ایران‌بوم

یک بار می‌گویند، «بنا ثبت نیست»، بار دیگر بهانه دارند «باید دستگاه‌های دیگر رعایت میراث‌فرهنگی را بکنند» یا اصلا «ما نبودیم، مسئولان قبلی در این سمت مجوز را امضا کرده‌اند، کاری از دست ما برنمی‌آید...»

به گزارش ایسنا، کرمان را در فضای مجازی «جهنم میراث‌فرهنگی» می‌نامند، شهری که هر روز یکی از لکه‌های تاریخی‌اش را به باد می‌دهد و مسئولانش دلیل دارند برای این همه نابودی!

گودال «خشت‌مال‌ها» و داستان ساخت سیتی‌سنتر در مرکز شهر، مخدوش کردن حریم «قلعه دختر» و «قلعه اردشیر»، تکیه‌های قاجاری قرار گرفته در «محله قلعه»، یا همین «شیوَشگان» یا«بام کرمان»؛ کم نیستند داستان‌هایی که امروز هر کدام به یک سند از تخریب آثار تاریخی تبدیل شده‌اند.

«شیوَشگان» یا بام کرمانِ امروزی را از شمال به دامنه کوه‌های سیدحسین و اراضی سعیدی (سیدی)، از شرق و شمال شرقی به کوه‌های آهکی شیوَشگان (صاحب‌الزمان)، از جنوب به باغ بیرم‌آباد و تخت درگاه قلی‌بیگ، از غرب به کوه‌های «تندرستان» و اراضی و باغ‌های «زریسف» و از جنوب غربی به قلعه‌های قدیمی (اردشیر و دختر) می‌رسد، محوطه‌ای تاریخی چند هزار ساله که روی ارتفاع ساخته شد.

هر چند امروز بخش‌هایی از این محوطه تاریخی را در فهرست آثار ملی به ثبت رسانده‌اند، اما ساخت تله‌کابین و هتل روی عرصه و محوطه‌ی «شیوَشگان» از اولویت‌هایی است که گویا مسئولان شهری نسبت به آن توجه ویژه‌تری دارند تا حفاظت از این محوطه‌ی تاریخی!

چرا کارشناسان میراث کرمان راضی به ثبتِ قلعه شیوشگان نیستند؟

امید ابراهیمی، فعال میراث فرهنگی کرمان به ایسنا می‌گوید: به دلیل تعلل میراث فرهنگی در ثبت ملی این محوطه‌ی تاریخی، ما به عنوان دوستداران میراث فرهنگی چند بار از فرهاد نظری، مدیر کل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی درخواست توجه و ثبت ملی محوطه‌ی شیوشگان را داشتیم، او نیز در نامه ای به مسئولان میراث فرهنگی استان از آن‌ها درخواست کرد تا قلعه شیوشگان در فهرست آثار ملی به ثبت برسد، اما به دلیل تعلل در این کار، در نهایت میراث فرهنگی تهیه ‌ پرونده ثبت ملی این محوطه‌ی تاریخی را به عهده من گذاشت.

او با اشاره به این که حدود دو سال قبل این پرونده را تهیه کرده و سه ماه پیش به اداره میراث فرهنگی استان فرستاده است، ادامه می دهد: بعد از این مدت چندروز قبل در تماس با یکی از مسئولان ثبت استان از وی درباره‌ی روند بررسی پرونده و ثبت این قلعه پرسیدم، اما او می‌گوید که در این مدت کارشناسان میراث فرهنگی استان راضی به ثبت این محوطه نبوده‌اند و به نظرشان آن یک پرونده‌ی دردسر ساز خواهد بود.

وی ادامه می‌دهد: به گفته‌ی آن کارشناس میراث فرهنگی یکی دو هفته است که پرونده ثبت را به اداره کل ثبت آثار تاریخی فرستاده است، اما نمی‌دانند چه زمانی به آن پرونده رسیدگی می‌شود.

ابراهیمی با طرح چند سوال از وضعیت این پرونده می‌افزاید: چرا کارشناسان میراث فرهنگی راضی به ثبت یک اثر تاریخی نیستند؟ چطور محوطه‌ای که تاکنون بررسی، مطالعه و کاوش باستان‌شناسی در آن صورت نگرفته مجوز ساخت‌وساز و اجرای پروژه گرفته است؟ اصلا چرا بعد از گذشت این مدت، هنوز اقدامی برای ثبت این بنای تاریخی انجام نداده‌اند؟ هر چند به نظر می‌رسد با پیش رفتن پروژه و رسیدن کارهای ساخت تله کابین و هتل به انتها، به تازگی راضی به ثبت محوطه و ارسال پرونده به میراث فرهنگی شده‌اند.

