ایران‌بوم

صدها میلیون تومان اعتبار، حضور 8 تیم مشترک باستان شناسی خارجی از نقاط مختلف دنیابه همراه باستان شناسان ایرانی، کاوش های مداوم یکساله در وجب به وجب راه شاهی و تلاش های داخلی و بین المللی برای نجات بخشی تنگه بلاغی پاسارگاد؛ نشان از آن دارد که این محوطه باستانی ارزشمند از هویت مرزهای ایران فراتر رفته و آوازه جهانی آن، رهنمود پژوهش های علمی مسیر شاهان هخامنشی شده است.
امروز با جرات می توان گفت که موجی از دلواپسی جهانیان چشم به زمان آبگیری سد سیوند دوخته که چگونه 130 اثر باستانی و تاریخی تنگه بلاغی را آرام آرام در موجی از آب های رودخانه پلوار غرق می کند. مرگی تدریجی که تاریخ فرهنگ و تمدن ایران را با خود به عمقی از آب های دریاچه سد سیوند می برد. شاید هیچ گاه تنگه بلاغی نمی دانست رودخانه ای که سالیان دراز در بالین خود پرورانده بود آنقدر بزرگ می شود که آغوش بلاغی را هم می بلعد تا بزرگتر به نظر آید.
اگر چه آبگیری سد سیوند آینده غم انگیزی برای محوطه های باستانی تنگه بلاغی دارد؛ اما داستان تنگه بلاغی و سد سیوند امروز به یکی از فرخنده ترین قصه های باستان شناسی جهان بدل شده است و آیندگان از آن خواهند گفت. قصه تلاش گروهی از کاوش گران یادگاری های تاریخ که به بلاغی نه به عنوان یک تنگه که آن را مسیر عبور بزرگترین شاهان هخامنشی و سکونت گاه انسان های بی شماری دیدند. آنها تلاش کردند تا آنچه تاریخ بلاغی در خود پنهان کرد بود، ترسیم کنند و در آخر ...

***

زمستان سال 81 زمانی که 10 سال از ساخت سد سیوند می گذشت عده ای از کارشناسان مرکز پژوهشی پاسارگاد با آگاهی از این موضوع که سد سیوند در مسیری موسوم به راه شاهی ساخته شده است، برای بررسی و شناسایی راهی تنگه بلاغی شدند. این کارشناسان برای نخستین بار در یافتند که تنگه بلاغی تنها محل گذر شاهی نبوده است و آثار فراوانی در این محوطه باستانی وجود دارد.
«بابک کیال»، سرپرست مجموعه باستانی پاسارگاد در این باره می گوید: «از ابتدا سازمان میراث فرهنگی از وجود آثار باستانی در تنگه بلاغی خبر نداشت. تصور می شد که ارزش و اهمیت این محوطه باستانی تنها به عبور مسیری موسوم به راه شاهی خلاصه می شود. بازدید هیات بررسی و شناسایی مجموعه باستانی پاسارگاد منجر به افشای آثار موجود در این تنگه شد.»
از آنجایی که این عده از کارشناسان پاسارگاد باستان شناس نبودند؛ از باستان شناسی بومی به نام «فرهاد زارعی کرد چولی» خواستند تا محدوده آبگیری سد سیوند در تنگه بلاغی را مورد بررسی و شناسایی باستان شناسی قرار دهد. مطالعات او در سال 1382 آشکار کرد که تنگه بلاغی فراتر از راه شاهی و چند «خرفت خانه» که به چشم دیده می شد ارزش و اعتباری باستانی دارد که از دیده پنهان مانده و خاک های این تنگه آن را در خود فرو برده است.
با درج اخباری مربوط به غرق محوطه های باستانی در تنگه بلاغی پس از آبگیری سد سیوند؛ کم کم نگاه برخی مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور به همراه سازندگان سد؛ متوجه فاجعه بزرگی می شود که پیش تر انتظار آن را نداشتند. سد سیوند قصد دارد نه تنها راه شاهی را که بخشی از محوطه های باستانی موجود در تنگه که احتمال می رود هخامنشی باشند نیز غرق کند.
