ایران‌بوم

پل تاریخی آق‌قلا از آثار در معرض خطر استان گلستان خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گروه میراث فرهنگی ـ وضعیت میراث فرهنگی گلستان بغرنج است؛ این را تمام شواهد گوشزد می کنند . از بناهای تاریخی چند صد ساله تا آثار باستانی چندهزار ساله ؛ از مدرسه عمادیه و خانه هایی که جزو نخستین آثار ثبت شده به عنوان میراث ملی هستند تا شهر تاریخی جرجان و دیوار دفاعی گرگان که پس از دیوار چین، بزرگ ترین دیوار دفاعی جهان است . اما تمام این آثار ارزشمند ملی به حال خود رها شده اند و در گوشه و کنار گلستان ، خاک می خورند. کارشناسان معتقدند این بحران هنگامی ساماندهی می شود که دو عامل با هم در کار باشند ؛ نخست تخصص و عشق مدیران و دوم اختصاص بودجه کافی.

اسدالله معطوفی، پژوهشگر و تاریخ نگار که آثار متعددی درباره تاریخ استرآباد دارد دراین‌باره به CHN می‌گوید : حدود 5 هزار تپه باستانی و تاریخی در ایران وجود دارد که تقریبا 300 تپه در گستره استان گلستان بوده است . اما متاسفانه در نیم قرن اخیر تعدادی از آنها فرسوده و نیمه فرسوده شده و یا به علت شخم های مکرر در میان زمین‌های کشاورزی از بین رفته‌اند. نمونه بارز چنین تپه هایی در اطراف سرخنکلاته و شمال علی آباد کتول قرار داشتند .

او علاوه بر این ها به چند حمام قدیمی اشاره می کند و می‌گوید: "حمام قدیمی رامیان" و "سیاه مرگو" و "آسیاب روستای محمدآباد کتول" از بناهایی است که در حال نابود شدن است؛ همچنین"آب انبار محله درب نو" که آخرین آب انبار در گرگان است و می تواند به عنوان بهترین یادمان گذشتگان ما مورد توجه قرار گیرد در حال از بین رفتن است. این باستان شناس معتقد است که تا قبل از تخریب و نابودی کامل، این بناها باید مورد توجه، ترمیم و تعمیر قرار بگیرند وگرنه خسارت این بی‌توجهی را با هیچ اقدامی نمی‌توان جبران کرد.

معطوفی که صاحب آثاری برجسته از جمله کتاب های "سیر تاریخی معماری 6 هزار ساله گرگان و استرآباد" و "پیشینه شهر تاریخی جرجان" است ثبت آثار باستانی و تاریخی در سازمان ملل و یونسکو را به دلیل جذب بودجه‌های لازم و همچنین کارا بودن حفاظت جهانی، یکی از راهکارهای مثبت برای حفظ میراث فرهنگی کشور می‌داند .

وضعیت نابسامان پل تاریخی آق قلعه
این مدرس دانشگاه که اثری با نام "معرفی تپه های باستانی گرگان" را زیر چاپ دارد وضعیت فضای اطراف "پل تاریخی آق قلا " را بسیار نابسامان توصیف می‌کند و می‌گوید: با اینکه بخش غربی پل آق قلعه از نظر تزیینات آجری، زیباترین پل ایران شمرده می‌شود؛ اما متاسفانه نسبت به این پل بی‌توجهی شده است. هر چند بخش‌هایی از آن ترمیم شده، اما ترمیم برخی از بناهای تاریخی دیگر مانند برج گنبد قابوس، بنای امامزاده نور و روشن آباد قابل تقدیر است؛ متاسفانه فضای اطراف پل، به هیچ عنوان در خور بازدید گردشگر نیست و میراث استان باید توجه بیشتری به این مسائل داشته باشد.

بی توجهی به میراث فرهنگی در سطوح کلان
بی توجهی به مبحث میراث فرهنگی یکی دیگر از عوامل اساسی است که باعث بروز بحران در بسیاری از نقاط تاریخی و باستانی ارزشمند استان گلستان شده است . این را حسین کتولی می گوید؛ او معتقد است اداره کل میراث فرهنگی گلستان، زیرمجموعه ای است از سازمانی که اساسا سال هایی طولانی است که نگاه فرهنگی به مقوله میراث نداشته بلکه نگاهی صرفا بهره وری، سیاسی و فردی دارد .

