ایران‌بوم

* مقدمه:فریضة مقدس امر به معروف و نهی از منکر، فریضه‌ای به قدمت انسان است؛ زیرا هدف بعثت انبیای الهی دعوت بشر به سوی توحید و نیکی‌ها و بازداشتن آدمیان از شر و پلیدی است.پیرامون نقش، جایگاه و اهمیت این فریضة والا و نیز ارج و ارزش آن از دیدگاه حضرت سیدالشهدا، امام حسین بن علی(ع) تاکنون سخن بسیار گفته شده و هر کس به اندازة بضاعت خویش کوشیده است تا در این قلمرو پهناور ادای دینی داشته باشد. هرچند که به نظر می‌رسد اکثر پژوهش‌ها در این زمینه بسیار با یکدیگر مشابهت دارند و اگر به این قلم فرسایی‌ها عنوان تکرار و کپی‌کاری اطلاق نشود، عموماً موازی و تقریباً همسان همدیگر هستند.
این پژوهش بر آن است تا از منظری دیگر به انعکاس وجوب و اهمیت فریضه مقدس امر به معروف و نهی از منکر، از دیدگاه حضرت خامس آل‌عبا، امام حسین(ع) بپردازد و بازتاب اعتقاد و التزام عملی آن حضرت را به روایت شعر و ادبیات نظاره بنشیند.
نگریستن به این موضوع از این زاویه، علاوه بر آنکه حلاوت سخن نو را دارد، بیانگر تأثیر این مفهوم عظیم و درک زیباشناسانة آن در قلمرو ادب و هنر متعهد است.
***
عشق و ارادت به ساحت مقدس حضرت اباعبدالله(ع) در ادبیات فارسی، نمودی بسیار گسترده و چشمگیر دارد و به تحقیق هیچ شاعر آزاده و صاحبدلی را نمی‌توان یافت که در دیوان خویش سروده‌ای در مدح و منقبت یا مرثیه‌ای درباره آن امام همام نداشته باشد.
از این رو می‌توان گفت، اشعاری که دربارة آن حضرت سروده شده است بی‌شمار است و عجبی نیست که هر لحظه بر تعداد این آثار افزوده می‌شود و چه بسا شاعرانی که با چندین سروده و حتی انتشار مجموعه شعر مستقلی دربارة آن حضرت، باز هم بر آن بوده و هستند که در پیشگاه آن حضرت، حق مطلب را نتوانسته‌اند ادا کنند.
جای دریغ دارد که گفته شود اکثر شاعران پارسی‌گوی، بیشتر در سروده‌های خویش در پی بیان چگونه به شهادت رسیدن آن حضرت و مصائبی که بر ایشان و خانواده و یاران ارجمندشان رفت، بوده‌اند.
در واقع بیشتر سروده‌ها متکی بر عنصر احساس است و کمتر شاعرانی به عنصر اندیشه در کنار احساس و پرداختن به این نکته مهم که «چرا» امام حسین(ع) قدم در آن راه دشوار نهاد و سرانجام شهادت را برگزید، پرداخته‌اند.
در طول چند دهة اخیر، رویکرد امیدبخشی در این زمینه به وقوع پیوسته است و شاعران متفکری ظهور کرده‌اند که در آثار خویش بنا را بر معرفت و درک پیام الهی آن حضرت استوار کرده‌اند.
شاعرانی که دریافته‌اند درد بزرگ حضرت سیدالشهدا(ع) فراتر از زخم‌ها و مصایب روز عاشوراست و دعوت سرخ آن حضرت را از عمق دل و جان لبیک گفته‌اند.
در مجموع آثاری که در زمینه امام حسین(ع) و امر به معروف و نهی از منکر خلق شده را می‌توان به چند گروه ذیل تقسیم کرد:
1ـ ترجمه منظوم زیارتنامه آن حضرت که در آن به صراحت از امر به معروف و نهی از منکر یاد شده است.
2ـ اشارات تاریخی به نقل از کتب مقتل، بر پایه احادیث و روایات؛ از جمله وصیتنامة آن حضرت به برادر ارجمندش محمد حنفیه(ع).
3ـ اشعاری که در خصوص جایگاه امر به معروف و نهی از منکر سروده شده و در آن شاعر به طور مستقیم از این فریضه‌ی و مقام حضرت سیدالشهدا(ع) به عنوان احیاءکننده این فریضه مقدس الهی سخن گفته است.
4ـ حجم انبوهی از اشعار که در آن شاعر جهت اجتناب از شعارزدگی به آشنایی‌زدایی روی آورده و به طور غیرمستقیم به اندیشة امام که همانا اشاعه و ترویج معروف‌ها و مبارزه و جهاد با تمامی مظاهر منکرات و پلیدی‌هاست، پرداخته و نتیجه گرفته است که قوام دین اسلام، مرهون ایستادگی و جانبازی آن حضرت در این طریق مقدس است.
غالباً اشعاری که برای حضرت سیدالشهدا(ع) سروده شده، یا حال و هوایی حماسی داشته و یا در حال و هوای مرثیه به مصائب آن حضرت، اصحاب و خانواده ایشان پرداخته است که معمولاً در اشعاری که دارای جنبة حماسی هستند، بیشتر به موضوع امر به معروف و نهی از منکر عنایت شده است.
در برخی از اشعار که دارای حال و هوای عرفانی است نیز شاهد اشاراتی به شخصیت آن حضرت و معروف‌ها با زبانی نرم و لطیف هستیم که اقتضای چنین سبک و سیاقی است.
چنین مدح و منقبت‌هایی عموماً بر پایة احساس و عاطفه شاعر استوار است و صرفاً عرض ارادتی است به پیشگاه امام و چه بسا محصول حال و خلوت خاص شاعر باشد و در لحظه سرودن اندیشه و انگیزة برانگیزاننده‌ای در سراینده وجود نداشته است.
البته شعر عاشورایی در بیش از سه دهة اخیر دچار تحول و دگرگونی‌های امیدبخشی شده است. چنان‌که دکتر محمدرضا سنگری در دیباچة کتاب «رستاخیز حماسه» بر این باور است: «نگاه شاعر امروز، تنها به گودالی که در آن حنجره‌ای تشنه به دشنة قساوت سپرده می‌شود و سری که در عصر عطش بر نیزه می‌نشیند، دوخته نیست. او میان دیروز و امروز پل می‌بندد.
کربلا را آیینه می‌سازد تا امروز را تماشا کند و در این میان خویش را می‌یابد.»
(رستاخیز حماسه ـ ص 11)
در این مجال، مروری خواهیم داشت بر بازتاب امر به معروف و نهی از منکر از نگاه امام حسین(ع) در شعر فارسی، که همواره عرصة ابراز ارادت شاعران دلباخته به ساحت مقدس حضرت سیدالشهدا(ع) و خاندان پاک وحی بوده است.