ارتفاع سد سیوند از سطح دریا 5/1819 متر است و عمق دریاچه آن در بخش های مختلف تنگه متفاوت است.
اوایل سال 1383 توجه بنیاد پژوهشی پارسه و پاسارگاد جلب موضوع سد سیوند می شود. محمد حسن طالبیان؛ رئیس این بنیاد پس از بازدیدی از منطقه اهمیت موضوع را به سمع نظر مدیران کلان سازمان میراث فرهنگی می رساند و گروهی از باستان شناسان ایرانی در دو نوبت به سرپرستی فرهاد زارعی و محمد تقی عطایی مسئول بررسی و شناسایی آثار تنگه بلاغی می شوند.
کیال در این باره می گوید: «بررسی و شناسایی باستان شناسی عطایی که در راستای تکمیل کاوش های زارعی بود حدود 15 روز به طول می کشد و نتایج آن سبب شد کم کم پس از ثبت جهانی پاسارگاد در فهرست میراث جهانی در تیرماه سال 83؛ شهریور همان سال موضوع سد سیوند و آثار موجود در تنگه بلاغی اهمیت بسیاری پیدا کند.»
در شهر یور سال 83 «مسعود آذرنوش» رییس پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور در مورد ساخت سد و فرو رفتن محوطه های باستانی در تنگه بلاغی پس از آبگیری سد گفت: «به علت ساخت سد سیوند در دورن تنگه بلاغی؛ بخشی از این تنگه که قسمتی از محوطه های باستانی مجموعه پاسارگاد را در بر می گیرد به همراه آثار باستانی و تاریخی باقی مانده در آن از دوران های گذشته به زیر آب دریاچه فرو می رود.»
این خبر رسمی که در ادامه اخبار مربوط به غرق محوطه های باستانی تنگه بلاغی بوده است سبب شد تا موضوع بیش از گذشته اهمیت پیدا کند. تنگه بلاغی با اخبار مشابه نگرانی های جهانیان را هم بر انگیخت.
شهریور همان سال مسئولان بنیاد پژوهشی پارسه و پاسارگاد با اعلام اطلاعیه ای از کارشناسان جهانی دعوت کردند تا برای نجات بخشی آثار موجود در تنگه بلاغی به ایران بیایند.
محمد حسن طالبیان در مورد دعوت از کارشناسان جهانی برای نجات بخشی محوطه های باستانی در تنگه بلاغی که براساس یک فراخوان جهانی صورت گرفت، می گوید: «با توجه به این که در تنگه بلاغی آثار و محوطه های باستانی بسیار زیادی وجود دارد و نجات بخشی آنها باید در قالب عملیات اضطراری و در سطح بین المللی و جهانی انجام می گرفت با ارایه فراخوانی جهانی به تمامی مراکز علمی جهان برای کاوش های باستان شناسی گسترده و انجام اقدامات نجات بخشی ایران، از کارشناسان جهانی دعوت به همکاری کردیم.»
محمد حسن طالبیان در ادامه گفت: «فراخوان طرح نجات بخشی و استفاده از کمک های جهانی دارای دو بخش بود که یکی مربوط به نجات بخشی محوطه های باستانی درون تنگه و دیگری به ارایه راهکارهایی برای جلوگیری از تاثیرات ساخت سد بر منطقه و آثار تاریخی آن مربوط می شد.»
با ارایه این فراخوان کارشناسان کشورهای ایتالیا، آلمان، فرانسه، انگلستان، استرالیا،‌ لهستان و ژاپن برای حضور در درون تنگه و نجات محوطه های باستانی اعلام آمادگی کردند.
