خبر
بررسی رفتارها و راهکار‌های مداوای کودکان بیش‌فعال - مرا «بیش»تر ببین!
- خبر
- نمایش از شنبه, 10 اسفند 1392 06:30
- بازدید: 3842
برگرفته از روزنامه اطلاعات، شماره 25891، دوشنبه 19 خرداد 1393
وجیهه تیموری
بچه ناآرام است. بی قرار است. هرکاری می‌کند حوصله‌اش سر می‌رود. یک دفتر نقاشی را در یک ساعت تا آخر سیاه می‌کند و در هر صفحه یک نقش بزرگ و عجولانه و گاه ناتمام، می‌کشد.
روی پا بند نمی‌شود و اضطراب را در اتاق پخش می‌کند. راه رفتنش بی دقت است و جلوی پایش را نمی‌بیند و لیوان آبی را که روی زمین است، نا خودآگاه زیر پا می‌گیرد. مادر از صاحبخانه عذر خواهی می‌کند و می‌گوید: بیش فعال است، دست خودش نیست، نمی‌تواند یک‌جا بند شود.
خانم صاحبخانه می‌گوید: خوب ببرید دکتر شاید قرصی دارویی چیزی بدهند آرام شود، و مادر با شنیدن این حرف دلش می‌گیرد و می‌گوید: نه، به بچه‌ام قرص نمی‌دهم. بزرگ شود، خوب می‌شود و بعد هم مهمانی را ترک می‌کند.
در راه برگشت با همه خشمی که از این اتفاقات دارد، پسرش را دعوا می‌کند. احساس می‌کند به خاطر او از همه جا افتاده‌است و هیچ‌کس حاضر نیست، چنین بچه‌ای را در خانه‌اش تحمل یا دعوت کند!
پسر بیچاره هم با خودش فکر می‌کند مگر چه ایرادی دارد که هیچ کس با او بازی نمی‌کند و دوستش ندارد؟ اصلا برای همین است که دلش می‌خواهد داد بزند، ولی تنها قوطی کنسروی در پیاده رو وجود دارد که می‌تواند با همه قوا به آن ضربه بزند. او این کار را می‌کند و با سر و صدا به راهش ادامه می‌دهد و مادر هم خسته‌تر و عصبی‌تر می‌شود و دنبال او در پیاده رو می‌دود.
بیش‌فعالی چیست؟
ADHD یا اختلال بیش فعالی و فقدان توجه، یک اختلال رفتاری شایع است که 10-8 درصد کودکان را مبتلا می‌کند. احتمال تشخیص این اختلال در پسران 3 برابر دختران است، ولی دلیل این تفاوت هنوز مشخص نشده است. کودکان بیش فعال بدون فکر کردن عمل می‌کنند، بیش از اندازه فعالند و در تمرکز کردن مشکل دارند. این کودکان غالباً متوجه‌اند که والدین چه انتظاری از آنان دارند، اما برآورده ساختن این انتظار برای آنان مشکل است، چون نمی‌توانند آرام بنشینند، دقت داشته باشند یا به جزئیات توجه کنند. البته بیشتر بچه‌ها در سنین خردسالی بخصوص اگر مضطرب یا هیجان زده باشند، چنین رفتارهایی می‌کنند. اما درکودکان بیش فعال این علائم مدت زمان طولانی وجود دارند و در شرایط و محیط‌های مختلف روی می‌دهند.
از آنجا که این اختلال به عملکرد خانوادگی، اجتماعی و تحصیلی کودک آسیب می‌رساند، لازم است با درمان مناسب، کودکان بیاموزند که چگونه با این مشکل کنار بیایند و علائم خود را کنترل کنند.
اختلال بیش فعالی و فقدان توجه 3 نوع دارد که هر کدام الگوی رفتاری خود را دارند.
* بیش فعالی نوع بی‌توجه:
ناتوانی در توجه به جزئیات و بی‌دقتی در انجام تکالیف مدرسه یا سایر فعالیت‌ها و ادامه دادن به آن کار، مشکل آشکار در پیروی از دستورات، بی‌نظمی و فراموشی، گم کردن اسباب بازی‌ها، کتاب‌ها و وسایل وواکنش بیش از حد به محرک‌ها، دیده می‌شود.
