ایران‌بوم

اشاره: چهارمین مجموعه درس‌گفتارهایی دربارۀ حافظ به بررسی «حافظ و تجدید عهد الست» اختصاص داشت که با سخنرانی دکتر نصرالله پورجوادی در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار ‌شد. عهد الست یک موضوع عرفانی اسلامی است که شاعران کلاسیک فارسی بسیار به آن توجه کرده‌اند و حافظ نیز در شعر خود به آن عنایت داشته است و می‌گوید «مقام عیش میسر نمی‌شود بی‌رنج/ بلی به حکم بلا بسته‌اند عهد الست». استاد پورجوادی در این درس‌گفتار به شرح غزل حافظ می‌پردازد که چگونه یک اسطوره را مجدداً زیسته و زندگی کرده است. این در واقع‌‌ همان عهد الست است که حافظ آمده و در عالم شعر تجدید عهدی کرده است.

عهد الست و اسطوره

عهد الست یک اسطوره است. «اسطوره» وقایع داستانی است که ویژگیهایی دارد که یکی از آنها حضور خداوند در آن است. اسطوره‌های یونان را در نظر بگیرید؛ جنگ پلوپونز آغشته به اسطوره است. چون خداوند در آنجا حضور دارد و همراه سپاهیان می‌جنگد. در آن جنگها دست خدا را در کار می‌بینید. در اسطوره آفرینش نیز خدا با دست خویش گِلی را سرشته می‌کند و بدین گونه آدم را خلق می‌کند.

در «عهد الست» هم خدا نقش اصلی را دارد و چنگ می‌زند به آدم و تمام ذُریات را بیرون می‌کشد و با هر کدام عهد می‌بندد. ذریات جواب می‌دهند و در عهد شرکت می‌کنند. تصور اینکه تمام ذریات آدم در صحنه خلقت جمع‌ هستند و خدا با آنها عهد ببندد، یک چیز خیلی شگفت‌انگیز و با عظمتی است. این موضوع کاملا اسلامی است. خیلی از داستانهای قرآن را در مسیحیت و یهودیت می‌بینید؛ اما عجیب است که عهد الست هیچ سابقه‌ای در ادیان دیگر نداشته است.

تجدید عهد الست

یکی دیگر از ویژگیهای اسطوره این است که قابلیت تکرار دارد؛ یعنی زمان آن دور است. زمان و تاریخ ما خطی است. در یک زمان آغاز شده و ادامه پیدا کرده و یک وقتی هم به پایان می‌رسد اما اسطوره این طور نیست. می‌گردد و تکرار می‌شود. عهد الست هم تکرار شونده است. این تکرار و این زیستن که‌‌ همان تجدید عهد باشد، به صورتی شاعرانه، یعنی در عالم خیال، صورت می‌گیرد. حافظ در غزلی که شرح خواهم داد، ما را به یک ساحت و زمان و عالم دیگری می‌برد. البته همه‌ اینها شعر است و در ساحت «خیال». خیال نه به معنای «موهوم». حافظ می‌خواهد این عهد را با پروردگار تجدید کند؛ عهدی که میان عاشق و معشوق است. به هر حال، غزل حافظ این گونه است:

زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست
پیرهن چاک و غزل خوان و صراحی در دست

نرگسش عربده جوی و لبش افسوس کنان
نیم شب دوش به بالین من آمد بنشست

سر فرا گوش من آورد و به آواز حزین
گفت‌ ای عاشق دیوانه‌ من خوابت هست

عاشقی را که چنین ساغر شبگیر دهند
کافر عشق بُود گر نبود باده‌پرست

برو‌ای زاهد و بر دُردکشان خرده مگیر
که ندادند جز این تحفه به ما روز الست

آنچه او ریخت به پیمانه ما، نوشیدیم
اگر از خمر بهشت است وگر از باده مست

خنده جام می و زلف گره‌گیر نگار
‌ای بسا توبه که چون توبه حافظ بشکست

وام حافظ به نزاری

کلیدی که برای ورود به این غزل هست، لفظ «الست» است. تمام این غزل بر محور این مفهوم است؛ یعنی این طور نیست که تصادفی و برای پُر کردن قافیه آورده باشد. این را هم بگویم که حدود ?? سال پیش مرحوم خانلری دربارۀ این غزل تحقیقی کرد و گفت که چنین مضمونی در دواوین شعرای دیگر هم به کار رفته است. چند نمونه هم ذکر کرده بود. من فقط مطلع آن غزلهایی را که مرحوم خانلری پیدا کرده، ذکر می‌کنم. سنایی می‌گوید:

شور در شهر فکند آن بت زنارپرست
چون سحرگه ز خرابات برون آمد مست

یک شباهتهایی هست؛ اما به‌نظرم این غزل سنایی ربطی به غزل حافظ ندارد و داستان دیگری است. انوری می‌گوید:

باز دوش آن صنم باده فروش
شهری از ولوله آورد به جوش

که باز به نظرم ربطی ندارد. ظهیر فاریابی می‌گوید:

یار میخواره دی قدح باده به دست
با حریفان ز خرابات آمد مست

باز ربطی ندارد. عطار می‌گوید:

نیم شبی سیم‌بر نیم مست
نعره‌زنان آمد و در را شکست

این ربط دارد؛ ولی عطار اشاره به عهد الست نمی‌کند. خواجوی کرمانی می‌گوید:

سحرگه ماه عقرب زلف من مست
درآمد همچو شمعی شمع در دست

این باز نزدیک است؛ اما به جای صراحی، شمع در دست دارد. در زمانی که مرحوم خانلری این تحقیق را می‌کرد، هنوز دیوان نزاری‌قهستانی چاپ نشده بود. الان دیوان نزاری چاپ شده است. کسانی که دیوان او را مطالعه کرده‌اند، می‌دانند که یکی از شاعرانی که حافظ بسیار مدیون اوست، همین نزاری است. حافظ از بسیاری از مضامین نزاری استفاده کرده و پیداست که دیوان او را خوب خوانده است. فاصلۀ زیادی هم نداشته‌اند؛ یکی دو نسل. نزاری غزلی دارد که کاملا مشهود است که حافظ آن غزلی را که از او خواندم، از نزاری گرفته است. می‌خواهم بگویم که اولین‌بار نزاری‌قهستانی است که چنین مضمونی را وارد غزل کرده است. اینکه معشوق یا ساقی، مست و صراحی در دست، از در به درون بیاید و جامی بریزد و به شاعر بدهد، از نزاری است. اگرچه نزاری تحت تأثیر شاعران دیگر بوده، اما در اینجا از اسطورۀ عهد الست استفاده کرده و تجدید عهد صورت می‌دهد و حافظ هم مضمون را از او می‌گیرد. غزل نزاری چنین است:

درآمد از در من دوش هاتفی سرمست
صبوحیانه گرفته صراحی در دست

دل ضعیف من اول چو واله‌ای مدهوش
ز هول و هیبت آن امتحان ز جای بجست

سجود کردم و چندان به خاک غلتیدم
که همچو خاک شدم پیش آستانش پست

نهفته زمزمه‌ای خوش به زیر لب می‌کرد
به چشم من ز بر جامه خواب من بنشست

غذای روح فرو ریخت در پیاله و گفت:
همین بُود چه دگر نوش کن شراب الست

به دوستکامی جامی دو بر سرم پیمود
از آن سپس که به الزام توبه‌ام بشکست

نهاد بر دل من دست و گفت: با خویش آی
که با تو ما را صدگونه مصلحت‌ها هست

دگر به کون و مکان هیچ التفات مکن
ز غیر ما ببرد هر که او به ما پیوست

معین است و مبرهن که هر وجود که او
به ما رسید، ز حالات مستعار برست

نزاریا، به تولای ما تبرّا کن
ز کاینات دگر خود مباش و خود مپرست

اگر وساوس شیطان گذر کند، باید
سبک به قوت لاحول راه دیو ببست

اگر چه در این غزل صحبتی از مستی و صراحی و جام و ریختن باده نیست، اما آنقدر نکته‌های عرفانی دارد که هیچ شکی باقی نمی‌ماند که غزل نزاری، عرفانی است؛ به ویژه ابیات آخرش. غزل حافظ هم جنبۀ عرفانی دارد.

غزلهای حافظ جنبه عرفانی دارد

اولین نکته‌ای که می‌خواهم بدان توجه بدهم، این است که باید دید در این دو غزل چه کسی از در وارد شده است؟ حافظ هیچ نمی‌گوید که چه کسی بود؛ ولی نزاری می‌گوید که «هاتف» بود. این مهمترین اختلافی است که میان غزل حافظ و نزاری وجود دارد. نزاری ملاقات‌کنندۀ خود را هاتف می‌خواند. هاتف موجودی است نامرئی که فقط صدایش شنیده می‌شود. در قرنهای نخستین اسلام، هاتف موجودی واقعی بود که افراد می‌توانستند حضورش را احساس کنند. او دیده نمی‌شد و فقط صدایش را می‌شنیدند. از جاهای مختلف هم صدای او برمی‌خاست: از صحرایی یا کوهستانی یا هر جای دیگر.