اعلام آمادگی کارشناسان و باستان شناسان خارجی مسئولان داخلی را بر آن داشت تا مقدمات حضور این کارشناسان را آماده کنند. دی ماه سال 83 «منیرو بوشناکی»، معاون فرهنگی سازمان جهانی یونسکو به دعوت مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به ایران دعوت شد تا از لوح ثبت جهانی پاسارگاد پرده برداری کند. بوشناکی پس از کسب اطمینان از عدم آسیب رسیدن به مقبره عظیم کوروش، شاه هخامنشی، درباره تهدیدات ناشی از ساخت سد سیوند به مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گفت:«باید تلاش کنید اهمیت تنگه را از لحاظ تاریخی و هویتی به مسئولان کشوری تان گوشزد کنید. از طرف دیگر باید بکوشید تا صدای شما به گوش جهانیان برسد. من نیز به سهم خود در آگاه سازی مدیران یونسکو خواهم کوشید. تنگه بلاغی تنها بازمانده راه معروف شاهی در جهان است که با زیر آب رفتن این بخش، تنها شاهد راه سازی آن دوران را از دست خواهیم داد. »
تشکیل کمیته راهبردی جهانی مرحله بعدی تلاش میراث فرهنگی برای نجات بخشی تنگه بلاغی بود. تشکیل این کمیته زیر نظر یونسکو باعث می‌شد تا کارشناسان بیشتری برای حضور در ایران اعلام آمادگی کنند و نجات این محوطه‌ها طبق برنامه و مشورت جهانی انجام شود. در ادامه این تلاش ها مسئولان سد سیوند نیز آمادگی خود را برای نجات محوطه های موجود در تنگه بلاغی اعلام کردند و به پروژه نجات بخشی تنگه بلاغی ملحق شدند.
باستان‌شناسان ایرانی و ایتالیایی، نخستین هیات کاوش گران تنگه بلاغی بودند که از اواخر بهمن ماه سال 1383 فعالیت های شناسایی و نجات بخشی خود را در این محوطه باستانی آغاز کردند. آنها با ادامه کاوش‌های خود در دریاچه سد سیوند در کنار راه شاهی یک دهکده متعلق به دوران هخامنشی را کشف کردند.
«علیرضا عسگری»، سرپرست ایرانی تیم مشترک ایران و ایتالیا در این باره گفت: «با ادامه کاوش‌ها در یکی از محوطه‌های باستانی در داخل تنگه بلاغی که تصور می‌کردیم متعلق به دوره فراهخامنشی باشد و با جمع‌آوری پنج هزار قطعه سفال از سطح این محوطه و در زیر یک لایه آب‌رفتی به بقایای معماری و سازه‌هایی سنگی متعلق به یک دهکده به جای مانده از دوران هخامنشی برخورد کردیم.»
این کشف بزرگ سبب شد تا کاوش ها در تنگه بلاغی جدی تر شود و باستان شناسان انتظار یافتن آثار ارزشمند تری را داشته باشند.
پس از کاوش ایتالیایی ها سه هیات ایرانی _ لهستانی، ایرانی _ آلمانی و ایرانی _ فرانسوی به صورت همزمان کاوش در تنگه بلاغی را آغاز کردند.
هیات ایرانی _ لهستانی موفق شدند تا در بررسی های خود آثار منحصر به فردی از یک دیوار که بخشی از محوطه تنگه بلاغی را محصور کرده و احتمال می رفت دیوار دفاعی باشد به همراه کوره سفال‌گری متعلق به هفت هزار و 500 سال پیش و ظرف بزرگی که قطر بدنه آن یک متر و 23 سانتی‌متر و بیش از یک متر و 40 سانتی‌متر طول و 120 کیلوگرم وزن دارد را کشف کنند. ادامه این بررسی ها در کناره راه شاهی منجر به کشف یک روستا و قبرستان متعلق به اواخر دوران ساسانی و اوایل دوره اسلامی شد. پایان کاوش های این هیات نیز مصادف با کشف ساختارهای معماری شد که برای تولید نوعی نوشیدنی الکلی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
«علی اسدی»، سرپرست ایرانی تیم مشترک ایران و لهستان در مورد کشف این ساختارهای معماری گفت: «با ادامه کاوش‌های نجات‌بخشی در یکی از محوطه ها به یک حوض شیب‌دار را که به یک جوی منتهی می‌شود و در ثبت آن بقایای قطعات سفال‌های شکسته وجود دارد، برخورد کردیم که برای ساخت نوعی نوشیدنی از آن استفاده می‌شده است.»