این کارشناس مرمت بناهای تاریخی با اشاره به وجود چند اثر تاریخی در این منطقه می‌افزاید: این منطقه دارای چهار قلعه، حدود هفت تا هشت غار دست‌کند و حتی یک تا دو محوطه‌ی تاریخی است که زمین آن‌ها را سفال‌ها پر کرده‌اند، البته هتل در حال ساخت روی این زمین‌ها قرار گرفته است، در واقع این منطقه بناهای ناشناخته‌ای دارد که نیاز به بررسی وکاوش‌های زیادی دارند.

او با طرح این پرسش که چرا میراث‌فرهنگی اجازه ادامه‌دار بودن این پروژه را می‌دهد؟ اضافه می‌کند: با وجود این همه صحبت و خبرهایی که در طول یکی دو سال گذشته به طور دائم منتشر می‌شوند، مشخص نیست چرا هنوز هیچ اقدامی انجام نداده‌اند؟

وی حتی به صحبت‌های روحی، معاون میراث فرهنگی کرمان در حدود پنج ماه قبل اشاره می‌کند که قول بررسی داده، اما به نظر می رسد هنوز قول این اداره کل را عملی نکرده‌اند و لودرها همچنان در این محوطه فعال‌اند.

زیر قلعه شیوشگان را برای عبور ماشین‌الات ساخت تله‌کابین و هتل خالی کرده‌اند!

ابراهیمی با اشاره به احداث یک جاده از زیر قلعه شیوشگان با هدف ایجاد دسترسی مناسب‌تر برای بالارفتن ماشین، بولدوزر و لودر، برای ساخت هتل و تله کابین، ادامه می‌دهد: در این محوطه باستانی و در منظر قلعه، چند غار باستانی که جلوی ‌آنها سنگ‌چین بوده، تا کنون خراب شده‌اند.

او به باغ «بیرم‌آباد» و «تخت درگاه قلی بیک» و جنگلی که در پایین این محوطه قرار دارد اشاره می‌کند و می‌گوید: آن یکی از بزرگترین جنگل‌های دست کاشت خاورمیانه است که بیش از ۵۰ سال قدمت دارد، اما متاسفانه حدود ۶۰۰ درخت از این جنگل را قطع کرده‌اند، هر چند آن از نظر باستان‌شناسی آن قدر غنی است، که سال‌ها بررسی و کاوش باید روی این منطقه انجام شود.

وی همچنین به قرار گرفتن یکی از قلعه‌ها در یک ملک شخصی خبر می‌دهد و ادامه می‌دهد: به نظر می‌رسد آن قلعه را نیز فروخته‌اند، با این وجود مهمترین نکته در حال حاضر نقطه‌ای است که هتل روی آن در حال ساخت است، از سوی دیگر تعلل در ثبت ملی یکی از قلعه‌ها وجود دارد و هنوز هیچ اقدامی برای ثبت این محوطه نشده است.

از نمونه سفال‌های ریخته روی یکی از تپه‌های محوطه شیوشگان

شیوشگان در کتب تاریخی

برخی منابع قدیمی منطقه «شیوشگان» را پراهمیت می‌دانند؛ ملامحمد مومن کرمانی، نیز در کتاب «صحیفه الارشاد (تاریخ افشار کرمان- پایان کار صفویه)» خود درباره‌ی این محوطه تاریخی نوشته است؛ «دارالامان کرمان دارای هفت بلاد عظیم بوده، که بانی آن شاه اردشیر ساسانی است. اردشیر ساسانی که در ولایت فارس زندگی می کرده است، در ایام بهار تصمیم به شکار می گیرد و به دشت نخجیروان (در دامن کوه باغین) می آید، بعد از شکار به جهت تفریح و تفرج وارد منطقه شیوشگان شده است، آن جا که چشمه سارهای کوه مزبور دارای آب فراوانی بود و آب آن تا منطقه شاهیجان و گزرگاه(نزدیکی های مسجد جامع مظفری) جاری بوده است. در آن زمان تمامی اراضی و حوالی کوه و شیوشگان و مکان بنای مسجد تمامی مرغزار، و چمن دلگشایی بوده است.

بعد از آن که شاه اردشیر وارد این منطقه می شود، چند خانه وار در پای کوه شیوشگان زندگی می‌کردند و با آب کوه زراعت داشتند، کیفیت آب و هوای منطقه مورد توجه وی قرار گرفته و چند نفر بنّا و مقنی کارآزموده از ولایت فارس به شیوشگان آورده، و در آن جا بنای عمارت و نشینمن و شهر و قلعه کوه را بنا گذاشته و در مدت کوتاهی شهری عظیم بنا شد. شاه اردشیر افرادی را به ممالک اطراف فرستاد تا از هر ولایتی چند خانوار بیاورند و در شهر سکنی دهند و باعث زراعت و آبادانی منطقه شوند، رفته رفته شهری با عظمت بنا کرده و اسم آن را گواشیر بردسیر نامیده است.»

