همان طور که پیش‌تر  اشاره کردم، شوربختانه سروهای بلندقامت، زیبا و مشهور پردیس فین در کاشان، آخرین نفس‌های خود را می‌کشند؛ همان سروهایی که در خاطره‌ی دیرپای خویش شاهد بسیاری از وقایع ماندگار تاریخ ایران - پایکوبی‌ها و بر سرزدن‌ها - بوده‌اند. از جشن تاج‌گذاري رسمي شاه اسماعيل صفوي گرفته تا قتل دردناک و ناجوانمردانه ی ميرزا تقي‌خان امير كبير ...
     اینک اما همان درختانی که در سکوت نظاره‌گر قتل ناجوانمردانه‌ی، یکی از مردترین رهبران تاریخ معاصر ایران بوده‌اند، باید در بهت و حیرت یا بی‌تفاوتی و خاموشی ما ایستاده بمیرند و به حافظه‌ی تاریخی نسلی سپرده شوند که البته موضوعات فراوان‌تر دیگری برای بایگانی و انباشت در ذهن دارد!
     گزارش دقیق، مشروح، جذاب و علمی دوست و همکار عزیزم، مصطفی خوشنویس را در ادامه می‌خوانیم تا با مرور 5 اشتباه فاحش رخ داده در مدیریت باغ، دریابیم که چرا آنی نیستیم که باید باشیم؟ 

     - اهمیت و پیشینه‌ی تاریخی فین کاشان
     بسياري از گردشگران داخلي و خارجي كه به كاشان سفر مي‌كنند، از بين صدها اثر تاريخي و جاذبه‌هاي طبيعي اين شهرستان از باغ فين به عنوان اثري منحصر به فرد و جذاب و از جمله باغ‌هاي زيباي ايران نام مي‌برند. بناي اوليه باغ فين به قبل از اسلام و با تمدن سيلك پيوند خورده است كه تمدن سيلك نيز پيوندي ناگسستني با چشمه جوشقاني دارد كه در بالاي باغ جاري است، اين چشمه كه به چشمه سليمانيه معروف است، از ديرباز همچنان در آبادي منطقه‌ی فين مؤثر بوده است.
    در زمان‌هاي بسيار دور در پاپاب اين چشمه - پايين‌تر از باغ فعلي – پردیسی وجود داشته است كه بر اثر زلزله سال ‪ 982 ‬هجري قمري به كلي ويران شد و بعدها به دستور شاه عباس صفوي در سال 1000 هجري قمري باغ كنوني در بخشی از باغ قديمي ساخته شد. از سال 1135 هجري قمري بعد از حمله افاغنه به كاشان، آباداني اين باغ دچار ركود شد، ولي با دستور كريم خان زند به خصوص با ساختن عمارتي كه اكنون به نام خلوت كريم‌خاني در ضلع جنوبي اين باغ واقع شده است، اين باغ روي به آباداني گذاشت. وقوع زلزله معروف سال 1192 هجري قمري بار ديگر به اين باغ آسيب كلي وارد كرد، تا اينكه در سال 1200 قمري با روي كار آمدن سلسله قاجار، به ويژه با دستور فتحعلي شاه كار مرمت باغ و عمارت آن با ساخت شترگلويي كه هم اكنون به شتر گلوي فتحعلي شاهي شهرت دارد در ضلع جنوب غربي اين باغ و حمام سلطنتي بزرگ كه در مجاورت حمام اوليه ساخته شد، اين اثر رونق دوباره گرفت ولي با تبعيد صدر اعظم مقتدر ايران يعني اميركبير و سپس شهادت آن رادمرد در اين باغ، اين آباداني روي به ويراني نهاد. با آغاز مشروطيت به دلیل وضع دفاعي بناي باغ، اين مكان پناهگاه اشرار و ياغيان گشت و در مدت 14 سال ياغيان مصالح و اشياء گرانبهاي آن را به يغما برده و به تخريب باغ پرداختند. پس از ختم غائله اشرار، به مرمت باغ پرداخته شد.

    از وقايع مهم تاريخ در اين باغ مي‌توان به جشن تاج‌گذاري رسمي شاه اسماعيل صفوي و نيز قتل ميرزا تقي‌خان امير كبير در اين باغ اشاره كرد. مجموعه باغ فين حدود 25 هزار مترمربع مساحت دارد كه در بدو ورود به اين مجموعه ، با ساختمان رفيع سردر ورودي باغ برخورد مي‌كنيم. اين قسمت از باغ در دوره صفويه بنا گذاشته شده است و داراي دو طبقه كه طبقه تحتاني شامل هشتي و دالان ورودي به باغ با اتاقهاي جانبي، درهاي مشبك و طبقه فوقاني شامل سالن وسيع با چشم اندازي زيبا به باغ دارد. در اطراف باغ از جمله در طرفين سردر، ديواري به ارتفاع پنج و شش متر و هفت برج ديده مي‌شود. پس از ورود به باغ و گذشتن از خيابان مصفايي كه در وسط آن نهر آب زيبايي كه هميشه آب از فواره‌هاي فيروزه‌اي آن در فوران است و درختان سرو بسيار زيبايي دو طرف آن سر به فلك كشيده است، اولين ساختماني كه جلب توجه مي‌كند شتر گلوي عباسي است كه به دستور شاه عباس ساخته شده است. در جلوي اين بنا حوض وسيعي ديده مي‌شود و در پشت اين بنا نيز حوضچه‌اي قرار دارد كه از كف آن آب فوران مي‌كند. اين بنا در دو طبقه و به گونه‌اي ساخته شده كه از هر طرف باغ مي‌توان به آن وارد شد، در ميان اين ساختمان نيز حوضچه‌اي است كه آب چشمه با طرح جالبي (موسوم به شتر گلو) در آن فوران مي‌كند .بر روي ديوارها و سقف اين بنا آثار نقاشي دوره صفوي با تصاويري از شكارگاه و شاهزادگان مي‌باشد، اين ساختمان قبلا به صورت سه طبقه و طبقه بالاي آن به صورت كلاه فرنگي بوده است.