بسیاری از صوفیه نقل می‌کردند که هاتف آمد و با آنها صحبت کرد. در اغلب موارد هاتف خداست، گاهی هم خدا نیست؛ مثل «اوراکل»‌های یونانی است که در معبد دلفی بودند و کسی آنها را نمی‌دید. هاتف را با «سروش» هم تطبیق داده‌اند. در دورۀ اسلامی است که هاتف با سروش یکی می‌شود. هاتف در قرنهای چهارم و پنجم موجودی واقعی است؛ اما از یک زمانی در فرهنگ و تمدن اسلامی هاتف به صورت موجودی درمی‌آید که من اسم آن را گذاشته‌ام «موجود زبان حالی»؛ یعنی یک شخصیت ادبی. هاتف دیگر یک شخصیت واقعی نیست. نویسنده یا شاعر او را خلق می‌کند تا مطلبی را از زبان او نقل کند.

در حافظ و نزاری ما با یک شخصیت واقعی روبرو نیستیم. در عطار هم که پُر است از داستانهایی دربارۀ هاتف، باز خیلی از آنها جنبۀ ادبی دارد و زبان حال و خیالی است. البته بعضی از داستانها هم جنبۀ واقعی دارد. پیش از عطار هم در «تهذیب‌الاسرار» خرگوشی یک فصل درباره هاتف می‌بینیم.

به هر حال، نزاری در عالم شاعرانۀ خودش است. در غزل او این معنا وجود ندارد که هاتف از در به داخل آمده باشد. او خصوصیاتی را برای هاتف ذکر می‌کند که مربوط می‌شود به یک موجود مرئی. هنگامی که هاتف دیده نشود، نمی‌توان اوصاف مرئی را به او نسبت دارد. حرف زدنش بله، اما کارهای دیگرش چه؟ حافظ حواسش جمع است. نمی‌گوید هاتف آمد؛ چون می‌خواهد اوصافی مرئی به او نسبت بدهد. بنابراین او را حذف می‌کند. این نکتۀ مهمی است.

ساقیِ حافظ شخصیتی عرفانی است

این ملاقات‌کننده برای حافظ یک ساقی است؛ چون صراحی در دست دارد و برایش شراب می‌ریزد. بعد خواهیم دید که این ساقی، «ساقی الست» است. ساقی حافظ البته شخصیتی عرفانی است، اما لزوما معانی عرفانی خاصی القاء نمی‌کند؛ به‌جز مستی که نمودار عشق است، اما زلف آشفته و به‌خصوص چشم عربده‌جوی او معانیی دارد؛ اما اینکه معانی آن چیست، وارد این بحث نمی‌شوم. همین قدر می‌گویم که اینها خصوصیاتی است که ملاقات‌کننده برای دلبری و تیز کردن آتش شوق شاعر به‌کار برده است. افزون بر حُسنی هم که دارد. به‌علاوه، حافظ می‌خواهد صحنۀ غزل را هیجان‌انگیز کند.

اما اختلافی که هست و حیفم می‌آید ذکر نکنم، این است که نزاری حالات خودش را وقتی که هاتف در را باز می‌کند، وصف می‌کند؛ اما حافظ این را نمی‌گوید و درباره خودش حرف نمی‌زند. تجربۀ نزاری یکی از تجربه‌های اساسی و مهم عرفانی است.

«رودلف اوتو» در کتاب «امر مقدس» می‌گوید که تجربۀ انسان از حق و امر قدسی، دو گونه است: یکی حالت هیبتی است و خوفی که از مشاهدۀ امر قدسی به او دست می‌دهد؛ یکی آن حالت جذبه و شوق و عشقی است که به آن حقیقت دارد. در اصطلاح خود ما یکی مشاهدۀ جلال است و یکی هم مشاهدۀ جمال. رودلف اوتو این را دربارۀ همۀ ادیان می‌گوید.