حتی از سوی دیگر در سال‌های قبل ، حتی دو زنجیره انسانی در کرمان در حمایت از میراث تاریخی و طبیعی، روی این کوه تشکیل شد و کرمانی‌ها بار دیگر مخالفت خود را با ساخت مرکز اقامتی روی کوه «صاحب‌الزمان» نشان دادند، اقدامی که اکنون دیگر با تسطیح کوه و وارد کردن آسیب به این محوطه‌ی تاریخی به عنوان نخستین سکونت‌گاه انسان در شهر کرمان با ساخت «مجموعه تفریحی، فرهنگی، هتل و خدمات تجاری بام کرمان» آسیب‌های زیادی را به این محوطه‌ی تاریخی وارد کرده است.

چند سال پیش نیز یک کارشناس میراث فرهنگی با بررسی قلعه شیوشگان اعلام کرد که این قلعه تاریخی است، اما بعد از گذشت این مدت زمان، هنوز هیچ اقدامی برای ثبت ملی این بنا انجام نشده است، به جز فعالیت بولدزرها روی کوه!

اما با توجه به وضعیت امروز کرمان به نظر می‌رسد، حفاظت از تاریخ و هویت کرمان، چند صد پله از گذشته‌ی آن کاملا متفاوت شده است، وضعیتی که امروز آن را تقریبا در حال تخریب کامل نشان می‌دهد.

انفجار در نخستین سکونتگاه انسان در کرمان

انگار گناه‌شان را با دیگر دستگاه‌های دولتی تقسیم می کنند!

هدی میرحسینی، فعال میراث فرهنگی کرمان و دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت بناهای تاریخی نیز در این زمینه به ایسنا می‌گوید: بهمن سال قبل در نامه‌ای به پژوهشگاه میراث فرهنگی از آغاز پروژه‌ی ساخت تله کابین در این محوطه تاریخی خبر دادیم، اما در نهایت پیگیری‌های انجام شده، نتیجه خاصی نداشتند.

او با بیان این که امید زیادی نسبت به شکایت دوستداران میراث فرهنگی از انجام آن پروژه داشتند، ادامه می‌دهد: با توجه به این که قبلا مسئولان میراث فرهنگی در پژوهشکده باستانشناسی در جلوگیری از پروژه احداث معدن در کوه‌های جنوب کرمان در قلعه سموران مشارکت داشتند، به کمک آن‌ها برای جلوگیری از این اتفاق نیز امید داشتیم، اما به نظر می‌رسد، دیگر نباید نسبت به ان نیز امیدوار بود.

وی با اشاره به این که محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، استاد او در دانشگاه است، اظهار می‌کند: آقای طالبیان، در پاسخ به اعتراضم نسبت به این اتفاق، این بحث را مطرح کرد که چرا سازمان محیط زیست وارد این اتفاق نمی‌شود، با توجه به این که منطقه شیوَشگان به دلیل داشتن کوه و جنگل زیر نظر این دو سازمان نیز هست، بنابراین محیط‌ زیست سهم پررنگ‌تری نسبت به میراث‌فرهنگی در این موضوع دارد.

مسیر ایجاد شده در زیر قلعه شیوشگان برای ساخت هتل و تله‌کابین

میراث فرهنگی منتظر است کار ساخت هتل و تله‌کابین تمام شود،بعد ثبت کند؟

او با اشاره به نامه‌ای که مدتی پیش به بخش ستاد نظارتی استان کرمان در سازمان میراث فرهنگی نوشته و درخواست پیگیری وضعیت این محوطه تاریخی را کرده است، ادامه می‌دهد: از سوی دیگر پرونده ثبتی را ۳۱ شهریور امسال به میراث فرهنگی استان فرستادیم، قرار بوده آن‌ها بعد از تکمیل، پرونده را برای ثبت این محوطه‌ی تاریخی به اداره کل ثبت ارسال کنند، اما به نظر می‌رسد حتی هنوز این کار را انجام نداده‌اند.

میرحسینی با بیان این که تابستان امسال درنامه‌ای به فرهاد نظری، مدیر کل ثبت آثار و حفظ و احیا ، درخواست ثبت «قلعه بالای کوه» را داشتند، ادامه می‌دهد: قلعه بالای کوه نزدیک منطقه‌ای است که در حال ساخت هتل و تله کابین‌اند، حتی در چند کتاب به عنوان منابع تاریخی نیز به این قلعه با نام «قلعه محمود افغان» اشاره شده است، اما چون آن اسم دقیقی ندارد، پرونده‌ای ثبتی تهیه شده به نام «قلعه شیوشگان» اسم تاریخی منطقه نامگذاری شده است.