    بناي ديگر اين باغ شتر گلوي فتحعلي شاهي در جنوب اين باغ است، كه به دستور فتحعلي شاه ساخته شده و شامل شترگلو و صفه مجاور و داراي دو حيات خلوت در قسمت شرق و غرب آن است كه كف صفه كلاً از سنگ مرمر مفروش بوده و سقف آن به طرز جالبي نقاشي شده است و هنوز قسمت‌هايي از آن ديده مي‌شود. كتيبه نستعليق زيباي دور تا دور صفه مجاور حوض به خط محمد تقي حسيني كاشاني از خوشنويسان معروف اوايل دوره قاجار است. اندروني كريم خاني و اتاق شاه‌نشين اين بناها مجموعه مسكوني است كه در جنوب باغ و در مغرب شترگلوي فتحعلي شاهي قرار دارد، در سال 1176 هجري قمري به دستور كريم خان زند و به همت آقا سليم آراني حاكم وقت كاشان، ساخته شده و شامل چندين اتاق تو در تو و حياط و باغچه‌اي كوچك است كه گفته مي‌شود اميركبير به مدت ‪ چهل روز در اين ساختمان زندگي كرده است. در مقابل اتاق شاه‌نشين حوضچه زيبائي ساخته شده است كه داراي منافذ متعدد و منظمي است كه آب چشمه سليمانيه فين به طرز جالبي در آن فوران مي‌كند. يكي از نقاط ديدني باغ فين كاشان كه هر بازديدكننده‌اي را به ياد بزرگمرد تاريخ ايران و توطئه استعمارگران خارجي در دوره قاجار مي‌اندازد، حمام باغ فين است. اين بنا كه به حمام كوچك و حمام بزرگ شهرت يافته در قسمت جنوبي اين باغ قرار دارد كه حمام كوچك آن متعلق به دوره صفويه و همراه با بناي اوليه باغ فين ساخته شده و حمام بزرگ آن در دوران قاجاريه به وسيله فتحعلي شاه احداث شده است. از حمام بزرگ امرا و از حمام كوچك خدمه و خدمت‌گزاران شاهان و امرا استفاده مي‌كرده‌اند. در هر يك از حمام‌ها قسمت‌هايي شامل: ورودي، گرمخانه، آبنما، خزينه، محل نظافت، سربينه (رختكن) به چشم مي‌خورد. كانال‌هايي جهت تعويض آب خزينه‌ها و حوضچه‌ها دركف حمام‌ها وجود دارد. ديوار حمام‌ها با عايق رطوبتي مخصوصي- ماسه آهك يا ساروج پوشانيده شده است. صدر اعظم ايران اميركبير در گرمخانه حمام كوچك و در كنار حوض مرمريني كه در ميان گرمخانه وجود دارد به قتل رسيد.
    چشمه سليمانيه باغ فين يكي ديگر از جاذبه‌هاي اين باغ تاريخي است كه در واقع آب جاري و زلال آن به اين باغ طراوت و سرسبزي بخشيده است. اين چشمه كه منسوب به حضرت سليمان پيغمبر (ص) است، در پشت باغ فين و در قسمت غربي آن واقع شده است. نبايد هنر منحصر به فرد جريان‌سازي آب چشمه را در باغ فين فراموش كنيم، به طوري‌كه به اين منظور از اختلاف سطح و شيب زمين باغ جهت فوران آب در شتر گلوها و فواره‌ها با ظرافت خاصي استفاده شده است و همچنين با پله پله كردن، سرعت بخشيدن و پرسر و صدا كردن جريان آب هنرنمائي خوبي در اين زمينه صورت گرفته است. بر روي مظهر چشمه، ساختماني بنا گرديده كه ساختمان قسمت شرقي آن در زمان شاه سليمان صفوي و بخش غربي در سال 1329 هجري شمسي توسط بازرگانان كاشاني با الهام از معماري دوره ساساني ساخته شده است. باغ فين كاشان، باغي سنتي و تاريخي با فضايي سرسبز و دلنواز با آبي روان و حوض‌ها و فواره‌هاي زيبا در شش كيلومتري جنوب كاشان و دو كيلومتري شرق تپه‌هاي تاريخي سيلك واقع شده است.
   باغ فين كه يكي از زيباترين باغ‌هاي سنتي ايران و بلكه در پاره‌اي جهت‌ها از باغ‌هاي زيباي جهان محسوب مي‌شود كه ديدن آن براي هر مسافري كه از جاده قديم قم - كاشان و يا آزاد راه تهران- اصفهان عبور مي‌كند خالي از لطف نيست. گفته شده است، باغ تاريخي فين از مجموع افزون بر يك ميليون گردشگر و مسافر نوروزي اين شهرستان در تعطيلات نوروزي و آيين‌هاي گل چيني و گلاب‌گيري، هر سال بيشترين بازديدكننده را دارد.