کسانی که «بهگود گیتا» را خوانده‌اند می‌دانند که تجربه‌ای که در آنجا دست می‌دهد و جلال و هیبت و افتادن به خاک و آن احساس خوفی که از مشاهدۀ کریشنا پدید می‌آید، یکی از صحنه‌های تکان‌دهندۀ کتاب است. به هر حال این یکی از نکات دقیق و عرفانی عمیقی است که نزاری انگشت روی آن گذاشته است.

حافظ و شیفتگی به معشوق

در آن دو غزل، هم هاتف و هم ساقی سخن می‌گویند اما در حالی که نزاری تجربۀ جلال را شرح می‌دهد، حافظ در غزل خود سخنی در این باره نمی‌آورد. نه لب خندان و غزل‌خوانی ساقی موجب به خاک افتادن عاشق می‌شود و نه نرگس عربده جوی او. احساس حافظ شیفتگی عاشق به معشوق است. آواز حزین ساقی نیز صفت جلال معشوق نیست. حافظ هیچ سخنی دربارۀ حال خود نمی‌گوید. این هم هست که در سراسر غزل نزاری لفظ عشق به کار نرفته است، اما ملاقات کنندۀ حافظ معشوق است. آمدن ساقی به بالین شاعر نیز فعلی است که نزاری از آن استفاده کرده و حافظ از او گرفته است.

وقتی هم که ساقی یا معشوق می‌نشیند، آمادۀ پیمان بستن و میثاق ازلی می‌شود. هر دو شاعر از این میثاق سخن می‌گویند. نزاری صحنه‌ای می‌آفریند که در آن هاتف از صراحی پیاله‌ای پُر می‌کند و از او می‌خواهد که بنوشد. این شراب را معشوق می‌خورد. منظور نزاری از شراب، «شراب الست» است و چیزی جز عشق است؛ اما پس از اینکه ساقی از حافظ می‌پرسد «خوابت هست؟» حافظ رو به خواننده می‌کند و سخنی می‌گوید. شراب او هم‌‌ همان شراب الست است.

حافظ به نکته‌ای دیگر هم که مربوط است به میثاق ازل، اشاره کرده. مطابق احادیث در روز میثاق همه پاسخ یکسان به خداوند می‌دهند. مؤمنان از روی میل و کافران و منافقان از روی اکراه می‌گویند: بله. مراد حافظ از «دُردکشان» اولیاءالله‌اند؛ یعنی کسانی که با صدق و حُسن نیت پذیرفته‌اند و پاسخ «بلا» را داده‌اند. حافظ احتمالا از شمار کسانی است که معتقدند با خداوند دو عهد بسته شد: یک عهد میثاق و یک عهد عاشقی.

احتمال می‌رود که نزاری هم، آنجایی که می‌گوید هاتف دو پیاله برایش ریخت، به همین دو عهد اشاره کرده باشد. در هر حال، انسان اسیر سرنوشت است: «آنچه او ریخت به پیمانۀ ما نوشیدیم». نزاری با وجودی که به روز میثاق اعتقاد داشته و من شواهدش را پیدا کرده‌ام، در این غزل اشاره‌ای به این موضوع نکرده است. کسانی از عرفا بوده‌اند که وظیفه خود را در این عالم تجدید پی در پی آن عهد الست می‌دانستند.

سیف فرغانی ـ از معاصران نزاری ـ می‌گوید:

مردم ره را ز پی تازگی عهد الست
در شب خلوت خود هر نفسی روز بلاست

وفای به عهد الست، تکرار آن تجربه است و شاعران در عالم خیال سعی می‌کنند که آن تجربه را تکرار کنند. یعنی تکرار اسطوره‌ای ازلی. شاعران این مراسم را به شیوۀ مراسم باده‌نوشی مطرح کرده‌اند؛ اما حقیقت معنویی که می‌خواهند بگویند، یکی است.

چیستی توبه

اما توبه چیست؟ تکرار تجربۀ ازلی پس از یک دوره غفلت صورت می‌گیرد. هر دو اینها نیمه خواب بوده‌اند. هاتف یا معشوق در می‌زند و داخل می‌شود. این نیمه خواب، غفلتی است که به عنوان توبه از آن یاد شده است. غزل حافظ با همین مضمون تمام می‌شود؛ اما به دو نکته هم اشاره می‌کند: یکی خندۀ جام است و دیگر زلف گره‌گیر نگار. این تنها جایی است که به هویت او اشاره شده است. در هر حال، بیان حافظ دربارۀ توبه‌شکنی هم مفهوم‌تر از نزاری است و هم شاعرانه‌تر.