ایران‌بوم

روزگاری نه چندان دور زمین خاکی این پارک محله ای شاهد بازیگوشی ها و رد پای کودکانی بود که در هوای تازه روستا نفسی به عمق خاطرات کودکی می کشیدند و شُشها را با اکسیژن ناب پُر و خالی می کردند.
اینک فضای پارک محله ای روستای اسلاملوی شهرستان شیراز به محلی برای انباشت فضولات حیوانات و حصاری برای جلوگیری از گریز چارپایان و مکانی برای تخلیه توده های عظیم کود حیوانی تبدیل شده است و دود ناشی از خودسوزی خاکها فضای آن را پر کرده است.
عادل ، وهاب و عرفان را با دستهایی که برای ما تکان می خورد در خاطره پارک محله ای روستای اسلاملو جا گذاشتیم و به مردانی که گرداگرد کُنده ای نیم سوخته چمباتمه زده بودندوبخارسینه رالای انگشتان سرخ شده و سرما زده، ها می کردند رسیدیم .
از آنها که روزهای بیکاری خود را شماره می کردند سراغ از زمین هایی گرفتیم که خودسوزی می کنند، خودسوزی خاکها دیگر برای مردان و زنان روستای اسلاملو واژه غریبی نیست و برای بازشناسی آن نیاز به تحقیقات زیست محیطی و زمین شناسی ندارد.
محمدرضا رستمی ساکن روستای اسلاملو در این باره گفت : قسمتی از اراضی دشت قره باغ و حاشیه روستاهای اسلاملو و روستای سنجانک در سالهای پُرآب زمستان منطقه ای باتلاقی و پوشیده از نی زار و گونه های گیاهی بود و اکنون که خشکسالی بر این منطقه سایه افکنده و سطح آب پایین افتاده انبوهی از توده های گیاهی در زمین در حال سوختن است.
این روستایی ساکن اسلاملو ادامه داد : در سالهای قبل که بارندگی در فصل پاییز چشمگیر بود رگه های گیاهی مدفون شده در زیر خاک مرطوب می ماندند و اجازه سوختن پیدا نمی کردند ولی اکنون که آب زمین پایین رفته و خشکی سراسر این دشت را فرا گرفته است لایه های زیرین زمین در این منطقه در حال سوختن است .
او اضافه کرد: معمولا صبح ها و عصر ها که دمای هوا رو به سردی است چتری از آلودگی سراسر آسمان اسلاملو و سنجانک را می گیرد و نفس کشیدن را برای اهالی دشوار می سازد و ما مجبوریم تا نیمه های روز در خانه بمانیم .
عبدالکریم زارع دیگر روستایی ساکن در این روستا نیز گفت: سوختن زمین از اواخر تابستان در این منطقه آغاز شد و اکنون بیش از چهار ماه است که این پدیده اتفاق افتاده و مسوولان زیادی به این روستا آمده اند و انواع آزمایش خاک هم انجام شده و ظاهرا دلیل آتش سوزی انباشت لایه های آلی و گیاهی در زیر زمین اعلام شده است.
این روستایی ساکن منطقه اسلام لو گفت: افزایش آلودگی هوا و انباشت توده های دود در این منطقه زندگی را بر اهالی تنگ کرده و به راستی نفس کشیدن در این هوا دشوار است و بسیاری از اهالی روستا به بیماری های تنفسی دچار شده اند .
زارع گفت: در این میان کودکان بیشتر در معرض آسیب هستند و این احتمال وجود دارد که آنها در آینده نیز دچار صدمات تنفسی شوند و با مشکل مواجه گردند زیرا تنفس در هوای دود آلود روستا واقعا سخت و دشوار است .
مردان چمباتمه زده در کنار کُنده نیم سوخته را با نگاهی که امتداد حرکت ما در هوای دود آلود را دنبال می کرد رها کردیم و به زمینی سراسر سیاهی و نیم سوخته رسیدیم .
رضا قادری و محسن تورع عکاسانی که با ما برای ضبط و مستند سازی صحنه های آتش سوزی در این سرزمین آمده بودند شلوارها را به بالا روفتند و قدم در زمین نیم سوخته و مملو از خاکستر گذاشتند و پنجره نورگیر دوربین های خود را مقابل چشمه های دود که از زمین به هوا بر می خواست باز و بسته می کردند .
باید گام هایمان را با احتیاط بیشتر بر زمین می گذاشتیم ، راه رفتن روی این خاک نیمه سوخته بیشتر شبیه صحنه هایی از فیلم های ترسناک بود که بناگاه پای آدمی را از زیر زمین فرو می کشند و تا بخواهی بجنبی تا زانو در آتش فرو رفته ای .