     وضعيت فضاي سبز موجود در باغ فين كاشان

    تاريخچه:
   اگرچه ابنيه و حمام فين كاشان به دليل اتفاقات سرنوشت سازي كه در طول تاريخ در آن به وقوع پيوسته است شهرت خاصي براي خود دارد، ولي برای كساني كه از اين باغ ديدن مي‌كنند، وجود درختان سرو فراوان و فضاي سبز حاكم بر اين باغ گيرايي بدون انكاري دارد و بي اغراق عموم بازديدكنندگان سعي بر آن دارند تا به نحوي از انحا در عكس‌هاي يادگاري خود نمايي از فضاي سبز و سروهاي كشيده و بلند قامت آن را به تصوير بكشند.

      بررسي و اظهار نظراتي كه توسط كارشناسان باغ  و مهندسين مشاور در خصوص قدمت اين درختان بيان شده، حاكي از سني بيش از 400 سال براي برخي از درختان سرو آن  است. نگاهي اجمالي به درختان نشان مي‌دهد كه درختان سرو آن هم سن نبوده و از چند كلاسه سني برخوردارد هستند. مسن‌ترين درختان آن را 470 سال سن برآورد كرده‌اند که براي اين گونه (Cupressus sempervirens     var.  fastigiata) قابل توجه مي‌باشد.
     مديريت گذشته باغ تا چند دهه گذشته با توجه خاصي كه به اين باغ مي‌شده است بسيار عالي بوده است. آب كه در منطقه كاشان يك عامل اصلي براي استقرار و پايداري درختان غير بومي محسوب مي‌شود به حد كافي در اختيار بوده و توجهي كه حاكمان به پايداري آن مي‌نمودند موجب شده است تا ضمن تأمين آب كافي، با تقويت پيوسته خاك اين باغ، بر رشد و شادابي آن افزوده شده و به عنوان يك باغ ايراني همواره زبانزد باشد. وجود طبقات سني مشخص در بين درختان نيز ثابت مي‌كند كه حاكمان  وقت به طور منقطع در صدد ترميم و گسترتش فضاي سبز آن بوده‌اند. بررسی رشد دوایر سالیانه سه پایه از درختان خشک و قطع شده که بر روی کنده این درختان انجام شد نشان می‎دهد که کاهش رشد قطری که نتیجه ضعف فیزیولوژی درختان است عملاً از حدود دو دهۀ قبل آغاز شده است و در زمان مرگ درختان (سال 1385) به حداقل خود رسیده است.
          
      تنوع گونه‌اي در اين باغ بسيار كم است گونه‌ غالب آن را سرو شيراز (Cupressus   sempervirens     var.    fastigiata) تشكيل مي‌دهد و همراه آن در برخي نقاط به صورت رديفي بيد، چنار، تك پايه‌هايي از زيتون تلخ و .  .......  تشكيل مي‌دهند
     متأسفانه رسيدگي‌هاي پيوسته‌اي كه در طول زمان از اين درختان به عمل آمده است آنها را تا حدودي نسبت به تنش‌هاي محيط حساس نموده به عبارت ديگر درختاني ناز پرورده شده‌اند كه تحمل آنها نسبت به تغييرات محيطي پايين آمده است.

     وضعيت فعلي فضاي سبز باغ فين كاشان
    اشاره شد به دليل رسيدگي‌هاي پيوسته‌اي كه طي چند قرن گذشته بر درختان اين باغ اعمال شده است آنها را تا حدودي نسبت به استرس‌هاي محيطي حساس نموده است. طي دهة گذشته تا قبل از سال 1386 سه پايه از درختان اين باغ با قطر يقه 30 الي 60 سانتيمتر خشك شد و اين شروع يك زنگ خطر براي ساير درختان به‎شمار آمد. به‎منظور جلوگيري از ادامه اين خشكيدگي‌ها تصميم بر آن شد تا يك بررسي بر روي وضعيت باغ انجام شود و مطالعه‌اي كه انجام شد ضرورت تقويت خاك عرصه باغ را در اولويت كار قرار داد.   
    شرايطي كه فعلاً بر باغ حاكم است نشان مي‌دهد مطالعه اوليه كه تصميم‎گيري‌ها بر آن استوار شده است كامل نبوده در نتيجه اقداماتي كه در باغ صورت گرفته موجب شده است تا ضعف بيشتری بر درختان مستولي و بروز سرماي بي سابقه سال 1386 موجب خشك شدن بسياري از درختان سرو اين باغ كهن ايراني گردد.