* علائم بیش فعالی در نوع بیش فعال ـ برانگیخته:
بی‌قراری و نا‌آرامی، مشکل در حفظ حالت نشسته، دویدن بیش از حد و یا بالا و پایین پریدن، ناتوانی از بازی کردن در سکوت و پرحرفی، دیده می‌شود. همچنین این بچه‌ها، قبل از اینکه سوال تمام شود پاسخ می‌دهند، انتظار و در صف ایستادن برایشان سخت است،
حرف دیگران را قطع می‌کنند و فضولانه وارد بحث آنان می‌شوند.
* نوع ترکیبی: علائم بیش فعالی نوع اول و دوم، به طور کلی شایع‌تر است و اگرچه بزرگ کردن کودک بیش فعال کار ساده‌ای نیست، اما باید به خاطر داشت که این بچه‌ها بد نیستند و غرض ندارند و نیز بدون درمان دارویی و یا رفتار درمانی، نمی‌توانند رفتار خود را کنترل کنند.
بیش فعالی، بد نیست!
دکتر بهرام جلیلی تقویان ـ متخصص کودکان، در خصوص نگاه منفی و خشم‌آلودی که در بعضی خانواده‌ها یا اطرافیان این کودکان با آنان وجود دارد، به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: بیش فعالی یک اختلال یا یک بیماری است. در این بیماری از عوامل ژنتیک گرفته تا عوامل محیطی می‌توانند مؤثر باشند. اما آنچه که تا کنون در زمینه تأثیر بر این اختلال به اثبات نرسیده، نقش تربیتی والدین است. یعنی قبل از این که بخواهیم نگاه خانواده را به این کودکان تغییر بدهیم ودرک و پذیرش کودک بیش‌فعال در خانواده‌اش را افزایش دهیم، باید برای والدین روشن کنیم که داشتن یک کودک بیش فعال، نشانه قصور تربیتی والدین نیست؛ گرچه در پیشرفت بیماری می‌توان بی‌توجهی والدین را نسبت به کودک یک عامل مؤثردانست، اما در آغاز بیماری و بروز علایم آن، نقشی ندارد.
مدیرعامل کلینیک سلامت کودکان در مشهد ادامه می‌دهد: والدین کودک بیش فعال برای تغییر نگرش در مورد فرزندشان، باید این اختلال را بشناسند و شکل‌های بروز آن را بدانند. همین یک نکته می‌تواند در تغییر نگرش والدین به کودکشان نقش بسزایی داشته باشد، چرا که آنان با آشنا شدن با علائم، تشخیص به موقع و همچنین زمینه‌های بروز این اختلال، به این نکته واقف خواهند شد که کودک، قصد آزار و اذیت‌شان را ندارد و اگر رفتار خاصی از او سر می‌زند نا خواسته و بدون اراده است.
دکتر جلیلی تقویان تأکید دارد: بیش فعالی، نشانه عدم پذیرش و عدم فهم کودکان نیست، بلکه بیشتر نشانه عدم کنترل است. کودک بیش فعال در صورت تذکر والدین می‌تواند به خوبی این مسأله را درک کند، اما درست از زمانی که می‌خواهد عمل کند، مکانیسم‌هایی مانع او برای انجام کار درست می‌شوند.
نقش مهم والدین
دکتر جلیلی تقویان با اشاره به اینکه والدین و آموزگاران با قبول مسؤولیت می‌توانند نقش سازنده‌ای در تربیت کودکان بیش‌فعال داشته باشند، می‌گوید:
اگر والدین و کسانی که با این کودکان سر و کار دارند، به مواردی که توضیح داده شد اعتقاد داشته باشند و در پذیرش و انجام این موارد تلاش کنند، به خودی خود نگرش منفی به این کودکان را از دست خواهند داد و پی خواهند برد که کودک بیش فعال، بیشتر از آنکه بخواهد آنها را اسیر خودش بکند، خود اسیر دست این اختلال است و باید با یک نگرش مثبت، باعث رهایی کودک از این رنج مستمر شد.
درمان دارویی بیش‌فعالی
کودکان بیش فعال باید تحت درمان دارویی قرار بگیرند. درمان‌های رفتاری روانشناسی و درمان‌های مکمل دیگر مانند نوروفیدبک (ثبت امواج الکتریکی مغز و دادن بازخورد به فرد برای خودتنظیمی) وقتی مؤثر است که برای کودک دارو شروع شده باشد و امکان موفقیت در درمان‌های مکمل بدون دارو بسیار ضعیف است.
دکتر جلیلی تقویان با بیان مطلب بالا ادامه می‌دهد: چنین به نظر می‌رسد داروها در اکتساب مهارت‌های جدید بی‌تأثیرند، اما در کیفیت پیشرفت درسی به خصوص آنچه کودک با آن آشناست، اثر می‌گذارند.