همزمان با کاوش های هیات ایرانی _ لهستانی، هیات ایرانی _ فرانسوی مطالعه روی بقایای به جای مانده از سنگ‌چین‌های موسوم به راه شاهی در این تنگه را آغاز کردند. این تیم با کاوش‌های نجات بخشی در یکی از گورستان‌های کلان سنگی کشف شده در دریاچه سد سیوند در تنگه بلاغی بقایای اسکلت یک مرد بزرگ سال و یک ظرف سفالی را کشف کردند. به گفته عطایی، سرپرست هیات ایرانی تیم ایران _ فرانسه بررسی‌های انسان شناسی روی این اسکلت و اسکلت‌های احتمالی آینده می‌تواند اطلاعاتی را در مورد علت مرگ، وجود بیماری‌های احتمالی و خصوصیات فیزیکی ساکنان این منطقه در اختیار قرار دهد. باستان‌شناسان ایرانی و فرانسوی در بررسی‌های این گورستان یک هکتاری توانسته‌اند حداقل 40 تا 60 قبر را شناسایی کنند.
در همین حال «بابک کیال»، سرپرست مجموعه باستانی پاسارگاد در مورد محوطه‌های باستانی شناسایی شده، گفت: «در این بررسی‌های باستانی آثاری شامل تپه‌های پیش از میلاد، کوره‌های ذوب فلز، غار و سکونتگاه‌های پیش از میلاد، دو قبرستان دسته جمعی مربوط به دوران اشکانی و آثار دیگر به دست آمده است.»
تیم مشترک باستان‌شناسان ایران و آلمانی نیز با شروع کاوش‌های نجات‌بخشی در محوطه باستانی پشت سد سیوند در تنگه بلاغی یک محوطه باستانی مربوط به هفت هزار سال پیش را به همراه یک مهر باستانی متعلق به پنج هزار و 500 سال پیش کشف کردند.
هیات ایرانی _ ژاپنی گروه بعدی باستان شناسان پروژه نجات بخشی تنگه بلاغی بودند که کارشان را در خرداد سال 84 آغاز کردند. دو غار باستانی مربوط به دوره پارینه سنگی ( 10 هزار سال پیش ) و کشف ابزارهای سنگی از این غارها حاصل تلاش این هیات بود.
در همین زمان روزنامه گاردین چاپ انگلستان در گزارشی به نقل از مقامات یونسکو از تمام کارشناسان بین المللی سراسر جهان خواست تا برای نجات بخشی محوطه های باستانی تنگه بلاغی کمک های لازم را انجام دهند.
کاوشهای باستان شناسی تنگه بلاغی را به موضوعی جهانی بدل کرد و با نزدیک شدن زمان آبگیری سد سیوند نگرانی ها در خصوص غرق شدن محوطه های باستانی تنگه بالاغی بیشتر می شد. این نگرانی ها باعث می شود تا به در خواست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور و مذاکرات صورت گرفته بین وزیر نیرو و رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، وزارت نیرو اعلام کند برای کاوش های باستان شناسی در محوطه های باستانی تنگه بلاغی و نجات محوطه های باستانی پشت سد سیوند 100 میلیون تومان اعتبار در نظر می گیرد.
محمد حسن طالبیان در این باره گفت: «از زمان اعلام این خبر تا امروز همچنان این پول به سازمان میراث فرهنگی و پروژه نجات بخشی داده نشده است و ما امیدواریم تا هرچه سریعتر مسئولان وزارت نیرو به وعده های خود عمل کنند.»
