سه شنبه, 29ام اسفند

شما اینجا هستید: رویه نخست ایران پژوهی جهان ایرانی در جستجوی یادمان‎های گمشده لنین آباد دیروز و خجند همیشگی

جهان ایرانی

در جستجوی یادمان‎های گمشده لنین آباد دیروز و خجند همیشگی

برگرفته از فر ایران

شهر خجند مرکز استان سغد در تاجیکستان یکی از شهرهای تاریخی و بزرگ‎ترین شهر تاجیکستان بعد از دوشنبه پایتخت این کشور است. این شهر در فاصله حدود 200 کیلو‎متری شهر دوشنبه قرار دارد و در ناحیه‎ای راهبردی واقع شده و مانند شبه جزیره‎ای در خاک ازبکستان و قرقیزستان پیش رفته است، به گونه‎ای که از سوی خاور، کمابیش 30 کیلو‎متر با مرز قرقیزستان و از سمت باختری، 30 کیلومتر با مرز ازبکستان فاصله دارد.
گذر رود سیردریا باعث رونق این منطقه از هزاران سال پیش شده است و از آن جایی که شهر خجند با ناحیه‎ای کوهستانی و سخت از شهر دوشنبه و دیگر جاهای خاک تاجیکستان جدا می‎شود، به طرز قابل توجهی از تخریب‎های جنگ داخلی تاجیکستان در امان مانده است.
اکنون، پس از نزدیک به یک سده فراموشی، تاریخ این شهر بار دیگر در حال شکل‎گیری است. حکومت کمونیستی که از سال 1917 به این منطقه و سراسر روسیه حکم می‎راند در پی زدودن فرهنگ فارسی زبانان آسیای مرکزی و تاجیکستان بود.
امروز مردم خجند و همه تاجیک‎ها پس از کابوس‎ طولانی کمونیسم، در پی این هستند تا تاریخ فراموش شده‎شان را که اکنون شاید تنها شبحی از آن در اذهان باقی مانده باشند، بار دیگر زنده کنند.
در حال حاضر و در ابتدای کار، سازمان باستان‎شناسی تاجیکستان سیاهه‎ای از 150 اثر از «یاد‎مان‎‎های باستانی» این کشور تهیه کرده است که از آثار ناحیه شهر باستانی خجند تنها «قلعه خجند » و «قلعه سمگار» که به سده‎های ده تا چهارده خورشیدی تعلق دارد، در این فهرست ثبت شده‎اند . البته در داخل شهر خجند چند بنای تاریخی دیگر مانند مسجد، مدرسه و مقبره شیخ مصلح‎الدین باقی مانده‎اند که در این فهرست ثبت نشده‎اند.
اما دژ خجند که در واقع حصار و بارویی بوده که گرداگرد شهر قدیمی خجند ساخته شده بود، امروز کمابیش در مرکز این شهر (در حوالی میدان کمال خجندی) و در منطقه‎ای واقع شده است که پیاده کمتر از 10 دقیقه با کناره سیر دریا فاصله دارد.
این قلعه که ساختمان اصلی آن از خشت گل‏پخته ساخته شده، دارای لایه‎های مختلفی است که به دوران‎های تاریخی گوناگون تعلق دارند. باستان‎شناسان تاجیک معتقدند این حصار اولین بار در دوره اشکانیان بنا شده است و بعد طی دوران‎های مختلف باز‎سازی شده و هر بار بنای جدیدی روی بقایای نیمه ویران دیوار‎های قبلی ساخته شده است.
پس از استقلال تاجیکستان و بعد از جنگ‎های داخلی دهه نود، سازمان‎های مربوطه در این کشور به منظور بازسازی و هم‌چنین حفظ دیوار‎های خشتی و باستانی این قلعه، به آجر‎چینی دور این دیوار‎ها پرداخته‎اند. هنوز بخش‎هایی از دیوار‎های خشتی این قلعه آجر‎چینی نشده‎اند و بازدید کنندگان می‎توانند بافت تاریخی دیوار را ببیند. این بخش‎های تاریخی که تا امروز باقی مانده‎اند به سده‎های چهارم تا چهاردهم میلادی تعلق دارند.
یکی از بخش‏های اصلی این قلعه که تا امروز باز‎سازی شده است، دروازه اصلی شهر و دو باروی کناری آن هستند. در حال حاضر از فضایی که زیر باروی سمت چپ دروازه قرار دارد به عنوان تنها موزه باستان‎شناسی شهر خجند استفاده می‎شود (شهر خجند، افزون بر این موزه یک موزه علوم و کیهان‎نما نیز دارد).