    كاستي‌ها و اشتباهات
   مهمترين كاستي: همواره در تحقيقات و كتابهاي مختلف آمده است كه ريزش برگ درختان سوزني برگ و تخمير كند آن كه با توليد اسيد ترش همراه است موجب پايين آمدن pH خاك و اسيدي شدن آن مي‌گردد. از نحوة مديريتي كه سده‎های گذشته بر اين باغ اعمال مي‌شده سابقه مكتوبي در دست نيست ولي گفته‌ می‎شود زراعتي كه در بخش‎هايي از باغ صورت می‎گرفته لازمة آن شخم و دادن كود (كود دامي) بوده كه عموماً در باغ انجام مي‌گرفته است. يا چنين شيوه‌اي بخشی از برگهاي فلسي درختان سرو به طور پيوسته هر سال با خاك مخلوط شده و با شخم و كودهي و ساير فعاليت‎هاي زراعي شرايط پوسيدن آنها فراهم مي‌شده است. به همين قرار بوده كه وقتي دواير رويشي سه درخت قطع شده را بررسي مي‌كنيم طي دهه‌هاي گذشته نسبت به دو دهة اخير از رشد بيشتري برخوردار بوده‌اند.   
 
    اشتباه اول آهك‌زني در جوي‌هاي آب‌رساني:
   در گذشته و سده‌هاي قبل آهك‎زني جوي‌ها مرسوم نبوده و پاك كردن آنها به صورت فيزيكي انجام مي‎گرفته در نتيجه آبي كه وارد جوي‌ها مي‌شده بدون كوچكترين تغييري به پاي درختان مي‌رسيده است.
   آهك‌زني در جوي‌ها به منظور جلوگیری از ایجاد جلبک بر سطح کاشی‎ها موجب مي‌شود تا به طور پيوسته مقداري از آهك مصرفي در آب محلول شده (به صورت بيكربنات كلسيم) و مقداري به صورت معلق (به صورت كربنات كلسيم) به پاي درختان منتقل شود.
 نظريه اول: انتقال آهك به دو صورت اشاره شده موجب مي‌شود تا مقداري از اسيد ترش توليد شده (بر اثر تجزيه كند برگ‎هاي درختان) خنثي شود و اسيديته خاک در حالتي متعادل باقي بماند.
نظريه دوم: مقدار آهك منتقل شده به پاي درختان بيش از مقدار اسيد توليد شده بوده و همواره موجب قليايي‌تر شدن خاك بستر درختان شده است.
   نظريه سوم: مقدار اسيد توليد شده بيش از مقدار آهكي است كه به پاي درختان حمل شده در نتيجه روند اسيدي شدن خاك هرچند با كندي ولي ادامه يافته است. نتايج آزمايش خاك‎شناسي باغ قبل از اقدامات دريافت نشد تا شدت اسيدي يا قليايي بودن خاك بستر درختان بررسي شود. به هر حال جهت كسب اطلاعات كامل از روند تغييرات pH و رسوب آهك در خاك بستر درختان (در نقاطي كه خاك رويين برداشت و حمل نشده است) لازم است با گرفتن نمونه‌هاي شاهد از باغ و حومه باغ با تكرار كافي و فواصل مختلف از درختان در قالب يك طرح بررسي شود.
    نکته‎ای که جا دارد به آن اشاره شود آهک دوست بودن درختان سرو شیراز است. این گونه در رویشگاه‎های طبیعی خود در نقاطی استقرار یافته است که میزان آهک در خاک به اندازه‎ای است که جزء خاک‎های آهکی محسوب می‎شود از این رو انتقال آهک به پای درختان تا زمانی که مقدار آن به حد بحرانی برای سرو نرسد به آن آسیبی نخواهد رساند (پایه‎های سرو موجود در تنگ خرقه رسول فارس و حسن آباد جاده چالوس (همراه زربين) به صورت طبیعی بر روی خاک‎های آهکی استقرار یافته‎اند).   