این صحنه چندین باربرای من و برای عکاسانی که به همراهم بودند اتفاق افتاد و هر بار یکی دست دیگری را می گرفت و از زمین بیرون می کشید .
با عبور از میان توده های آتش به ماشین بیل مکانیکی شرکت گاز رسیدیم که به یاری روستاییان آمده بود ، راننده بیل مکانیکی می گفت : برای ایجاد آتش بُردر این منطقه مستقر هستیم و سعی می کنیم با پراکنده کردن خاکها از گسترش آتش جلوگیری کنیم اما ظاهرا این کار اثری ندارد زیرا آتش از لایه های زیرین خاک شکل می گیرد و توده های دود را به بیرون می فرستد.
در عین حال بیل مکانیکی شرکت گاز سطوح گسترده ای از خاک روستای اسلاملو را در هم پاشیده بود و آتش بُرهایی ایجاد کرده بودند تا آتش به مناطق دیگر روستا سرایت نکند.
همچنین کانالی به عمق دو متر و پهنای دو نیم متر اطراف حاشیه روستا حفر شده است که بی شباهت به خندق نیست ، این کانال مملو از پسابهای فاضلاب شیراز است که برای سرد شدن خاک و جلوگیری از نفوذ آتش به زمین های اطراف در این منطقه ایجاد شده است.
روستاییان در این شرایط حاضر شده اند بوی مشمئز کننده فاضلاب شیراز را تحمل کنند ، احتمالا تحمل بوی مشمئز کننده فاضلاب آسان تر از نفس کشیدن در هوای مملو از دود است.
با هر زحمت و سختی بود یکی دو ساعت اطراف کانال مملو از پساب پرسه زدیم و از همه صحنه هایی که درجلو روی ما قرار داشت و به راحتی می سوخت عکس تهیه کردیم .
با اصرار رضا قادری عکاس ایرنا که دغدغه غروب آفتاب او را بیش تر از استشمام بوی پساب ها و نفس کشیدن در هوای دود آلود آزار می داد تصمیم گرفتیم تا آفتاب رنجور دی ماه همچنان نیم جانی دارد به روستای سنجانک برویم.
ورودی روستای سنجانک را طی کردیم و به کوچه هایی تنگ و باریک رسیدیم ، فضای روستاهای قدیمی دیگر در این منطقه دیده نمی شود ، روستا بیشتر شبیه زاغه هایی است که مردمی به ناچار در آن مانده اند.
آب و برق ، تلفن و کوچه های آسفالت سایر امکانات در این روستا هست اما باز رهگذرانی که به تازگی به آن وارد می شوند می توانند غبار محرومیت را بر چهره ساکنان آن ببینند.
با راهنمایی علیرضا شاهدی جوان روستای سنجانک اراضی سوخته شده روستا را پیدا کردیم ، راهی تا انتها دود و غبار ، راهی که یک سر آن به محرومیت روستا و سر دیگر آن به محرومیت اراضی ختم می شود که اکنون در آتش می سوزند.
صحنه های آتش سوزی در روستای سنجانک نیز شبیه همان مناظری بود که در دشت اسلاملو دیده بودیم ، این بار با تجربه تر از قبل و با علم به اینکه ممکن است زمین نیم سوخته ما را به درون بکشد بر خاک سوخته اراضی اطراف این روستا گام می گذاشتیم و دود و آتش را از پنجره نورگیر دوربین عکاسی به درون می دادیم.
آخرین رمق آفتاب نیز فرو نشست ، آتش زیر خاکستر در دشت قره باغ شیراز در تاریکی شب بیشتر خود را نمایان ساخت ، در شب به راحتی می توان آتش را در عمق بیست تا سی سانتیمتری خاک دیده ، حبه هایی از آتش سرخ که از دل تشنه زمین بیرون می آیند.
اهالی روستای سنجانک ، کُنده نیم سوخته ای که مردان روستای اسلاملو آن را رها کرده اند و رفته اند ، اسباب بازی های مندرس پارک محله ای روستا و کودکانی که دیگر نبودند را رها کردیم و به شهرک صنعتی شیراز رسیدیم .
برخی از کارگران این شهرک که در شیفت های شب کار می کنند را دیدیم که با ماسک بر چهره در همسایگی دود و آتش دشت قره باغ آمد و شد می کنند.
با حسین علی زاده یکی از کارگران شهرک صنعتی شیرازسر صحبت را بازکردیم ، دلی پر درد داشت از دود و آتش که چهار ماه است فضای شهرک صنعتی شیراز را گرفته است .