در این موزه آثار باستانی این ناحیه که در حقیقت محل سرزمین باستانی سغد است به نمایش گذاشته شده‎اند. این آثار همگی در حفاری‎های باستان‎شناسی به دست آمده‎اند که در دوران حکومت کمونیستی انجام شده‎اند و پس از استقلال تاجیکستان، به رغم تداوم آموزش نیرو‎های متخصص در این زمینه، به دلیل تعدد مشکلات دیگر، سازمان‎های مربوطه دولتی این کشور نتوانسته‎اند، بودجه لازم برای انجام کاوش‎های باستان‎شناسی را تهیه کنند و یا برنامه‎ مناسبی برای چنین عملیاتی ارایه دهند.
این موزه که تنها «آثار خانه ولایتی» به شمار می‎رود، روی هم رفته 1500 قطعه تاریخی در اختیار دارد که توانسته است در فضای نمایشی موجود 523 قطه از این اشیا را به نمایش بگذارد. این آثار تنها بخشی از آثار تاریخی ناحیه سغد و شهر خجند هستند و بخش اعظم آثار به دست آمده در حفریات باستان‎شناسی دوران کمونیسم که توسط تیم‎های باستان‎شناسی روسی، آلمانی و فرانسوی صورت گرفته است در حال حاضر در موزه‎های مسکو و پطرزبورگ نگه‎داری می‎شوند.
اشیایی که در این موزه به نمایش گذاشته شده‎اند عبارتند از ابزار‎های ابتدایی سنگی که به دوران دیرینه سنگی تعلق دارنمد، اشیا و ابزار‎های سفالی دوران سغد‎های (سفال خاکستری رنگ)، مهرها و ابزار و ادوات جنگی سکاها مربوط به قرون 4 و 5 قبل از میلاد که از آن جمله می‎توان به یک کلاه خود تقریبا کامل و سالم سکا‎های تیز خود اشاره کرد (نمونه این کلاه در نقش برجسته‎ بیستن در استان کرمان‎شاه، دیده می‎شود.
افزون بر این آثار که به دوران پیش از اسلام تعلق دارند، اشیایی مانند ظروف مسطح و کاسه‎های سفالی لعاب‎دار متعلق به دوران سامانیان (سده 9 و 10 میلادی)، ظروف سفالی‎ لعاب‎دار با نقوش هندسی و خط نوشته‎های آبی رنگ متعلق به اوایل تاسیس حکومت گور‎کانی (قرون 13 و 14 میلادی)، ظروف کوچک سفالی و شیشه‎ای مخصوص نگه‎داری مواد «کیمیاوی» (شیمیایی) و «سیماب» (جیوه)، کوزه‎های و خمره‎های بسیار بزرگ از قرن 14 میلادی (تعدادی از این ظروف در فضای زیر باروی سمت چپ دروازه به نمایش گذاشته شده‎اند)، ماکت مسجد جامع و تاریخی شهر خجند و چند نمونه از کاشی‎های نقش برجسته‎ آن که لعاب‎های فیروزه‎ای رنگ دارند، بقایای تنور‎های نان‎پزی و سنگ‎ گور‎هایی از قرون 10 تا 14 میلادی، نیز به نمایش گذاشته شده‎اند، در کنار این اشیا تنبوشه‎های سفالی نیز به چشم می‎خورند. این تنبوشه‎ها در سده‎های پیشین در مناطق مختلف تاجیکستان امروز به کار گرفته می‎شدند و نمونه‎های مشابه آن در منطقه تاریخی شهر حصار (در 35 کیلو‎متری شهر دوشنبه) نیز پیدا شده‎اند. از این لوله‎های سفالی برای هدایت جریان آب و فاضلاب در شهر‎های استفاده می‎شده است. نمونه‎های به نمایش گذاشته شده در این موزه حدود 50 تا 60 سانتی‎متر طول دارند و به شکل مخروط ناقص ساخته شده‎اند به گونه‎ای که قطر دو سر لوله‎ها با هم برابر نیست و به این ترتیب می‎توان تعداد زیادی از آن‎ها را در هم چفت کرد و جریان آب را به دور‎ها، هدایت کرد.
بازدید کنندگان این موزه هم‌چنین می‎توانند از پلکان حصار بالا بروند و شهر را از بالای بارو‎های این قلعه تاریخی تماشا کنند.

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

در همین زمینه