    اشتباه دوم هرس درختان سرو شيراز
   زيبايي درختان سرو شيراز، سرو ناز و زربين در اين است كه با شاخه‌هاي سبز خود تنه اصلي را از سطح خاك تا راس آن پوشش دهد. مديريت درختان با اين تفكر طي قرن‌ها در باغهاي قديمي ايراني و حتي در ديگر نقاط جهان انجام مي‌شده است. اگر نگاهي به درختان سرو قديمي مانند سرو ابرقو، سرو سنگان، سرو منجيل و صدها سرو کهنسال ديگر داشته باشيم، در تمام موارد اين درختان بدون هرس شاخه‌هاي پاييني خود نگهداري و مديريت شده‌اند. متأسفانه طي يكي دو دهة اخير بر حسب سليقه‌اي شخصي و غلط اقدام به هرس شاخه‌هاي جانبي درختان گاهي تا ارتفاع 6 متر شده است كه بروز دو پديده نا خوشايند حاصل آن بوده است.
    الف: با هرس شاخه‌هاي جانبي درختان سرو، حجم سبزينه و سطوح سبزي كه ايجاد شده بود از بين رفت و در نظر بازديد كنندگان اولين چيزي كه جلوه مي‌نمايد ستونهاي چوبي عرياني است كه به صورت رديفي در پي يكديگر قرار گرفته‌ و فضايي بي روح را به باغ زيباي فين داده‌اند. چون خود (نگارنده) از حدود 50 سال پيش به طور مكرر از اين باغ ديدن كرده‌ام اين تغيير نامأنوس و ناپسند را به وضوح حس مي‌كنم.
ب: با جذبي كه ريشه این درختان دارند با حذف شاخه‌هاي جانبي بخشی از فتوسنتز گياه كاسته شده كه به طور مطمئن تأثير محسوسي در رشد قطري و حجمي درختان داشته است. از طرف ديگر با حذف بخش عمده‌اي از شاخه‌هاي جانبي فشار رويش به شاخه‌هاي رأسي درختان منتقل شده و موجب شده است تا درختان نسبت به حالت عادي از ارتفاع بيشتري برخودار شوند. رشد ارتفاعي بيشتر درختان به اين معني است كه برآيند نيروهايي كه بر درختان وارد مي‌شود در ارتفاع بالاتري قرار گيرد در نتيجه در منطقه بادخيز كاشان خطر شكسته شدن درختان بشدت افزايش يابد (مواردي از شكسته شدن سرشاخه و يك مورد تنه در دو سال اخير مشاهده شده است).
 
    هرس نابجا و برهنه کردن تنه درختان از پوشش سبز و شدت خشکیدگی درختان سرو
   ج: نكته ديگري كه در ارتباط با هرس شاخه‌هاي پاييني درختان سرو به عنوان یک نكته منفي از آن مي‌توان نام برد از بين رفتن آشيان اكولوژيك پرندگان ساكن و مهاجر است. بسياري از پرندگان همچون گنجشك و سار در فصل پاييز و زمستان به صورت انبوه در فضاي بين شاخه‌هاي فشرده و پيوسته پايين درختان سرو پناه مي‌گيرند تا از گزند سوز و سرما در امان باشند با هرس شاخه‎های پایینی درختان این آشیان اکولوژیک پرندگان از بین رفته است. (نمونه شاهد پناه گرفتن صدها سار و گنجشك  در میان شاخه‎های انبوه درختان سرو موجود در مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع كشور در فصل پاييز و زمستان) 

      اشتباه سوم مفروش کردن تمامي و يا بخشي از محيط طوقه درختان با مصالح ساختماني
    از اشتباهاتي كه به طور مكرر در اغلب پارك‌ها و فضاهاي سبز ايجاد شده در محيط شهري رويت مي‌شود بتن، سنگ و سيمان و استفاده از ساير مواد مصالح ساختماني براي پوشش دادن مسير‌هاي عبور و مرور بازديد كنندگان است. با چنين ديدگاه و تفكري كه فقط به كم هزينه بودن و ايجاد شرايط مناسب براي عبور و مرور افراد توجه مي‌شود هموار بيشترين آسيب متوجه درختاني مي‌گردد كه در حاشيه مسيرهاي عبور و مرور كاشته شده‌اند. بي‌توجهي به شرايط زيستي درختان گاهي تا جايي پيش مي‌رود كه تا طوقه درخت را با مصالح ساختماني پوشش مي‌دهند بدون آنكه به نياز تغذيه‌اي و تنفس ريشه درختان توجهي شده باشد. درختان پر توان و يا درختان كم توقع با مقاومت و يا سازش دادن به خود به اين شرايط با سختي به حيات خود ادامه مي‌دهند ولي درختان حساس در مدتي كه عموماً كوتاه است دچار ضعف و مرگ مي‌شوند. درختان مقاوم و سازگار اغلب با رشد قطري تنه و ريشه‌هاي خود محيط را كم كم تغيير داده و باعث متلاشي شدن بتن و سنگ‌هاي به‌كار برده شده مي‌شوند. در كشور‌هاي اروپايي با هزينه‌اي نه چندان زياد با ايجاد شبكه‌هاي فلزي مناسب هم مسير را براي تردد عابرين مناسب مي‌كنند و هم شرايط زيستي گونه‌هاي درختي را در حد مطلوبي نگهداري مي‌كنند.