این عضو هیات علمی گروه معماری دانشگاه جامع گلستان به CHN میگوید: حوزه میراث فرهنگی که اصلی‌ترین بارهویتی و داشته های یک ملت را یدک می‌کشد غالبا توسط افراد غیرمتخصص با مدارک دانشگاهی غیرمرتبط اداره می شود. در حالی که این حوزه نیاز به افرادی دارد که هم تخصص و هم دغدغه میراث فرهنگی را داشته باشند .

کتولی یکی دیگر از علل ناهنجاری ها در حوزه میراث را داشتن " دغدغه بیلان" در بین مدیران و مسئوولان این حوزه می داند و می‌گوید: حوزه میراث، حوزه بیلان نیست؛ چرا که بیلان دادن مربوط به ایجاد کردن و تغییر دادن است ؛ در حالی که کار میراث تغییر نیست بلکه تثبیت است و بر این اساس، مدیرانی که دائما در فکر تهیه گزارش عملکرد و درشت نمایی آن هستند مرتکب بزرگترین خطاها می شوند. او تاکید می کند اینکه ما مدام آمار مجوز ساخت هتل ها ، تعداد دستشویی های ساخته شده و تعداد گردشگران – آنهم عبوری – را برشماریم و نتیجه بگیریم که در حوزه میراث فرهنگی موفق بوده ایم اساسا نادرست است و جز وضع نامطلوب امروز پیامدی نخواهد داشت.

این مدرس دانشگاه می گوید: متاسفانه این نگاه بیلانی حتی در حوزه حفظ و احیا میراث فرهنگی نیز وجود دارد و مقام مسئوول را ناخودآگاه به سمت کاری می برد که بار تبلیغاتی دارد و می تواند بیلان داشته باشد. در حالی که یک مدیر دلسوز و متخصص باید به تغییر نگاه صاحبان بناهای تاریخی و مردم فکر کرده و بر روی آن سرمایه گزاری کند.

انحلال طرح پردیسان و تخریب بناهای ثبت شده در گرگان
حسین کتولی به بناهایی اشاره می کند که هر چند از سوی میراث فرهنگی به ثبت رسیده اند ؛ اما به دلیل انحلال طرح ملی پردیسان و نبود بودجه کافی و البته بی توجهی مسئولان وقت گلستان، در حال خراب شدن هستند . او می گوید: تخریب های عمده در حوزه بناهای ثبت شده و در شرف ثبت از جمله خانه های تاریخی سیدی و فروغی اتفاق افتاده است . مجموعه تاریخی " خانه باقری" که بزرگ ترین و ممتازترین مجموعه تاریخی شمال و شمال شرق کشور است نزدیک به دو سال است که مرمتش نیمه کاره رها شد و الان در وضعیتی است که نیاز به ترمیم اضطراری دارد . همچنین بافت های تاریخی روستایی ما که بسیار ارزشمند بوده و اخیرا در کارگاه معماری نیز مورد توجه جدی اساتید معماری کشور قرار گرفت و برخی توسط بنیاد مسکن احیا شده بود در وضعیت بسیار نانجاری به سر می برد.

شهری با بیشترین اسناد خانوادگی
کتولی به خبرگزاری میراث فرهنگی می‌گوید: بیشترین میزان اسناد تاریخی در حوزه اسناد خانوادگی در گرگان است و ما تاکنون در حدود 120 هزار برگ ، سند تاریخی ، وقف نامه و قباله نامه داریم ؛ اما متاسفانه این اسناد در بدترین شرایط ممکن قرار دارند و حتی مکانی مناسب برای نگهداری آنها داده نشده است.