او گفت:معمولا آسمان شهرک صنعتی در روزهای عادی قدری آلودگی دارد اما در ماههای گذشته که آلودگی هوا در روستاهای حاشیه روستا فزونی یافته با وزش باد توده های دود سراسر آسمان شهرک صنعتی شیراز را می گیرد و ما را در دود فرو می برد.
وی که به سختی نفس می کشید گفت: من و جمع دیگری از همکارانم به علت تنفس دود در چهار ماه گدذشته به امراض ریوی مبتلا شده ایم و حالا مجبوریم با استفاده از ماسک در شهرک آمد و شد نماییم.
تاریکی شب بر فضای شهرک صنعتی ، روستای اسلاملو ، روستای کوشک بیدک ، روستای سنجانک و دشت قره باغ نشست ، رضا قادری و محسن تورع در صندلی عقب خودرو به خواب رفته بودند و ما با سرفه هایی که از این سفر به یادگار آورده بودیم به شیراز رسیدیم.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان فارس پدیده خودسوزی خاکهای دشت قره باغ شیراز را پدیده ای نو و قابل بررسی دانسته و گفته است : بر اثر خودسوزی خاکها آلودگی وسیعی منطقه اطراف دشت قره باغ را فرا گرفته برای شهروندان ایجاد مزاحمت کرده است.
حسینعلی ابراهیمی کارنامی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: محدوده ای به وسعت 15 تا 20 هکتار در این منطقه و اطراف شهرک صنعتی شیرا ز در آلودگی هوا فرو رفته است .
وی افزود:عامل ایجاد آلودگی و آتش سوزی خاک ها تشکیل خاک پیت یا خاک قابل اشتعال است که بر اثر تداوم خشکسالی و انباشته شدن مواد آلی گیاهی در سالهای متمادی شکل گرفته است.
وی گفت: این منطقه منطقه ای باتلاقی است و برداشت بی رویه آبهای سطحی و آبهای زیر زمینی و خشک شدن باتلاق موجب شده تا خاک این منطقه به خاک قابل اشتعال مانند زغال تبدیل شود.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان فارس گفت: روزانه شماری از مردم با مراجعه به اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس از بروز آلودگی هوا در این منطقه ابراز گله مندی می کنند و می پندارند که این آلودگی ناشی از عملکرد واحدهای صنعتی است در حالیکه این آلودگی ناشی از آتش سوزی در خاک است.
ابراهیمی کارنامی راهکار رفع این آلودگی را آب پاشی هوایی ، حفر کانال و امید داشتن به بارندگی دانست و گفت : در صورتیکه در روزهای آینده باران ببارد امید است این مشکل مردم و شهروندان حل شود.
وی همچنین افزود: کمیته ای متشکل از کارشناسان منابع طبیعی ، محیط زیست ، فرمانداری و سازمان های ذیربط این معضل را بررسی می کنند .
به گزارش خبرنگار ایرنا ، طهمورث یوسفی و آرزومان فرهنگ دو نفر از کارشناسان مدیریت زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب در تحقیقاتی که پیرامون این پدیده شگرف در شیراز انجام داده اند نتایج آن را منتشر کرده اند .
در این گزارش آمده است : محدوده ای از دشت قره باغ که دچار آتش سوزی شده، جزء محدوده مردابی دشت قره باغ است و در دشت های مردابی و حوضه های سیلابی بدلیل وجود مواد آلی زیاد، زغال نارس ایجاد می شود و همچنین بیوگاز بر اثر واکنش های تجزیه ای بی هوازی میکروارگانیسم های زنده، در محیطی که مواد آلی وجود دارد، تولید می شود.
این گازها در شرایط معمولی از سطح رسوبات باتلاقی و مردابی خارج می شود،اما باتوجه به شرایط خشکسالی چند سال اخیر و مصرف بی رویه آب، سطح آب های زیرزمینی پایین رفته و در نهایت سبب ایجاد ترک و شکاف های زیادی در این منطقه شده است و عمق این ترک ها تا سطح آب زیر زمینی ادامه دارد و با تغییر عمق سطح آب زیر زمینی،گسترش عمقی درز و شکاف ها نیز تغییر خواهد کرد.