     اشتباه چهارم استفاده از چال كود جهت تقويت خاك محيط درختان سرو:
    درختان سرو از جمله گونه‌هايي هستند كه ريشه‌هاي سطحي فراوني دارند و در خاك‎هاي زراعي و حاصلخيز بيشترين گسترد‎گي ريشه‌هاي مويينه آنها كه در جذب مواد غذایی و آب شركت مي‌كنند در 40 سانتيمتري خاك رويين قرار دارد. با اين توضيح استفاده از چال كود با ابعادي و روشي كه در اين باغ انجام شده است (عمق متوسط 1 متر، طول 5/1 متر و عرض 7/0 متر به طور يقين هيچ نقشي در تأمين كمبود مواد غذايي درختان سرو ندارد، زيرا در شرايطي كه عرصه به صورت غرقابي آبياري مي‌شود عمده مواد موجود در كودهاي استفاده شده همراه آب شسته شده و به اعماق چاله در عمق 1 متري منتقل می‎شود و هرگز توسط ريشه ‌درختان سرو جذب نخواهند شد. مقدار محدودي از ريشه‌هاي درختان سرو كه به سمت چال کودها در سطح منتشر مي‌شوند نيز با رسيدن به چال كودها متوقف مي‌شوند زيرا به دليل خالص بودن كود دامي (عدم مخلوط شدن با خاك) و افزوده شدن مقدار متنابهي كود شيميايي به آن از فشار اسمزي بسيار بالايي برخوردار بوده و ريشه درختان سرو قادر به توسعه و جذب مواد غذايي مورد نياز در آن نخواهند بود. با گذشت زمان و آبياري مكرر و هفتگي عرصه، مواد موجود در اين چال كودها از سطح به عمق آن منتقل شده و از دسترس درختان سرو خارج مي‌شوند. ضمن آنكه حفر چال كودها بخشي از ريشه‌هاي مويينه و اصلي درختان سرو را نيز از بين برده و  قدرت جذب آنها را كاهش داده است.

     اشتباه پنجم (بزرگترين اشتباه) برداشت و حمل 30 سنتيمتر خاك بستر محيط كاشت درختان سرو:
    بزرگترين اشتباهي كه در اين باغ صورت گرفته است برداشت حجم قابل توجهي از خاك سطحي آن و انتقال آن به بيرون از باغ است. اين اشتباه از چند جنبه آسيب جدي به درختان باغ وارد كرده است كه با ضعف فيزيولوژي كه طي دو دهة اخير بر درختان حادث شده و بروز سرماي بي سابقه سال 1386 همسو شده و موجب شده است تا تعداد كثيري از درختان باغ با سني بين 20 تا حدود 100 سال خشك شده و يا بين 20 تا 80 درصد آسيب ببينند. اشاره شده آسيب وارد شده به باغ از جنبه مختلف صورت گرفته است.
    الف: ساختار ريشه گونه‌هاي خانواده سرو (Cupressaseae) عموماً شامل دو بخش مشخص است بخش ريشه اصلي و عمودي آنها كه در خاك‌هاي مختلف توسعة متفاوتي دارند. معمولاً براي جذب رطوبت و استقرار گياه به طور عمودي پايين رفته و نياز درختان را تأمين مي‌نمايد. بخش ريشه‌هاي سطحي نقش عمده‌اي در جذب رطوبت و مواد غذايي براي گياه دارند. اين بخش زماني كه درختان سرو در خاك‌هاي حاصلخيز و با رطوبت كافي كاشته شده باشند در محدودة تاج پوشش درخت گسترش يافته و نياز درخت را از اين سطح تأمين مي‌نمايند. زماني كه درختان سرو در خاك‌هاي فقير و كم رطوبت كاشته شوند فعاليت ريشه‌هاي عمودي آنها براي جذب رطوبت بيشتر شده و ريشه‌هاي سطحي آنها براي جذب مواد غذايي گسترش بيشتري مي‌يابند. با چنين خصوصياتي در شمال ايران كه درختان در جلگه كاشته مي‌شوند به دليل حاصلخيزي خاك و رطوبت كافي، ريشه محدودي توليد مي‌كنند بر همين اساس در سال‌هايي كه در شمال برف سنگيني مي‌بارد تعداد زيادي از درختان سرو ريشه كن مي‌شوند (ريشه‌كن شدن چند هزار اصله سر شيراز و زربين در زمستان سال 1371 بين نور و چمستان و بين نوشهر و چالوس).
    با توصيف بيان شده، برداشت خاك سطحي از نيمي از سطح باغ فين تا عمق 30 سانتيمتري (گاهي تا 40 سانتي‌متر) موجب شده است تا حجم قابل توجهي از ريشه درختان سرو قطع و همراه خاك از عرصه خارج شود. به عبارت ديگر درختان سرو بيش از نيمي از ريشه‌هاي مويينه خود را كه وظيفه جذب آب و مواد غذايي را داشتند از دست دادند و فاجعة اصلي خشك شدن درختان سرو اين باغ با شدت بسيار زياد از اينجا آغاز شد (تفاوت مشخص بين نادر بودن درختان خشك شده در بخشي از باغ كه خاك برداري نشده و درختان خشك فراوان در قسمت خاك‌برداري شده). نا گفته نماند دوباره لازم است اشاره گردد كه ضعف فيزيولوژي درختان كه از گذشته بر آنها ظاهر شده بود و سرماي سال 1386 مزيد بر علت شده و آسيب وارد شده به درختان را به نهايت رسانده‌ است.