دیدگاه موزه‌ای
حسین کتولی با اشاره به طرحی که هم اکنون در استان گلستان در حال اجرا است و می خواهد در هر شهر یک فضای تاریخی را موزه کند می گوید: آیا تاکنون از خودمان پرسیده ایم که از همین موزه های موجود در استان چند نفر دیدن کرده اند و اساسا دیدن مجسمه ساخته ده از یک شخصیت مهم قدیمی چه فایده ای به حال میراث فرهنگی استان دارد؟ در حالی که اگر ما یک مقاله علمی داشته باشیم و بر روی آثار همان شخصیت، کار محتوایی شود و در اختیار جامعه قرار گیرد، بسیار مفیدتر است.

او یادآوری می کند: امروزه در دنیا ، موزه ها تبدیل به فرهنگسراهایی برای تغییر نگرش و بالا بردن توجه افراد جامعه نسبت به تاریخ و فرهنگ خود شده است؛ اما ما با ایجاد دیدگاه موزه ای ، می خواهیم ارتباط جامعه با اشیای تاریخی مان را فقط بصری کنیم .

کتولی در مقایسه ای بین گرگان با چند شهر تاریخی می‌گوید: در اصفهان، شیراز و یا کاشان، شما تعدادی بنا و اثر را مانند خانه بروجردی ها دارید که در آنها به روی هر بازدیدکننده ای باز است ؛ اما بنده سوالم این است که کدام خانه تاریخی در گرگان درش به روی مردم باز است و یا آنها اجازه دارند بروند و از این خانه ها بازدید کنند ؟ خانه ها همه در حال خراب شدن هستند .

هسته های تخصصی مشاوره مدیران
او تاکید می کند که اگر سازمان میراث فرهنگی ما بار دیگر دارای مدیران متخصصی شود که منظومه جامع فکری دارند و بستر فرهنگی را در تمام سطوحش درک می کنند ؛ آنگاه می توانیم امیدوار به اصلاح مسیری باشیم که در آن به سر می بریم . کتولی یکی از راهکارهای ساماندهی میراث فرهنگی کشور را داشتن هسته های کارشناسی مشاور در کنار مدیران میراث می داند؛ به گونه ای که در شرایط متخصص نبودن مسئوولان و مدیران، بتوانند برنامه ها و ضرورت ها را مشخص کرده و در سیاستگذاری ها بگنجانند.

اما حسین کتولی معتقد است که متخصصان حوزه های مختلف ، از تشکیلات میراث فرهنگی دوری می کنند ؛ چرا که مدیران و ساختار میراث استان، زمینه های این نزدیکی را فراهم نمی کنند و برخوردهای درخور و شایسته ای با متخصصان ندارند.

طرح بهسازی بافت فرسوده گرگان
این عضو هیات علمی دانشگاه جامع گلستان با تاکید بر مخرب بودن "طرح بهسازی بافت فرسوده گرگان" این طرح را از دو منظر قابل نقد عنوان کرده و در توضیح آن یادآور می شود: نخستین خطای این طرح، نام آن است که بافت تاریخی و ارزشمند چند هزار ساله را، بافت فرسوده شمرده است و دوم اینکه کارفرمای این طرح، شرکت عمران مسکن سازان وابسته به سازمان مسکن و شهرسازی است ؛ درحالی که این حوزه متعلق به میراث فرهنگی کشور است و اگر میراث وارد نشود و چنین طرحی توسط هر سازمان و تشکیلاتی به جز میراث به اجرا درآید چیزی به نام بافت تاریخی در گرگان ، باقی نخواهد ماند .

کتولی هشدار می دهد که اجرای این طرح منجر به ایجاد یک شهر ظاهرا مدرن زشت که در قلب خود تعدادی بناهای ثبتی فریز شده دارد می شود. هسته ها و محورهای مرکز محلات و ارتباطات فرهنگی که در بافت داشته ایم از بین رفته و تنها مناظری داریم که باید از لا به لای آپارتمان های نوساز آنها را نظاره کنیم . او تاکید می کند که میراث فرهنگی استان گلستان باید به هر ترتیب در این طرح، موضع مثبتی را که اکنون گرفته حفظ کند و بخش های میراثی طرح را به طور کامل لغو کند و همچنین خودش به عنوان کارفرما وارد ماجرا شود ؛ وگرنه از بزرگترین و مهم ترین بافت تاریخی شمال کشور ، چیزی باقی نخواهد ماند .

گزارش: الهه موسوی