«مسعود آذر نوش»، با اشاره به رقمی تقریبی از هزینه های انجام گرفته در تنگه بلاغی گفت: «تا کنون حدود 300 میلیون تومان برای انجام کاوش های باستان شناسی در تنگه بلاغی خرج شده است و با ادامه پروژه این رقم به بیش از این نیز می رسد. تا کنون تمام این هزینه ها توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور انجام شده است و ما همچنان در انتظار وعده های مزارت نیرو در پرداخت اعتبارات هستیم.»
نگرانی افکار عمومی وزارت نیرو را بر آن داشت تا در اقدامی تازه قصد انجام آبگیری آزمایشی داشته باشد تا در صورت احتمال آسیب به آثار تاریخی منطقه برای برطرف کردن مشکل اقدام شود.
از جمله موضوعاتی که جریان نجات بخشی تنگه بلاغی را از یک جریان علمی فرهنگی به سمت جریانی سیاسی سوق داد خبر غرق شدن پاسارگاد و تخت جمشید بود که توسط خبر گزاری های خارجی و عده ای از ایرانیان خارج از کشور مطرح شد. این گفته ها سبب شد تا مسئولان سازمان میراث فرهنگی به پاسخ گویی در مقابل این گفته ها برآیند.
«سید محمد بهشتی»، رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور اخبار مربوط به غرق شدن پاسارگاد در سد سیوند را کذب محض خواند و این اخبار را ناشی از کوشش برخی افراد برای قرار دادن موضوع میراث فرهنگی در مناقشات سیاسی دانست.
او گفت: «هم اکنون موضوع غرق شدن پاسارگاد در سد سیوند ابزار مناقشات سیاسی قرار گرفته است یعنی اشخاصی که نام آشنایی دارند و به هر شکل مشکلی با جمهوری اسلامی دارند، سعی می کنند تا از این طریق به اهداف سیاسی خود جامه عمل بپوشانند. این افراد نمی دانند که با این کارشان خسارتی به مراتب سنگین تر از غرق شدن پاسارگاد در سد سیوند به تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم وارد می کنند. اگر از این افراد پرسیده شود که سد سیوند کجاست و یا پاسارگاد در کجا واقع شده است، نمی دانند. برای آنها مهم این است که پاسارگاد در سد سیوند غرق شود و از این خبر به عنوان ابزار قرار دادن موضوع میراث فرهنگی در مناقشات سیاسی شان بهره ببرند.
بهشتی با اشاره به کارهای انجام گرفته در تنگه بلاغی گفت: «این اولین بار است که در ایران هشت تیم خارجی به صورت هم زمان برای نجات آثار باستانی تلاش می کنند. شاید بتوان گفت چنین همکاری بین گروه ها و کشور های مختلف تا امروز بی سابقه بوده است.
در توضیح مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آمده است:‌ «پاسارگاد تا آخرین نقطه دریاچه سد سیوند حدود 7 کیلومتر فاصله دارد و تخت جمشید نیز با 10 برابر این مسافت در 70 کیلومتری این دریاچه قرار گرفته است. به همین دلیل خطر غرق شدن پاسارگاد منتفی است و هیچ خطری تخت جمشید را تهدید نمی کند. تنها رطوبت ناشی از آب دریاچه پاسارگاد را تهدید می کند که با پایین آمدن میزان آبگیری این خطر نیز کمتر می شود.»
در حال حاضر کاوش در تنگه بلاغی آخرین ماه های خود را سپری می کند و این تازه نخستین فصل از کاوش های باستان شناسی این محوطه است.
«محمد حسن طالبیان»، مدیر پایگاه پژوهشی پارسه و پاسارگاد با اشاره به این نکته که فعالیت های انجام گرفته در محدوده پشت سد سیوند امروز به الگوی مناسبی برای نجات بخشی محوطه های باستانی تبدیل شده است، گفت: «در جریان این فعالیت ها تاکنون آثار زیادی که می توان آن ها را درحدود 130 اثر نام برد، شناسایی شده است در صورتی که ادامه این مطالعات منجر به شناسایی اثر منحصر به فرد و ارزشمندی شود، مانع از انجام آبگیری سد سیوند خواهیم شد.»