این عمق در منطقه آتش سوزی بین سه تا پنج متر است که در واقع عمق سطح آب زیرزمینی است در نتیجه در بخش هایی که این ترک و شکاف ها در محدوده خاک های مردابی و حوضه سیلابی در حاشیه خاک های مردابی آن ایجاد شده است،بیوگازهای ایجاد شده و محبوس شده در خاک های مردابی و حوضه های سیلابی حاشیه رسوبات مردابی توسط این درزو شکاف ها به سطح هدایت شده وبا ترکیب گاز متان خارج شده،با اکسیژن و با وجود جرقه یا شعله، سبب آتش سوزی بوته های خاری در سطح دشت شده و همچنین بدلیل وجود مواد گیاهی پوسیده و خشک در لایه سطحی زمین های این قسمت که حدود 70 سانتی متر است سبب سوختن این لایه و دود زیاد در منطقه شده است.
این دو کارشناس زمین شناسی شیراز در گزارش خود آورده اند:با سوختن گیاهان خشک و پوسیده در پوشش سطحی زمین که تا عمق حدود 70 سانتی متر است،حجم خاک در این سطح کم شده و سبب افت و نشست زمین در مناطق سوخته شده است که حدود 20 تا 30 سانتی متر نشست همراه با پوکی سطح خاک زمین های کشاورزی شده است.
درقسمتی که بخش مردابی مشخص شده جزومحدوده پرخطر ودرمعرض آتش سوزی قرارداردو محدوده ای که حوضه های سیلابی و در واقع محدوده هایی که در حاشیه رسوبات مردابی قرار دارند جزو محدوده هایی است که احتمال گسترش آتش سوزی در آنها وجود دارد.
در ادامه این گزارش زمین شناسی آمده است : با توجه به اینکه، آتش ایجاد شده حاصل از ترکیب گاز متان با هوا است سبب گسترش آتش و دود در منطقه شده است و حرارت ایجاد شده در لایه سطحی یاد شده جهت ادامه آتش سوزی کافی است.
بنابراین تا جایی که ترک وشکاف در بخش مردابی و حوضه سیلابی وجود دارد و همچنین در این خاک ها خار در سطح زمین و لایه نزدیک به 70 سانتی مملو از گیاهان خشک و پوسیده وجود دارد، گسترش آتش و دود تداوم خواهد یافت.
در فصل زمستان که هوا سرد است، تولید بیوگاز در مرداب ها و باتلاق ها متوقف می شود و همچنین با بالا آمدن سطح آب زیر زمینی در زمستان، ترک و شکافهای ایجاد شده بسته شده و حجم زیادی از بیوگاز در این منطقه تولید نمی شود .
این دو کارشناس چند پیشنهاد و راهکار را برای توقف این پدیده ارائه داده اند ، برداشت لایه سطحی خاک، که مملو از گیاهان خشکیده و پوسیده است تا عمق نزدیک به 70 سانتی متر در اطراف مناطق سوخته و جهت اطمینان بیشتر تداوم خاک برداری برروی قسمت هایی که ترک و شکاف های فراوان در محدوده مردابی و حوضه سیلابی قرار دارد.
در این ارتباط جهت بالا رفتن سرعت عمل، ابتدا نوار باریکی در اطراف بخش های سوخته برداشته شود و پس از کامل شدن این مرحله، پهنای نوار باریک خاک برداری شده، زیادشود.
خاک های برداشت شده در این مورد، بعنوان کمپوست یا کود طبیعی قابل استفاده است و بسیار گران قیمت است.
ایجاد پوشش غیر قابل نفوذ از خاک رس با ضخامت نزدیک به نیم متر بر روی حاشیه های قسمت های سوخته و گسترش این پوشش برروی قسمت هایی که ترک و شکاف های فراوان دیده می شود پیشنهاد دیگری است که ارائه گردیده است .
هدایت کردن بیوگازهای ایجاد شده در مسیر های مشخص، که از طریق ایجاد کانال های عرضی و طولی و حفر چاهک تا سطح آب زیر زمینی امکان پذیر است ویا با لوله های مشبک سیمانی و یا پلاستیکی بصورت طولی و عرضی در زمین های مردابی و ایجاد پوشش سطحی در اراضی لوله گذاری شده و هدایت آنها در مسیر خاص و سوختن گاز هدایت شده سبب متمرکز کردن گاز و سوختن آنها در محدوده های خاص می شود دیگر پیشنهاد ارائه شده است.
مدیر کل مرکز مدیریت و بحران استانداری فارس هم در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی اظهار داشت:انباشته شدن ریشه و ساق و برگ گیاهان در سالهای متمدی در لایه های زیرین زمین و فشار مداوم بر این توده آلی موسوم به ' پیت ' و همچنین فراگیر شدن خشکسالی در استان فارس عامل اصلی ایجاد آتش در محدوده روستای اسلاملو در دشت قره باغ از توابع شهرستان شیراز در استان فارس است.
