ایران‌بوم

فرزندان فتحعلی‌شاه در ردیف بالا ایستاده‌اند و ردیف پایین مختصِ نوه‌های اوست تا به شاهِ بزرگ ایران سلام دهند، شاهزاده‌هایی که سال‌هاست در قابِ دیوار گچی جا خشک کرده‌اند و هر از چند گاهی خانه‌شان تغییر می‌کند.

«صف سلام» فتحعلی شاهی فقط یک تابلوی نقاشی نیست که مانند دیگر آثار تاریخی ایران در یک نقطه آویزان بمانند و هراز چند گاهی مرمت، بازسازی یا هر اقدام دیگری روی آن‌ها انجام شود. این، یک تابلوی نقاشی است که ابتدا در خانه‌ای تاریخی و نزدیکِ حرم حضرت معصومه (س) کشیده شده است.

به گزارش ایسنا، «فتح‌الله نیازی» طراح، مجری و مشاور پروژه حفاظت و مرمت «صف‌سلام» فتحعلی‌شاهی که از حدود ده سال گذشته درگیر بررسی پژوهش روی تابلوی نقاشی قاجاری «صف سلام» بود، خود را درگیر روند بررسی، پژوهش و مطالعه‌ی این تابلوی قاجاری کرده تا آن‌چه که باید را از این اثر تاریخی و منحصربه‌فرد به دست آورد. او نتایج بررسی‌های خود را این‌طور به خبرنگار ایسنا توضیح می‌دهد.

«صف سلام» را چطور یافتند؟

«در زمان فتحعلی‌شاه و به دستور وی خانه‌ای با نام «عمارت شاهی» در کنار حرم حضرت معصومه (س) ساخته و وقف‌نامه‌ای در سال 1248 قمری توسط کیکاوس میرزا حکمران قم به نیابت از فتحعلی‌شاه تنظیم می‌شود تا زائران و شخصیت‌هایی خاص در این خانه مستقر شوند. در بخش مخصوص پادشاهِ این خانه نیز تالاری ساخته می‌شود و چهره‌ی بیش از صد تن از شاهزادگان قاجاری توسط «محمد علی نقاش‌باشی» در آن اجرا می‌شود.

شاهزاده‌های قاجاری منتظر دادن «سلام» به شاه بزرگ

تا این‌که درسال 1338 و در زمان آیت‌الله بروجردی و هنگام احداث مسجد اعظم قم، این عمارت تخریب می‌شود. اما قبل از آغاز تخریب، این تقاشی‌های گچی، با یک تکنیک خاص توسط گروه «ایزمئو» ایتالیا که از حدود 1315 وارد ایران شده و بسیاری از آثار تاریخی را مرمت کرده بودند، با ایجاد یک بستر گچی در قالب 55 قطعه از دیوار جدا می‌شوند، اقدامی که می‌توان آن را قابل قبول دانست، چون فواصل جداکننده‌اش تنظیم شده و هیچ آسیبی به صورت شاهزادگان قاجار وارد نشده بود. بنابراین با تخریبِ خانه، نقاشی‌ها به مقبره‌ی «شاه سلیمان» منتقل می‌شوند.

در سال 1352 و در سفری که خاندان پهلوی برای بازدید از اماکن تاریخی - فرهنگی - مذهبی قم به این شهر داشتند، نقاشی «صف سلام» را در مقبره‌ی شاه سلیمان صفوی می‌بینند و در سال 1353 این مجموعه نقاشی‌ها برای جانمائی در موزه‌ی نگارستان (موزه‌ی قرآن کنونی در تهران) به پایتخت منتقل و در مجلس شورای ملیِ وقت دپو می‌شوند. اما در آن زمان یک قطعه از 55 قطعه نقاشی دپو شده در مقبره‌ی شاه سلیمان باقی مانده بود که در سال‌های بعد به موزه‌ی آستانه حضرت معصومه (س) منتقل می‌شود.

