ایران‌بوم

دیوار تاریخی گرگان به ثبت جهانی می رسد. تیتر خبری که این روزها در حوزه میراث فرهنگی از پر‌بیننده ترین خبرهاست. با این وجود، مشاهدات خبرنگار chn از دو سایت کاوش شده دیوار، در منطقه پیش کمر شهرستان کلاله وضعیت این بنا چندان رضایت بخش به نظر نمی‌رسید؛ تا جایی که برای بازدید از سایت باید از انبوه پوشش گیاهی رد شد و آنچه بیشتر همه به چشم می‌آید، علف‌هایی بود که بر بدنه دیوار رشد کرده‌اند. ایرانیت‌های محافظ ترک خورده و کاهگل‌ها از بدنه اصلی سازه جدا شده بودند.

LTB - JuzsportsShops | Jordan

خبرگزاری میراث فرهنگی- گروه میراث فرهنگی ـ دیوار تاریخی گرگان را دومین دیوار طولانی دنیا می‌شناسند. ۲۰۰ کیلومتر مسیر دفاعی که گفته می‌شود در زمان ساسانیان ساخته شده و در دوره اسلامی نیز مورد بهره‌برداری بوده‌است. حالا این دیوار در فهرست انتظار ثبت جهانی قرار گرفته‌است. دیواری با کاوش‌های نیمه تمام، حفاظت‌ کم و نیازمند مرمت‌های فوری و اضطراری؛ بودجه اندک مانع از حفاظت درست دیوار می‌شود و مشکلات آن را دو چندان می‌کند. جبرئیل نوکنده، سرپرست هیات کاوش در این دیوار، از وضعیت فعلی آن و پرونده ثبت جهانی‌اش می‌گوید

این روزها بحث ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان همه جا شنیده می شود. چه شد که این پرونده به فهرست انتظار برای ثبت جهانی وارد شده است؟

هر اثری که بخواهد به ثبت جهانی برسد باید در ابتدا در فهرست انتظار قرار بگیرد. مرحله اول مجاب کردن مسئولان میراث فرهنگی در داخل ایران بود که باید برای قبول ارزش‌های اثر مورد بحث برای ثبت توجیه می‌شدند. مرحله دوم تکمیل فرم برای فهرست انتظار بود که ویژگی های اثر کامل و به دو زبان فارسی و انگلیسی توصیف می شد. از سوی دیگر باید شاخص میراث جهانی ذکر شود و با چند اثر ثبت جهانی نیز مقایسه شود. که ما این مقایسه را در مورد دیوار تاریخی گرگان با دو اثر دیوار چین و دیوار لیمس آلمان انجام دادیم.

همین مجموعه فعالیت ها کافی است تا یک اثر به ثبت جهانی برسد؟

ببینید ما در ایران بناها و آثار شاخصی داریم که شایستگی ثبت جهانی را دارند اما اثری به ثبت می‌رسد که دارای یک پلان مدیریتی باشد. ما برای دیوار گرگان فهرستی از مسئو لانی تهیه کردیم که در حفاظت از این مجموعه به ما کمک خواهند کرد. همان طور که برای گنبد قابوس نیز این کار را تجربه کردیم. تمامی دستگاه هایی که به نوعی تصرفی در مجموعه داشتند یا ممکن است در برنامه‌های آتی توسعه خود به حوزه دیوار تجاوز کنند در جلسه ای دعوت شده و با حضور مدیریت ثبت جهانی آثار سازمان توجیه شدند که برنامه های میراث فرهنگی را در طرح های خود لحاظ کنند تا مشکلی پیش نیاید.

چرا پروژه ثبت جهانی دیوار بزرگ پیش از ثبت اثری مانند شهر تاریخی جرجان در صدر برنامه های اداره کل میراث فرهنگی استان قرار گرفت؟

همراه با ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان بخش بزرگی از استان گلستان به ثبت جهانی می رسد. دیواری که طول نزدیک به 200 کیلومتر دارد و تنها یک اثر منفرد نیست. بلکه آثاری چون : سد، خندق، زه کش، کانال های آب، قلعه ها و قلعه شهرها و ... در طول دیوار گرگان داریم. در حقیقت ثبت این اثر به معنای ثبت قسمت بزرگی از بناهایی که آن ها را به نام میراث فرهنگی می شناسیم و این شانس بزرگی برای گردشگری استان است.

این تصویر دیوار گرگان است. دیواری که به زودی به ثبت جهانی قرار است برسد. دیواری با علف های هرز و آثاری که هنوز کاوش نشده است

آیا اثری که قرار است در فهرست آثار جهانی قرار بگیرد نباید حداقل استاندارهای جهانی را دارا باشد؟ در بازدید ما از دو سایت در منطقه پیش کمر وضعیت دیوار چندان رضایت بخش به نظر نمی‌رسید.