    ب: عارضه ديگري را كه برداشت خاك سطحي باغ پيش آورده ضعيف‌تر نمودن خاك بستر باغ است. مطالعات نشان داده است كه بيشترين مقدار ميكروارگانيسم‌هاي خاك در 20 سانتيمتري خاك سطحي قرار دارند. اين ميكروارگانيسم‌ها در تجزيه مواد آلي و همزيستي با درختان و گياهان در جذب مواد غذايي نقش مؤثري دارند. بررسي كه در اروپا طي دهة 1990 انجام شد نشان داد با برداشتن فقط 5 سانتيمتر از خاك سطحي 30 الي 50 درصد محصول زراعي كاهش مي‌يابد (دكتر مهدوي سخنراني در تالار مؤسسه 4/2/1388). با اين توصيف ضروري است خاك حمل شده به محل خو باز گردانده شود و به منظور تقويت آن به شيوه‌هايي كه بعداً اشاره خواهد شد عمل شود.
   ج: مشكل ديگري كه در آينده بيشتر نمود خواهد كرد سست شدن بن درختان با برداشته شدن خاك سطحي است. به هر حال 30 سانتي‌متر خاك در هر مترمربع حدود 400 كيلوگرم وزن بر ريشه‌هاي درختان وارد مي‌نمايد و موجب پايداري بيشتر درختان مي‌شود. رسم است براي درآوردن درختان ابتدا اقدام به برداشتن خاك محيط درختان مي‌كنند تا با اين عمل با حذف ريشه‌هاي جانبي و سبك كردن وزن وارد بر ريشه درختان، با فشار كمتري بتوان درختان را از خاك خارج نمود. اين اتفاقي است كه براي كليه درختان در نيمي از باغ  فين پيش آمده و خطر باد افتادگي آنها را افزايش داده است.      
    با توصيف بيان شده اگر بخواهيم عوامل مؤثر بر خشك شدن درختان را در باغ فين كاشان علت‌يابي نماييم، بيشترين تأثير را برداشتن خاك سطحي و حمل آن به خارج از باغ داشته است. پس از آن رها نمودن باغ براي مدت طولاني و عدم تقويت و اصلاح فيزيكي خاك آن بوده است. پس از آن به ايجاد چال كود در فاصله دو متري درختان مي‌توان اشاره كرد. كمترين سهم را در خشك شدن درختان به سرماي بي سابقه در اين شهر مي‌توان نسبت داد. موارد ديگري همچون هرس درختان (بدون استفاده از چسب پيوند باعث كاهش فشار مكش آب و مواد غذايي از ريشه به سمت تاج شده است)، بستن درختان با سيم بوكسل (احتمال آسيب به پوست درختان و كمر شكن شدن آنها) و در برخي نقاط متراكم كاشته شدن درختان (در برخي رديف‌هاي درختكاري فاصله درختان كمتر از 2 متر است كه رقابت ريشه‌اي زيادي را در بين آنها بوجود آورده است) نيز از ديگر عوامل موثر بر روند ضيعف شدن درختان هستند.  
 

   فاجعه در كمين است
   خشك شدن تعداد كثيري از درختان باغ فين اتفاقي است كه پيش آمده و به يقين هيچ يك از مديران دو دهة اخير اين پارك قبول نخواهند كرد كه در كار خود قصور كرده‌اند و كارشناسي كه بدون ديد علمي دستور هرس درختان را داده و يا كارشناسي كه برنامه برداشت و حمل خاك رويين باغ را داده هرگر مؤاخذه نخواهند شد. ولي از نگاه كارشناسان و گردشگراني كه از خارج از كشور اين باغ را بازديد مي‌كنند بر جامعة علمي كشور ما چگونه مي‌نگرند. درختاني را كه گذشتگان ما با علم و تكنولوژي و رسانه‌هاي علمي آن زمان كه يك صدهزارم امروزه نبوده با عالي‌ترين كيفيت براي قرن‌ها حفظ كردند و ما امروز با علوم و تكنولوژي و ارتباطات قرن بيست ويكم آن را در مدت 10 الي بيست سال از دست داديم. مسئوليت اين آبروي از دست رفته بر گردن كيست؟ در دنيا افتخار ملي در عرصه منابع طبيعي طي سدة اخير در اختيار داشتن چندين باغ ايراني و درختان كهنسال بوده كه يكي يكي با ضعف مديريت در حال نابودي هستند و اگر با اين روند پيش رويم ديري نخواهد گذشت كه اين مختصر اندوخته بجا مانده را از دست خواهيم داد. اگر از امروز و از همين لحظه به فكر چاره نباشيم در آينده‌اي كه دور نخواهد بود براي آنچه امروز داريم و از دستشان خواهيم داد افسوس خواهيم خورد.
    و اما فاجعة‌ ديگري در كمين است كه بايد خيلي سريع براي آن چاره انديشي نماييم. درختاني كه با شرح بيان شده خشك شده‌اند هر يك مي‌توانند در آينده‌اي نزديك (كمتر از 5 سال) فاجعه‌هاي مكرري را ببار آورند. درختاني كه خشك شده و دچار مرگ شده‌اند در مقابل قارچ‌هاي ساپروفيت موجود در خاك توان هيچ گونه مقاومتي را ندارند. امروز كه بيان اين فاجعه پيش روي در حال تحرير است قارچ‌هاي ساپروفيت با تنوع گونه‌اي بسيار بالا در حال تجزيه بافت ليگنيني و ديگر مواد موجود در ريشه اين درختان هستند. ابتدا در طول كمتر از  2 سال ريشه‌هاي با قطر كمتر از 2  ميليمتر تجزيه شده و همزمان ميسليموم‌هاي اين قارچ‌ها بافت‌هاي چوبي ريشه‌هاي قطور تر را تجزيه مي‌كنند. در طول 5 سال از تار پود محكم ريشه اين درختان در خاك مختصر بافت چوبي تجزيه شده باقي مي‌ماند كه ياراي نگهداري بخش هوايي درختان را نخواهد داشت. به اين ترتيب با وزش بادهاي تند اين درختان يكي يكي سرنگون خواهند شد. با وزني كه بخش هوايي اين درختان دارند به ابنينه موجود، افرادي كه با هدف‌هاي مختلف به اين باغ آمده‌اند و ساير درختان موجود آسيب جدي وارد خواهد نمود. حال تصور كنيم يك گردشگر خارجي بر اثر سقوط يكي از اين درختان دچار جراحت شود ضربه‌اي كه اكوتوريسم اين مملكت خواهد خورد تا مدت‌هاي طولاني جبران پذير نخواهد بود.