آثار دپو شده در مجلس شورای ملی باقی می‌مانند تا سال 1383 که براساس تحقیقات، پژوهشکده حفاظت و مرمت، این کتیبه‌ها را به کاخ گلستان و عمارت چادرخانه منتقل می‌کند و امین اموال، مجموعه‌ی نقاشی‌ها را تحویل می‌گیرد و در سال‌های 84 – 85 تحقیقات اولیه توسط «فتح‌الله نیازی» و «مینا رمضان جماعت» برای شناسایی این تابلو آغاز می‌شود، در همان زمان نقطه‌ای در کاخ گلستان برای نصب این آثار مشخص و عملیات حفاظت اضطراری روی آن‌ها تعیین می‌شود.»

حفاظت اضطراری «صف سلام» را نجات می‌دهد

نیازی در ادامه درباره‌ی روند مرمت و نجات‌بخشی این تابلوی ارزشمند می‌گوید؛ «از آغاز کار در سال 85، آثار به تالار «باب عالی» در کاخ گلستان منتقل و کارهای پژوهشی تاریخی و مطالعات فنی در شرایط بسیار نامطلوب مکانی و محیطی و با مشقت فراوان آغاز می‌شود.

مراحل آماده‌سازی تالار برای نصب تابلوی صف سلام

برای هر قطعه از آثار شناسنامه‌ی آسیب‌شناسی و مستندنگاری تهیه می‌شود و روی هر کدام از قطعات که نیاز به حفاظت و مرمت اضطراری داشتند، کارهای حفاظتی انجام می‌شود و در نهایت به طور مطلوب و استاندارد داخل جعبه‌های تهیه شده، بسته بندی می‌شوند و شناسنامه‌های مستندنگاری و آسیب‌نگاری آن‌ها روی جعبه‌ها نصب می‌شود.

برای شناسایی لایه‌های رنگ یا پیدا کردن رقم یا امضای پنهان عکاسی مادون قرمز از قطعات نقاشی تهیه می‌شود که نتایج جالبی را به دنبال داشت.

در ادامه براساس بررسی‌های انجام شده، یکسری وجه تسمیه درباره‌ی این تابلو به دست می‌آید. به اعتقاد برخی این نقاشی‌ها متعلق به کاخ گلستان و افراد دیگر متعلق به مجموعه‌ی نگارستان یا مجموعه‌های تاریخی دیگر بوده است. حتی، براساس تحقیقات چند نفر از اعضای هیات علمی دانشگاه تهران، چندین نقاشی «سلام» که از اصل کار روی بوم کپی شده بود، به دست می‌آید.»

خانه‌ی اصلی «صف سلام» فتحعلی‌شاهی کجاست؟

مشاور پروژه‌ی حفاظت و مرمت تابلوی «صف سلام» درباره‌ی چگونگی کشف خانه‌ی اصلی این اثر ارزشمند نیز به خبرنگار ایسنا توضیح می‌دهد.

«در سال‌های اخیر که موضوع مرمت این نقاشی‌ها در تهران مطرح شده بود، کارشناسان فکر می‌کردند این نقاشی‌ها متعلق به یکی از بناهای قاجاری در تهران است، تا سال 94 که ما - «فتح‌الله نیازی» و «رمضان جماعت» - به صورت اتفاقی به موزه‌ی حرم حضرت معصومه (س) در قم مراجعه و تصویری از نقاشی‌ها را به بهزاد یوسف‌زاده، امین اموال و کارشناس موزه آستانه مقدسه قم ارائه می‌کنیم، او نیز با توجه به قطعه نقاشی ارائه شده و قطعه پازل موجود در موزه‌ی قم، پازل نهائی را نشان می‌دهد و مشخص می شود این مجموعه نقاشی‌های گچیِ دیواری متعلق به «عمارت شاهی» در قم است .

مراحل مرمت تابلوهای «صف سلام» توسط مرمتگران

در ادامه بررسی‌هایی که در موزه آستانه انجام می‌شود، اطلاعات جدیدی از نام نقاش و وقف‌نامه بنا و سایر اطلاعات مرتبط به دست می‌آید که در اختیار ما قرار می‌گیرد و در شهریور 94 نیز این اطلاعات در قالب کتابی با نام «دیواره نگار صف سلام فتحعلی‌شاهی» توسط مینا رمضان جماعت جمع‌آوری و در آن تاریخچه‌ی دیوارنگاره‌های صف سلام فتحعلی شاه و شرح حال شخصیت‌های حاضر در آن نقاشی بیان می‌شود.»