حق با شماست. متاسفانه دیوار گرگان مشکلات زیادی دارد. اولین مشکل این که این بنا حریم مصوب ندارد. بلکه تنها از محدوده بنا، در حقیقت همان محدوده مورد کاوش حفاظت می شود. در طول دیوار سه یگان حفاظتی با بررسی گزارش‌های ماهانه از وضعیت بنا و تعرضات احتمالی را به ما اطلاع می‌دهند. ببینید این اثر در سال 78 ثبت ملی شد. از همان زمان هم بحث بر سر تعیین حریم آن وجود داشت چرا که به دلیل بزرگی و موقعیت قرارگیری اثر باید دید چگونه می‌توان آن را تعیین حریم کرد.

مشکل عمده در تعیین حریم چیست؟

در زمان ثبت اثر طی جلسه‌ای با شورای فنی مرکزی راه کاری برای تعیین حریم ارائه دادیم. به جز مناطق کوهستانی به شعاه 150متر دال بتنی در سراسر دویست کیلومتر کار گذاشتیم. که البته برخی هم جابه جا شد. اما یک نگاه به همان دال‌ها مشکل اصلی را نشان می دهد. تمامی دال ها آرم سازمان میراث فرهنگی سابق را دارند. یعنی نام گردشگری هم روی آنها نوشته نشده ! و این تنها به یک معناست: ما از آن زمان تا به حال هیچ اعتباری دریافت نکرده ایم. اما در برخی مناطق کشت را ممنوع اعلام کردیم. با کاشت دال بتنی تلاش داشتیم تا کشاورزان حداقل شخم عمیق به زمین نزنند. در طرحی که در حال حاظر دنبال می کنیم بیشتر به دنبال تهیه نقشه هستیم.

بازرسی یونسکو روی آثار ثبت جهانی و یا آثاری که قرار است به ثبت جهانی برسد به چه صورت است؟

این نظارت هم از طریق دریافت گزارش و هم از طریق بازدید کننده یونسکو و گزارشاتی که از طرف بازدید کنندگان مختلف به دست آنان می رسد، انجام می پذیرد. ما هم در مقابل هر اثر تاریخی تعهداتی داریم. فعالیت ها و عملیاتی که یونسکو از ما می خواهد و ما گزارش به انجام رساندن آن را به طور کامل با مستند سازی، همراه با عکس، نقشه، طرح ، دیتیل و ... برای آن ها با همان کیفیتی که خودشان تعیین می کنند می فرستیم. مسلما مستندات ما را در شرایط فعلی برای ثبت جهانی قبول نمی کنند . من هم گفته ام من و تیمم برای دیوار تاریخی طرح و برنامه های مشخصی داریم اما در حال حاضر مانند بسیاری از طرح های دیگر منتظر رسیدن اعتبارات هستیم.

بودجه مورد درخواست برای دیوار بزرگ گرگان"دویست و پنجاه میلیون" بوده که بودجه زیادی هم نیست. البته این بودجه برای برنامه اولیه ماست و خارج از برنامه های حفاظتی. ما سال گذشته هم درخواست بودجه کردیم اما یک ریال هم اعتبار دریافت نکردیم . حتا یک ریال! سامان دهی نیاز به اعتبار دارد.

با این همه وضعیت چند سایت مورد کاوش در طول دیوار از لحاظ سامان‌دهی به نظر در شرایط مطلوبی به سر نمی برد.

بله شاید بگویید که شرایط این سایت ها در شان اثری جهانی نیست. کارشناس حفاظت مرمت ما از روز اول همراه تیم بوده است. یعنی این طور نبوده که ما تنها کاوش کنیم و به فعالیت باستان شناسی خودمان برسیم. بلکه از لحظه اول، حفاظت بخش مورد کاوش را نیز در دستور کار قرار دادیم. ما برنامه داشتیم و برای دیوار تاریخی طرح جامع برنامه ریزی کردیم. به دلیل نبود اعتبارات و تخصیص ندادن بودجه طرح جامع دیوار گرگان کاملا رها شد.

بسیاری از مرمت گران در استان معتقدند که در طرح‌های این چنینی، نگاه باستان‌شناسانه بسیار پررنگ تر از نگاه مرمت گرایانه است.

این طور نیست. بودجه‌ای که به طرح های باستان شناسی اختصاص داده می شود یک بیستم بودجه طرح های مرمتی استان است. اما امید وارم دقت نظری که باستان شناسان استان گلستان دارند را مرمت گران سراسر کشور هم در طرح های مرمتی و حفاظتی خود به کار ببرند. ما حفاری می کنیم و به سادگی اطلاعات را منتشر و در اختیار عموم قرار می دهیم. سخن رانی می کنیم. سمینار می گذاریم. اما آیا در حوزه مرمت هم چنین اتفاقی می افتد؟امیدوارم بتوانیم با همکاری دوستان در میراث فرهنگی به قول مهندس بهشتی این جا را مرکز عالم کنیم.

ستاره حجتی