رایج‌ترین دارو برای کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه، دارویی به نام «متیل فنیدیت» با نام تجاری «ریتالین» است. این دارو به شکل قرص در بازار دارویی موجود است. ریتالین با اثر بر قشر مغز و تالاموس از بازجذب مجدد دوپامین در سلول‌های عصبی جلوگیری می‌کند (دوپامین یکی از مواد شیمیایی است که در انتقال عصبی نقش دارد).
مدت اثر این دارو 4 تا 6 ساعت است؛ بنابراین باید این دارو را یک یا دو بار در روز مصرف کرد. بین کودکان از نظر پاسخ‌هایشان به این داروها تفاوت‌های زیادی وجود دارد، برخی کودکان به سرعت و به مقدار کم دارو پاسخ می‌دهند، در حالی که کودکان دیگر فقط به مقدار زیاد دارو پاسخ می‌دهند. در صورت عدم تأثیر این دارو در مورد بیماران، باید با پزشک معالج او مشورت کرد تا علت را بیابد.
وی می‌افزاید: آنچه ثابت شده، این است که استفاده از داروهای محرکی نظیر ریتالین موجب کاهش بیش فعالی، افزایش توجه، کاهش تکانشگری، کاهش رفتارهای منفی، بهبود تعامل اجتماعی و افزایش موفقیت‌های تحصیلی (دارو بر هوش آنها تاثیر نمی‌گذارد، بلکه به آنها کمک می‌کند قابلیت‌های اصلی را به نحو مؤثرتری به کار برند) تا 80-70 درصد می‌شود. این مقدار اثربخشی در مطالعات مختلف اثبات شده است و جای شکی برای استفاده از این دارو باقی نمی‌ماند.
تشخیص بیش‌فعالی
نیلوفر تحقیقی احمدی ـ دکترای مشاوره و راهنمایی و مشاور تربیتی کودکان، در خصوص تشخیص و درمان کودک بیش فعال می‌گوید: بسیاری از موارد بیش فعالی توسط پزشک عمومی درمان می‌شود. در حال حاضر آزمون یا آزمایشی که بیش‌فعالی را تشخیص دهد، وجود ندارد و برای تشخیص، به یک ارزیابی کامل نیاز است و گاهی ممکن است کودک به متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب، روانپزشک و یا روانشناس ارجاع داده شود.
برای تشخیص بیش فعالی باید کودک رفتارها و علائم گفته شده را قبل از 7 سالگی نشان دهد و این رفتارها در مقایسه با کودکان همسن و سال آنان شدیدتر باشد. همچنین علائم بیماری حداقل باید 6 ماه ادامه داشته باشد و بر روی حداقل دو زمینه زندگی کودک مانند مدرسه، خانه، پرستار کودک و دوستان او تأثیر منفی بگذارد.
وی ادامه می‌دهد: علائم نباید بر اثر فشارهای روانی و استرس ایجاد شده باشد. کودکانی که طلاق، جدایی، بیماری، تغییر مدرسه یا تغییرات ناگهانی در زندگی را تجربه می‌کنند، ممکن است بی‌توجه یا فراموشکار شوند. برای تشخیص اختلال باید این عوامل در نظر گرفته شود. همچنین زمان شروع علائم درست بعد از این وقایع، در تشخیص درست بیش‌فعالی کمک کننده است.
از طرف دیگر، سابقه پزشکی کودک و خانواده بسیار مهم است، زیرا تحقیقات نشان داده است بیش فعالی زمینه ژنتیکی دارد و اغلب سابقه خانوادگی ابتلا دیده می‌شود. معاینه فیزیکی باید انجام شود و شنوایی، بینایی و سایر توانایی‌های کودکان مورد بررسی قرار گیرد. برخی از بیماری‌ها دیگر مانند استرس، افسردگی و اضطراب نیز می‌توانند مانند بیش‌فعالی تظاهر کنند.
از سایر افرادی که کودک شما را مرتب می‌بینند نیز باید در این موارد سوال شود. معلمان معمولاً اولین کسانی هستند که متوجه علائم بیش فعالی می‌شوند. ارزیابی سیر آموزش کودک نیز باید انجام گیرد. اما این نکته هم اهمیت دارد که این افراد باید صادق و مورد اعتماد باشند و از نقاط قوت و ضعف کودک شما تا حد امکان آگاهی داشته باشند.
