ایران‌بوم

بناهای مختلفی که در گوشه گوشه ایران چون سیلک کاشان، شهر سوخته زابل، شهر بلقیس، جیرفت و صدها نقطه دیگر این خاک پرگهر بر اساس تلاش باستان‌شناسان سر از خاک بیرون آورده‌اند، گواه گذشته پرافتخار معماری ایرانی هستند. گذشته‌ای که بیش از شش هزار سال، تاریخ پیوسته دارد و برخی عناصر آن با گذشت حدود سه هزار سال هنوز سر بلند و پابرجا هستند. چهارطاقی‌های قلعه ضحاک، قرار گرفته بر بالاى صخره‌اى بین مراغه و زنجان و بازه‌هور خراسان رضوی از این دسته بناها هستند که نماد قدمت معماری محسوب می‌شوند.

چهارطاقی یا چارتاقی، در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهار پایه و یک طاق گنبدی روی آن، با چهار ورودی طاق‌دار گفته می‌شود. چهارطاقی را چهاردر، چهارقاپو و چهاردروازه نیز نامیده‌اند. چهارطاق یک نقشه مربع دارد و عناصر اصلی تشکیل دهنده آن عبارتند از: یک جرز در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار جرز را به هم متصل می‌کند، یک گنبد که به کمک یک گوشواره در بالای قوس‌ها ساخته می‌شود و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از خاتمه کار به وجود می‌آید. این نوع بنا در گذشته کاربرد‌های گوناگونی داشته از جمله ساخت بناهای مذهبی. آتشکده‌های ساسانی کُنارسیاه در جنوب فیروزآباد و آتشگاه فیروزآباد در سال‌های پیش از ورود اسلام به ایران و مساجد جامع اردستان و بروجرد در دوران اسلامی از معروفترین چهارطاقی‌های مذهبی ایران محسوب می‌شوند. البته سازه چهارطاقی کاربردهای غیر مذهبی نیز داشته و از جمله به عنوان بخشی از آذین‌بندی در جشن‌ها استفاده می‌شده است. البته در این بین چهارطاقی‌هایی هم هستند که دارای کاربردهای چندگانه‌ای بوده‌اند. چهار طاقی بازه هور از این دست سازه‌ها محسوب می‌شود.

بازه هور، قدیمی‌ترین

بنای بازه هور بر اساس اسناد تاریخی موجود و البته کاوش‌های باستان‌شناسی قدیمی‌ترین چهارطاقی ایران است که در دوره پادشاهی پارتیان درمحدوده خراسان بزرگ ساخته شده است. این چهارطاقی بنایی با نقشه مربع شکل دارد که سقف آن به شکل گنبد روی چهار پایه حمل می‌شود و باستان‌شناس معروف آرتور پوپ معتقد است این بنا قدیمی‌ترین گنبد ایجاد شده روی پلان مربع در جهان است.

بازه هور چهارطاقی سنگی است که در هفتاد کیلومتری جنوب شهر مشهد و ضلع شرقی روستایی به نام رباط سفید در ابتدای تنگه بازه هور واقع شده است. از نظر لغوی بازه در فارسی دری به قسمتی از دیواره کوه گفته می‌شود که خورشید از میانه باز آن به‌طرز زیبایی طلوع می‌کند. به لحاظ ویژگی‌های معماری این بنا نمایانگر بخشی از اجزا و عناصر پارتی است که‌آندره گدار آن را به قرن سوم میلادی نسبت داده است.

معماری این بنا چهار طاقی است که از چهار طرف باز بوده و عناصری گنبدی بر فراز آن قرار گرفته است. فضای ورودی نیز دارای سه درگاهی بلند و عریض است که احتمالاً در حکم تالار ورودی به فضاهای معماری طرفین به شمار می‌آید اما ورودی اصلی بنا از ضلع غربی ایجاد شده که درگاهی‌های همسان در اطراف، حاکی از الحاقات پیرامون آن است. در سطح فوقانی پلان مربع بنا چوب‌هایی برکنج آن نصب شده که احتمالاً گام‌های اولیه برای ایجاد گوشواره به‌منظور ایجاد گنبد در بناها بوده است. این بنا در واقع هسته مرکزی یک مجموعه معماری است و به فاصله نزدیکی از آن ویرانه‌های قلعه‌های تاریخی دختر و پسر مشاهده می‌شود.

ثبت ملی، کشف ناشناخته‌ها

بنای سنگی بازه هور که نه تنها قدیمی‌ترین سازه چهارطاقی شناخته شده ایران یا به روایت باستان‌شناس معروف آرتور پوپ کهن‌ترین گنبد جهان محسوب می‌شود بلکه نخستین اثر ثبت ملی شده خراسان رضوی نیز هست. این اثر که با شماره 39 در تاریخ 24 شهریور 1310شمسی، ملی اعلام شده، چند وقتی است که پس از سال‌ها غریب بودن مورد توجه مسئولان میراث فرهنگی قرار گرفته است و پس از هماهنگی‌های انجام شده از حدود یک ماه پیش گروهی از باستان شناسان دانشگاه تهران اقدام به کشف ناشناخته‌های آن کرده‌اند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در همین رابطه به ایران می‌گوید: «فصل نخست کاوش در محدوده چهار طاقی بازه هور از 5 شهریورماه با مجوز پژوهشکده باستان شناسی آغاز شده و با وجود حفر 19 گمانه در بنا و اطراف آن تاکنون، هنوز نیز ادامه دارد.»