او تاکید می کند: به نظر می‌رسد تعلل‌هایی در این زمینه در حال انجام است، گویا می‌خواهند کار عقب بیفتد تا پروژه‌ی تله کابین و هتل جلو برود.

یکی از غارهای دست‌کند تاریخی قرار گرفته در محوطه شیوشگان

چرا شیوشگان چندهزار ساله اهمیت دارد؟

در پرونده‌ی ثبتی که امید ابراهیمی برای «قلعه شیوشگان» تهیه کرده، در مورد اهمیت این محوطه‌ی تاریخی این طور توضیح داده است: «امروز شیوَشگانِ تاریخی را فقط محلی برای تدفین مردگان شهر می‌دانند، از یک سو در این منطقه عملیات عمرانی انجام می‌دهند و از سوی دیگر بدون داشتن اطلاعات کافی از بستر طبیعی و تاریخی شیوشگان، ارزش‌های ملموس و ناملموس و ارزش‌های تاریخی و طبیعی این محوطه را بدون توجه به این نکته که می‌توان این منطقه از کرمان قدیم را هسته اولیه شکل‌گیری شهر کرمان دانست، نابود می‌کنند.

در ارتفاعات منطقه با خلل و فرج‌هایش غارها و حفره‌هایی مانند «غار صفا»، «غار کفتار (حدفاصل تخت درگاه قلی بیگ و طاق علی) » یا «غار قنبر» قرار گرفته‌اند.

قلعه شیوشگان در رشته کوه جنوب گنبد گبری (جبلیه) و در بالای تخت درگاه قلی بیگ دارای آثار و شواهد معماری است که کوه مرتفع‌ترین بخش این منطقه، دیده‌بانی مناسب به دشت ماهان، جوپار، زرند و کرمان را به وسیله برج‌های دیده‌بانی دارد.

در ساخت این قلعه از قلوه سنگ استفاده کرده‌اند و جداره‌هایش از خشت خام است، حتی ابعاد خشت‌های موجود در قلعه با خشت‌های قلعه دختر شهرکرمان برابری می‌کند.

از آثار منقول روی سطح قلعه و حریم آن می‌توان به وجود خرده سفال‌های ساده و بدون لعاب و خرده سفال‌های منقش و لعاب‌دار که هر دو نشان‌دهنده‌ی زندگی از دوران پیش از اسلام تا دوران اسلامی است، اشاره کرد.

اما این منطقه به جز «شیوشگان»، سه قلعه‌ی دیگر یعنی «قلعه دختر»، «قلعه اردشیر» و «قلعه ازبک‌ها» را نیز در خود جای داده است که وجود این سه قلعه نشان دهنده مهم و استراتژیک بودن منطقه از لحاظ منابع آبی و دشت حاصلخیز برای کشاورزی و سکونت است. از سوی دیگر صعب العبور بودن قلعه باعث ایجاد پناهگاه در طول سالیان دراز برای شورشیان و یاغیان، (حتی محمود افغان) شده است، شاید به همین دلیل است که در منابع تاریخی و نقشه ترسیمی سرپرسی سایکس این قلعه به نام او ذکر شده است.»

او حتی در تهیه‌ی پرونده ثبتی خود از مهمترین اقدامات برای حفاظت از این محوطه ی تاریخی را «حفظ ارزش های طبیعی-تاریخی شیوشگان»، «مطرح کردن آن به عنوان یکی از پتانسیل های گردشگری در شهر» و «معرفی کل منطقه‌ی نامبرده به عنوان منظر فرهنگی، در سطح ملی وجهانی» معرفی می‌کند.

نقشه نقاط تاریخی در محوطه شیوشگان

جالب است که علاوه بر نامه‌نگاری‌های انجام شده توسط معاونت‌ها و دفاتر مختلف سازمان میراث فرهنگی به استان کرمان برای درخواست ثبت این محوطه‌ی تاریخی در آثار ملی، در آخرین نامه نیز حسین الله‌بداشتی مدیر کل دفتر همکاری و توافق‌های ملی گردشگری نیز در دهم آذرماه، در نامه‌ای به فرخی، مدیر کل میراث فرهنگی استان کرمان، درخواست «تجدیدنظر در مجوز پروژه احداث تله‌کابین در کوه‌های صاحب‌الزمان منطقه "شیوشگان" ان استان را دارد، دستور فرمائید با بررسی موضوع نسبت به تهیه گزارشی جامع از فرآیند مذکور در این عرصه‌ی طبیعی اقدام لازم صورت بگیرد.»