علت ایجاد بیش فعالی
دکتر تحقیقی احمدی می‌گوید: علت ایجاد بیش فعالی این نیست که شما والدین خوبی نبوده‌اید. بیش‌فعالی همچنین رابطه قطعی با مصرف زیاد مواد قندی ندارد و واکسن‌ها نیز موجب ایجاد آن نمی‌شوند. بیش‌فعالی منشاء زیست شناختی دارد که ابعاد آن هنوز به درستی معلوم نشده‌است. محققان بیان می‌کنند که احتمالا ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی، عامل به وجود آمدن اختلال بیش‌فعالی است.
وی از عوامل مستعد‌کننده بروز این اختلال چنین می‌گوید: مصرف سیگار در دوران بارداری، تولد نوزاد پیش از موعدو با وزن بسیار کم، آسیب‌های مغزی حین تولد، تماشای بیش از حد تلویزیون در سنین کم به ویژه در کودکان زیر 2 سال و یا بازی‌های ویدئویی و کامپیوتری، ممکن است در ابتلا به بیش‌فعالی مؤثر باشند.
رفتارهای بیش فعالانه
دکتر تحقیقی‌احمدی، مشاور تربیتی کودک و خانواده در سرای محله منطقه 3 شهرداری تهران، رفتارهای کودک بیش‌فعال را چنین توضیح می‌دهد: شتابزدگی،واکنش آنی به افکار و کردار بدون درنظر گرفتن تناسب و پیامدهای آن؛ به طوری که افراد مبتلا به این اختلال، به صحبت کردن، واکنش نشان دادن یا حرکت کردن بدون تأمل گرایش دارند و در تطبیق با هر چیز تازه، با مشکل مواجه می‌شوند.
کودکان بیش‌فعال در تطبیق با محیط تازه، خانه جدید، مربیان مدرسه یا هر تغییر اساسی دیگر در زندگی روزمره خود، دچار مشکل می‌شوند.حتی لباس‌های تازه یا تغییراتی در غذا یا نوشیدنی مورد علاقه آنها می‌تواند سبب بروز مشکلات شدید عاطفی و رنج‌آوری شود.
همچنین اعتماد به نفس منفی و احساسات نومیدی در میان کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال کمبود توجه به بیش‌فعالی بسیار رایج است که می‌تواند در نتیجه ناکامی‌های ناشی از آشفتگی توجه،رفتار و واکنش‌های ناگهانی و طردشدن توسط همکلاسی‌ها و حتی مربیان آنها باشد.
جنبه‌های مثبت بیش‌فعالی
در حالیکه ملاک تشخیصی و برنامه‌های درمانی بر جنبه‌های منفی بیش‌فعالی، مسائل و مشکلات غیرارادی یا کمبود توجه متمرکزند، جنبه‌های مثبت زیادی در مورد کودکان، نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به اختلال وجود دارد که از جمله: خلاقیت، شخصیت جذاب، مهربان و رئوف، بذله گوئی، درک سریع ضروریات، شهودی بودن، حساس بودن نسبت به محیط پیرامون، بخشنده اشتباهات و ریسک‌پذیری و خطر کردن آنان، قابل ذکرند.هرچند همه افراد مبتلا به اختلال بیش‌فعالی دارای همه این خصایص مثبت یا کارائی‌ها نیستند، اما معمولا" گستره وسیعی از توانائی‌های مختلف را می‌توان در آنها پیدا کرد.
دکتر تحقیقی احمدی می‌افزاید: آنچه بیان شد، از دلایلی است که والدین نمی‌خواهند کودکانشان با دارودرمانی روانی یا رفتار درمانی تغییر کنند.
اما بیش فعالی، یک اختلال بسیار شایع روحی در کودکان و نوجوانان است و عدم درمان کودکان بیش‌فعال مشکلات جدی برای آنان و خانواده‌هایشان ایجاد می‌کند، این کودکان علی‌رغم آنکه از هوش مناسبی برخوردارند، از نظر تحصیل دچار مشکل می‌شوند، چرا که توجه آنان به کلاس درس کم است و به درس خواندن هم علاقه چندانی نشان نمی‌دهند. از توانشان به درس خواندن استفاده نمی‌کنند و در سال‌های بالاتر و در رده‌های راهنمایی و دبیرستان با مشکلات تحصیلی بیشتری مواجه می‌شوند.
وی تأکید می‌کند که در درمان اختلال بیش‌فعالی، جای هیچ نگرانی نیست و خانواده‌ها بدانند که با درمان‌های دارویی و رفتاری، می‌توان این اختلال را کنترل کرد.