صف سلام از 150 شاهزاده به 100 نفر کاهش داشت

به گفته‌ی نیازی و براساس تحقیقات انجام شده؛ «در سفرنامه ناصرالدین شاه تعداد شاهزاده‌های قاجاری نقاشی شده روی دیوار عمارت شاهی در قم 150 نفر نوشته می‌شود، اما چند سال بعد و در سفرنامه‌ی «صاحب جم» تعداِد شاهزاده‌های فتحعلی شاه در «صف سلام» 110 نفر عنوان می‌شود و حالا اگر شاهزاده‌های قاجاری ایستاده روی تابلوی گچی «صف سلام» در تالار باغ نگارستان را بشمارید، با احتساب فتحعلی‌شاه فقط 100 نفرند.

این کاهش تعداد شاهزاده‌ها روی تابلوی گچی نقاشی شده، نشان از بی‌توجهی در سالیان گذشته نسبت به این اثر ارزشمند است.

مراحل مرمت مجموعه تابلوهای صف سلام

از سوی دیگر نام و چهره‌ی یکی دو نفر از شاهزادگان مخدوش شده‌اند که براساس اطلاعات و بررسی‌های تاریخی انجام شده به نظر می‌رسد این کار حتی می‌تواند در زمان پایان خلق تابلوی «صف سلام» رخ داده باشد. چون فتحعلی شاه با دو پسر خود رابطه‌ی خوبی نداشت، بنابراین می‌توان آن چهره‌ها را متعلق به آن دو دانست.»

مخدوش شدن چهره‌ و نام شاهزاده‌ی قاجاری در تابلوی «صف سلام»

چطور شاهزاده‌های قاجاری سر از باغ نگارستان درآوردند؟

نیازی چگونگی انتقال تابلوی نقاشی «صف سلام» فتحعلی‌شاه به باغ نگارستان در میدان بهارستان تهران را این‌طور بیان می‌کند؛ «از سال 1385 تابلوهای بسته‌بندی شده _ که مرمت اضطراری آن‌ها نیز انجام شده بود _ در محل کاخ گلستان نگهداری می‌شد، تا این‌که پس از تحقیقات انجام شده توسط مصطفی ده پهلوان –رئیس باغ موزه نگارستان- و همکارانش درباره‌ی خصوص تطابق این نقاشی‌ها با نقاشی‌های متعدد «صف سلام» فتحعلی شاه در قصر نگارستان قدیم، مکاتبات مختلفی با سازمان میراث فرهنگی درباره‌ی ارائه‌ی این آثار به دانشگاه تهران با هدف نصب در باغ نگارستان کنونی انجام می‌شود.

که با توجه به تغییر مدیریت‌های متعدد در سازمان میراث فرهنگی از دوره‌ی حمید بقایی تا پایان دولت نهم، مکاتبات مختلف دانشگاه تهران با وجود پیگیری‌های ده‌پهلوان به نتیجه‌ای نمی‌رسد تا اینکه در اوایل دولت دهم و مذاکرات با محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری؛ محمدرضا کارگر، مدیر اداره کل موزره‌ها و پروین ثقه‌الاسلام، مدیر وقت کاخ گلستان در یک تفاهم‌نامه بین دانشگاه تهران و سازمان میراث فرهنگی و ارزیابی‌های کمیته‌ی فنی سازمان، این آثار پس از حدود 11 سال نگهداری در کاخ گلستان به باغ نگارستان منتقل می‌شود.

«صف سلام» در کاخ نگارستان

هر چند در همان زمان نگهداری در کاخ گلستان بارها و بارها سازمان میراث فرهنگی در دوره‌ی مدیریت‌های مختلف تصمیم به نصب این تابلوی نقاشی در مکان‌های مختلف فرهنگی تهران مانند کاخ گلستان، کاخ نیاوران، موزه دوران اسلامی، موزه ملک، ساختمان سازمان میراث فرهنگی، پژوهشکده حفاظت و مرمت، بنیاد ایران شناسی، مجلس شورای اسلامی و حتی فرودگاه امام خمینی می‌کند، اما در نهایت هیچ کدام انجام نمی‌شوند.»