به گفته طالبیان موضوع کاوش های تنگه بلاغی تا اوایل دی ماه مشخص می شود و بنیاد پارسه و پاسارگاد قصد دارد تا پس از پایان این کاوش ها در کنفرانسی بین المللی کارهای انجام گرفته در تنگه بلاغی را مورد بررسی قرار دهد.
این بنیاد در نظر دارد روی 48 نقطه در محوطه پاسارگاد کاوش اضطراری انجام دهد. پیش از این حدود 24 نقطه مورد حفاری غیر مجاز واقع شده بود که اطلاعات این نقاط از بین رفته است. در حال حاضر 12 نقطه در این محوطه کاوش شده است و 4 نقطه دیگر در دست کاوش و بررسی است.
به تازگی یک کمیته فنی مشترک با توافق وزیر نیرو و رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور،مامور رسیدگی به نحوه آبگیری وتراز دریاچه سد سیوند شده است.
«پرویز فتاح»، وزیر نیرو در این باره گفت: «با توجه به هماهنگی بسیار خوبی که میان وزارت نیرو و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به وجود آمد، کمیته مشترک در سطح معاونان از این هفته فعالیت خود را آغاز می‌کند تا نه تنها سد سیوند بلکه تمامی پروژه‌های عمرانی وزارت نیرو به ویژه طرح‌های سدسازی با رعایت ضوابط و ملاحظات مورد تاکید سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به اجرا درآید.»‌
او گفت: «درباره سد سیوند مقرر شد نحوه آبگیری و محاسبات تراز سد و دریاچه پشت سد مطابق مطالعات و نظرات کارشناسان میراث فرهنگی انجام شود.»
هم اکنون در ادامه کاوشهای نجات بخشی تیمی متشکل از باستان شناسان آلمانی و ایرانی موفق شدند بقایای کوره های ذوب آهن از دوره اسلامی را در تنگه بلاغی کشف کنند.
«مسعود آذر نوش»، رئیس پژوهشکده باستان شناسی با اشاره به فعالیت های نجات بخشی تنگه بلاغی می گوید: «آنچه در تنگه بلاغی طی یک سال گذشته رخ داد، اتفاقی فرخنده بود؛ از آن جهت که نخست کارهای انجام گرفته در تنگه بلاغی سطح آگاهی اجتماعی را نسبت به موضوع میراث فرهنگی ارتقاع داد و دوم آنکه می توان با افتخار گفت در زمینه پژوهش چنین برنامه منسجمی با حضور هیات های خارجی و ایرانی نه تنها در کشور که در منطقه انجام نگرفته بود.»
او در ادامه گفت: «این کاوش ها و برنامه های مطالعاتی سبب شد تا نتایجی مثبتی بدست آید و تجربیات گرانبهایی کسب شود. ما امیدواریم تا در آینده با همکاری وزارت خانه ها و دستگاه های برنامه های عمرانی بتوانیم مشابه چنین برنامه وسیعی را داشته باشیم.»
عملیات نجات بخشی تنگه بلاغی امروز به یکی از بزرگترین الگو های نجات بخشی در دنیا بدل شده است. آنچه که در این تنگه باستانی طی یک سال گذشته اتفاق افتاد تا امروز بی نظیر بوده است و می توان با افتخار گفت که باستان شناسی کشور گامی فراتر از یک گام بزرگ برداشته است.
با شروع آب‌گیری سد، در حدود 8 کیلومتر از تنگه بلاغی به همراه آثار درون آن به زیر آب فرو خواهد رفت. این تنگه در 9 کیلومتری پاسارگاد واقع شده است.
امروز به خاطر آنکه تنگه بلاغی غرق می شود؛ داستان نجات بخشی تنگه بلاغی ماجرایی نه چندان جذاب است اما آیندگان آن را قصه ای عامه پسند می خوانند.