رجبعلی لباف خانیکی با بیان این مطلب در حاشیه بازدید از فعالیت‌های گروه باستان‌شناسی اعزامی از دانشگاه تهران در این محل می‌افزاید: «بنای چهار طاقی بازه هور که یکی از بناهای ارزشمند تاریخی دوران قبل از اسلام محسوب می‌شود، در سال 1310 عنوان نخستین بنای ثبتی خراسان را در فهرست آثار ملی به خود اختصاص داده است.»
وی می‌افزاید: «به منظور شناسایی ماهیت آن اثر مهم تاریخی و رفع ابهامات، پیشنهاد مطالعه و کاوش باستان شناسی پیرامون بنا به پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی ارائه و در نتیجه هیأتی به سرپرستی دکتر میثم لباف عضو هیأت علمی دانشگاه تهران به محل اعزام شد و از اوایل شهریور کاوش و مطالعات هدفمند خود را آغاز کرد که تاکنون به نتایج بسیار ارزشمندی رسیده است.»
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با تأکید بر انتشار کاوش‌های باستان شناسان بازه هور در آینده نزدیک می‌گوید: «این بنای تاریخی در قسمت جنوبی روستای رباط سفید در فاصله 60 کیلومتری مشهد مقدس و در کنار راه قدیم مشهد به تربت حیدریه واقع شده و از این نظر دارای اهمیت است که در گذشته کاروان‌های فعال در مسیر جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان و کرمان از تنگه مجاور این بنا عبور می‌کردند.»

لباف خانیکی با اشاره به قدمت این بنا تا دوران حاکمیت ساسانیان بر ایران، ادامه می‌دهد: «برخی‌ها بر این اعتقاد هستند که این بنا یک سازه برای حفاظت و نگهبانی از راه بوده و برخی دیگر نیز معتقدند آتشکده‌ای باقی مانده از عصر ساسانی است. در هر حال، کاوش‌ها و گمانه زنی باستان شناسان به تمامی سؤالات در خصوص این بنا پاسخ خواهد داد.»
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی می‌افزاید: «این چهار طاقی تاکنون مورد مطالعه باستان شناسان زیادی قرار گرفته و حتی باستان شناسان و معماران بزرگی مانند هرتسفلد و آندره گدار نیز در خصوص این بنا مقاله ارائه کرده‌اند.»

وی با اشاره به ابهامات مطرح شده از سوی باستان شناسان درباره وسعت و محدوده مجموعه معماری بازه هور می‌گوید: این چهارطاقی تنها یک سازه معماری مجرد نیست بلکه بخشی از یک مجموعه معماری در مجاورت یک زیستگاه عصر ساسانی است که قلعه‌ای بر آن مشرف بوده است. کشف و جمع‌آوری انبوه قطعه سفال‌های شاخص دوران ساسانی نیز حکایت از آن دارد که آن مجموعه معماری در زمان ساسانیان رونق و کاربری مستمر داشته و سالیان دراز مورد استفاده و مراجعه بوده است.»
این باستان‌شناس می‌افزاید: «شواهد حاکی از این است که بنا با زیرسازی محکم و اساسی به شیوه دوران ساسانی بنیان گرفته و مشتمل بر تالار مرکزی، دالان‌هایی در دو طرف شمال و جنوب و ایوان یا تالار ستون دار در سمت شرق بنا است. »

میثم لباف سرپرست تیم کاوش فعال در محل قدیمی‌ترین اثر ثبت ملی شده خراسان نیز در خصوص این بنا می‌گوید: «حفظ شاکله اصلی در طول تاریخ یکی از مهمترین امتیازات این بنا محسوب می‌شود که دلیل آن زیرسازی و بسترسازی مناسب بنا قبل از احداث به شیوه معماری ساسانیان است.»

وی می‌افزاید: «هرچند نقشه این بنا به شکل آتشکده‌های دوران ساسانی است اما تاکنون در کاوش‌های انجام شده اثری از دیگر آثار متعلق به آتشکده مانند آتشدان یا پایه‌هایی که آتش روی آن قرار می‌گیرد مشاهده نشده و بر همین اساس گمانه‌زنی و کاوش‌های بیشتر در خصوص این بنا تا پیدا شدن علائم مطمئن‌تر ادامه دارد.»
این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران می‌گوید: «بنای چهار طاقی بازه هور مانند یک تالار مجلل در دوران ساسانی است که بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد به احتمال زیاد بنایی حکومتی و متعلق به درباریان دوران ساسانی است گرچه از سویی نیز به اعتقاد برخی پژوهشگران، این بنا در زمره چهار طاقی‌‎های گاهشماری و محاسبه نجومی در معماری ایران باستان و نه چهارطاقی‌های مذهبی و آتشکده‌ای محسوب می‌شود.»