    پيشنهادات:      
   الف: مهمترين اقدامي كه لازم است در سر لوحة كار قرار گيرد حذف كليه درختان خشك در سطح باغ است. بررسي درختان بخصوص در ناحيه‌اي كه خاك بستر آن دست نخورده باقي مانده است نشان داد عموم درختاني كه بر اثر سرماي زمستان سال 1386 دچار آسيب شده‌اند شروع به باز سازي خود نموده‌اند. در بخشي كه خاك آن دستخورده و به خارج از باغ حمل شده تك درختاني مشاهد مي‌شود كه به مقدار مختصري شروع به باز سازي تاج از بين رفته خود نموده‌اند. پيشنهاد مي‌شود تا پاييز سال 1388 به درختان خشك و نيمه خشك فرصت بازسازي داده شود. در صورتي كه تا آن زمان تغيير در درختان خشك حاصل نشد مرگ آنها قطعي و لازم است قطع و ريشه‌كن شوند. درختاني كه باز سازي خود را آغاز نموده‌اند حفظ و خاك محيط آنها به شرحي كه بيان خواهد شد تقويت و اصلاح گردد 
    ب: در بخشهاي مياني اين گزارش اشاره شد در نيمي از سطح باغ خاك عرصه تا عمق 30 سانتي‌متري برداشت و به بيرون از باغ حمل شده است. از دست رفتن خاك رويين اين باغ ضعف عمومي گسترده‌اي را بر عرصه باغ تحميل كرده است كه اصلاح آن زمان بسيار طولاني را طلب مي‌كند. ضمن آنكه برداشته شدن اين خاك عوارض اشاره شده را نيز كماكان به دنبال خواهد داشت. ترجيح داده مي‌شود خاك حمل شده از باغ اگر در دسترس ‌باشد همان خاك به باغ برگردانده شود در غير اين صورت خاك زراعي زنده كه فعاليت كشاورزي در آن به طور پيوسته صورت مي‌گيرد و محدوديت شوري و ... نداشته باشد به باغ حمل شود و تا سطح ابتدايي باغ، خاكريزي شود. ضمناً پس از يك آزمايش خاك‌شناسي دقيق با افزودن كود دامي‌ و در صورت كمبودهاي خاص با افزود كود شيميايي مناسب خاك عرصه تقويت گردد و به‌صورت دو سالانه با افزود كود دامي به ميزان 3 الي 5 كيلوگرم كود دامي پوسيده در هر مترمربع و شخم سبك (توسط نيروي كارگري بيل‌زني تا عمق 15 سانتي‌متري) كود توزيع شده با خاك مخلوط شود.
    ج: پس از حذف درختان سرو كاملاً خشك شده براي اصلاح محيط بي روح ايجاد شده نسبت به كاشت نهال سرو در نقاط خالي ايجاد شده اقدام گردد. ترجيح داده مي‌شود از درختان قديمي بذر مورد نياز تهيه و نهال توليد شود. نهال‎هاي دو ساله مناسب انتقال به نقاط خالي باغ خواهند بود.
    د: با توجه به آسيبي كه بتن نمودن مسير‌هاي تردد بازديد كنندگان به درختان وارد مي‌كند و عكس‌العمل زيستي درختان كه با رشد قطري خود موجب متلاشي شدن مصالح به كار برده شده مي‌گردد پيشنهاد مي‌شود با با الهام گرفتن از كاري كه در شهر هامبورگ انجام شده است. مسير‌هاي تردد به نحوي تغيير داده شود كه كه ضمن ايجاد شرايط زيستي مناسب براي درختان، از آسيب رسيدن به مصالح به‌كار برداري شده جلو گيري شود.   

نوشتن دیدگاه