می‌باشد. بر طبق برآوردهای فیلیپ فرنساید (Philip Fearnside) کارشناس برزیلی تغییر اقلیم، سدهای برقابی بیشتر از نیروگاه‌های حرارتی با ظرفیتهای برابر،  در گرمایش اقلیم سهیمند.

از دهه 1980 از طرف پاره‌ای کارشناسان اجتماعی و زیست محیطی زمزمه مخالفت با سد و سد سازی آغاز شد، به ویژه که تا آن زمان در مجموعه مطالعات مهندسی سدها، مطالعات اجتماعی و زیست محیطی جایگاهی نداشت. در آپریل 1997 از طرف بانک جهانی، نمایندگان ذینفعان و صاحبنظران آب و مسائل اجتماعی به سویس دعوت شدند تا در باره سدها گفتگو کنند. در نتیجه این گردهمایی «کمیته جهانی سدها» تشکیل و دستور کاری با سرخط های زیر صادر شد:

 مروری بر اثرات سدهای بزرگ

• تدوین خط مشی‌ها، استانداردها و ضوابط  جهانی برای طراحی، ارزیابی، اجرا، بهره برداری و سرانجام از کار انداختن سدها

گزارش نهایی در نوامبر 2000 منتشر شد.  مهمترین آثار منفی سدها در گزارش مذکور بعلاوه  انچه پیش تر اشاره شده عبارتند از:

• چند پاره شدن رودخانه ها یی که چندین سد در مسیر دارند.
• دگرگونی زیست محیطی پیکره رودخانه.
• اشباع اراضی پائین تر سدها.
• تبخیر بیشتر از سطح دریاچه سدها.
• در مواردی آثار منفی بر آبخوانها.
• آوارگی و جابجایی میلیونها نفر.
• ممانعت از مهاجرت ماهیان و سایر آبزیان.
• ایجاد تغییر در جریان طبیعی رودخانه.
• تجمع رسوبات و مواد غذائی در مخازن سدها، سبب محرومیت پائین دست از دسترسی به آنها می شود.
• انتشار گازهای گلخانه ای.
• در اثر انتشار گازهای گلخانه ای اقلیم گرمتر می شود.
• سدها سبب نرسیدن رودخانه ها به دریا ها، خشک شدن مصب رودخانه ها و تخریب محیط زیست جانوری می شوند.
• احداث سدها در مناطق جنگلی سبب جنگل تراشی و تفییر چرخه هیدرولوژیک می شود.

اگرچه سدهای بزرگ در کشورهای پیشرفته شمال دیگر جایگاهی ندارند، ولی بانک جهانی و سایر بانکهای توسعه منطقه‌ای در پی طراحی و اجرای سدهای بسیاری در کشورهای هند، چین، برزیل، ترکیه، ایران، لائوس، ویتنام، مکزیک و اتیوپی هستند، مناطقی که جملگی با کمبود جدی آب و آلودگی آبها روبرو هستند.

• < قبلی
• بعدی >