«صف سلام» را چطور سرپا کردند؟

نیازی در توضیح چگونگی نصب این تابلوی تاریخی گچی نیز توضیح می‌دهد.

مراحل نصب تابلوی صف سلام در تالار فروزانفر باغ نگارستان

«برای نصب این نقاشی‌ها ابتدا ماکتی از فرم نصب آثار تهیه و سپس طراحی‌های سه بعدی در مقیاس‌های مختلف آماده شد و پس از تآیید شورای راهبردی، پروژه ساختِ سازه در تالار فروزانفر باغ نگارستان آغاز شد.

ما در این پروژه بدون شک با یکی از پیچیده‌ترین و سخت‌ترین کارهای حفاظتی و مرمتی در این سال‌ها روبرو بودیم. به همین دلیل نیاز به هم‌فکری، حوصله و دقت زیادی داشتیم که خوشبختانه بدون وارد شدن هیچ آسیبی به قطعاتِ نقاشی شده، به روش مکانیکال و یک طراحی ریگلآژیِ مناسب، قطعات روی سازه و قطعات فلزی طراحی شده و نصب شدند.

همچنین برای انتقال و بالا بردن آثار برای نصب روی سازه، یک لیفتراک مخصوص طراحی و ساخته شد. پس از نصب قطعات و چیدمان آنها، سخت‌ترین بخش کار تنظیم کردن قطعات کنار هم و تراز کردن آنها بود که زمان زیادی برای آن صرف شد. پس از انجام موفقیت آمیز این بخش، کارهای مرمتی از قبیل پاکسازی و لایه برداری، استحکام بخشی لایه‌ها، پر کردن بخش‌های کمبود، پرداخت نهایی و موزون سازی رنگی و تثبیت نهایی انجام شدند.

از مهمترین بخش‌های کار، موزون سازی رنگی قطعات کنار یکدیگر بود، برای این بخش چون همه بر این امر آگاه بودیم که ماهیت کالبدی بنای اصلی این نقاشی‌ها از بین رفته و شاید بتوان گفت از یک اثر منقول به یک اثر غیر منقول تبدیل شده، به هیچ وجه نباید نقاشی‌ها در دل یک دیوار نصب و قطعات به یکدیگر متصل می‌شدند، بنابراین با توجه به آسیب‌های فیزیکی زیادی که به قطعات نقاشی وارد شده بود و بخش‌های کمبود و ریختگی با حجم‌های مختلف نمایان بود، از یک تکنیک تقریبا نو به صورت محوِ نقش به وسیله‌ی «تاش قلم‌مو» بخش‌های ریختگی موزون‌سازی شد، اقدامی که بسیار وقت‌گیر و مشکل بود.

اماده‌سازی و کپی قطعه باقی مانده در موزه حرم حضرت معصومه برای نصب در جای مشخص

همچنین چون قطعه‌ی موجود در موزه‌ی آستانه حرم حضرت معصومه (س) هنوز در اختیار تیم ساماندهی تابلو قرار نگرفته است، برای اینکه دید مخاطب بعد از نصب قطعه‌ی اصلی گمراه نشود، تصمیم به بازسازی کامل این قطعه نقاشی با یک پرده روشن‌تر گرفتیم و امروز این بخش از تابلو نیز که قطعه‌ی نزدیکی به فتحعلی‌شاه است نیز کامل در مقابل دید مخاطبان قرار گرفته است.»

حالا پس از گذشت حدود 200 سال از خلق تابلوی «صف سلام» فتحعلی‌شاهی، بار دیگر این تابلو درست براساس موقعیتی که در زمان خلق اثر در «عمارت شاهی» قم بر دیوار نقش بسته بود، در تالار فروزان‌فر در باغ نگارستان نصب شده و قرار است برای همیشه باقی بماند.

سمیه ایمانیان - خبرنگار ایسنا