حمید تقی زاده افزود: در هفته های اخیر ایجاد گودالهایی از آتش در حوالی شهرک صنعتی بزرگ شیراز که در میانه دشت قره باغ و در نزدیکی روستای اسلاملو قرار دارد فرضیه های مختلفی را دراذهان به وجود آورد وپرسش هایی را مطرح کرد که عامل اصلی ایجاد این آتش سوزی ها چیست.
این آتش سوزی ها که عمدتا در مقیاس های کوچک اتفاق می افتاد و موجب می شد تا دود و آلودگی آن منطقه قره باغ را فرا گیرد برای شهروندان و روستاییان ساکن در این مناطق و کسانی که از جاده های منتهی به شیراز عبور می کردند مشکل ساز شده بود.
مدیر کل مرکز مدیریت و بحران استانداری فارس اظهار داشت: عامل اصلی ایجاد این آتش سوزی ها تشکیل خاک پیت بر اثر تراکم خاک آلی و انباشته شدن شاخ و برگ و ساقه نی ها در زیر توده های خاک بر اثر سالیان متمادی و فشار زمین بر این توده ها بوده است.
تقی زاده بیان کرد: دشت قره باغ که از منطقه پل فسا تا پشت شهرک صنعتی و مناطق مجاور گسترده است در سالهای قبل دارای پوشش گیاهی نیزار بوده و در این منطقه به علت تجمع آب و گیاه و مواد آلی باتلاقهایی به وجود می آمده که بر اثر خشکسالی اکنون این باتلاقها خشکیده است.
وی گفت: خشک شدن رودخانه چنارراهدار و همچنین پایین رفتن آب دریاچه مهارلو که در حاشیه این منطقه قرار دارد موجب شده است تا توده های خاک پیت بر هم انباشه شود و تحت فشار، شرایط مناسبی برای ایجاد حریق در آن به وجود آید.
تقی زاده گفت: این آتش سوزی ها عمدتا در لایه های زیرین زمین اتفاق می افتد و گاه براثر نفوذ در لایه های روی زمین بر بستر خاک نیز اثراتی از آتش و دود مشاهده می شود .
مدیر کل مرکز مدیریت و بحران استانداری فارس اضافه کرد: بر اثر تراکم مواد آلی در زیر خاک انواع گازها نیز از منطقه و گودالها متصاعد می شود که برای ساکنان این منطقه هم ایجاد مزاحمت کرده است.
وی گفت: سطح آب دراین منطقه بیش از 15 متر پایین رفته و استعداد خاک و خاصیت تخلخل پذیری آن باعث شده است که تصاعد گازهای زیر زمین به ایجاد آتش منجر شود.
تقی زاده هر گونه نشت گاز از لوله گاز در این منطقه را رد کرد و گفت: این منطقه محل عبور لوله اصلی گاز است اما این لوله هیچ نشتی ندارد و سالم است .
وی گفت: علاوه بر عبور لوله گاز فیبر نوری سراسری استان فارس و جاده اصلی دسترسی به شیراز نیز از این منطقه علبور کرده لذا ایجاد آلودگی هوا بر اثر این آتش سوزی ها می تواند مضر باشد.
مدیر کل مرکز مدیریت و بحران استانداری فارس گفت: 500 میلیون ریال برای کنترل آلودگی در این منطقه اختصاص یافته که رقم ناچیزی است ضمن آنکه با انتقال آب یا پاشیدن آب برروی آتش نمی توان این آتش سوزی های جزیی و کوچک را مهار کرد.
وی تنها راه اساسی برای کنترل آتش و دود در این منطقه را بارش باران دانست و گفت: با بارش باران و پر آب شدن لایه های زیرین زمین می توان امید داشت که نفوذ آتش در گودالها کم شود.
از آنچه مسوولان و دست اندرکارن اجرایی استان فارس گفته اند چنین بر می آید که در کوتاهمدت نمیتوان کاری برای اهالی این روستاها انجام داد و به رغم آمد و رفت هایی که در این منطقه شده و قول و وعده هایی که داده شده است هنوز دود و آتش این منطقه را فرا گرفته است .
بنا بر این ساکنان روستاهای سنجانک ، اسلاملو و کوشک بیدک در حاشیه شیراز و همچنین کارگرانی که در شهرک صنعتی شیراز فعالیت می کنند همچنان با این آلودگی های هوا دست به گریبان هستند و تنها دو راه برای کنترل دود و آلودگی وجود دارد اول اینکه توده های گیاهی مدفون در زیر خاک بسوزند تا تمام شوند و دیگر اینکه دعا کنیم تا باران ببارد.ک/4
گزارش از : نیکنام خشنودی