* «احد ده‌بزرگی» از شاعران آیینی معاصر در مثنوی بلندی به استقبال زیارتنامة آن حضرت شتافته که در فرازی چنین سروده است:

... من شهادت می‌دهم، ای سروناز
کرده ای برپا به دشت خون نماز
ای وجودت هر دو عالم را حیات
مستمندان را عطا کردی زکات
آشکارا کرده‌ای، ای شاه دین
امر بالمعروف و نهی از منکرین
(آیینه‌دار مقتل ـ ص 34)
* امیرعاملی:
چراغ امر به معروف و نهی از منکر
به کربلای حسینی چه نورها افشاند...

*‌ کامران شرفشاهی:
فرمود به ما امر به معروف کنید
دل را به گل و آینه معطوف کنید
* محمدجواد قائمی:
جان داد که بر مرده دلان جان بخشد
سر داد که مارا سرو سامان بخشد
شد ماه رخش نهفته در هالة خون
تا قدرت ایثار به انسان بخشد
(حماسه جاودان ـ ص 178)
* سیدعلی میرباذل:
... به روز واقعه، آوازی از جنس دگر خواندی
و می‌دیدی صدایت می‌وزد فرداتر از فردا
(حماسه جاودان ـ ص 245)
* محمدرضا یاسری (چمن تهرانی):
این دین حق گرفته قوام از قیام تو
دنیا رهین همت و رای و مرام تو...
(شعر عترت ـ ص 126)
* فضل‌الله صلواتی:
درس آزادی به دنیا داد رفتار حسین
بذر همت در جهان افشاند، افکار حسین
(فرهنگ عاشورا ـ ص 271)
* حمید سبزواری:
... تا عدل هست، رایت او هر طرف بپاست
تا ظلم هست، نهضت او استوار هست
تا در زمانه رسم یزید است برقرار
سودای دادخواهی او برقرار هست
(بال سرخ قنوت ـ ص 282)
* محمود شاهرخی (جذبه):
... فری دوباره یافت حقیقت ز فیض وی
آبی دوباره یافت شریعت ز جوی او
(بهای وصل ـ ص 194)
* دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی (م ـ سرشک):
... آن‌که از مکتب آزادگی‌ات درس آموخت
پیش آمال ستمگر ز چه تسلیم شود؟
زور و سرمایة دشمن نفریبد او را
که اسیر ستم مردم دژخیم شود...
(عاشورا در شعر فارسی ـ ص 10)
* مسعود عالم‌پور رجبی:
... عزت نگر، به ننگ مذلت رضا نداد
از سرگذشت تا برساند پیام عشق...
(اشک سرخ ـ ص 286)
* محمدجواد غفورزاده شفق:
... ای شور قیامت در غوغای قیام تو
ای عزت و آزادی در سایة نام تو
هرجا که شدم راهی با روح پیام تو
شیرازة باطل را چون موج گسستم من...
(قصه عشق ـ ص 79)
* شیرینعلی گلمردای:
عقل از درون جان توانمندش،
فریاد زد که فاجعه در پیش است
آهنگ عشق گفت که برخیزد،
مرد از میان چون و چرا برخاست
(هفتاد و دو خورشید ـ ص 21)
* حبیب چایچیان (حسان):
... نهضت خونین تو سرمشق آزادی بود
بهترین تعلیم را از درس قرآن می‌کنی...
(خلوتگاه راز ـ ص 179)
* سیدرضا مؤید:
آن کشته که دین زنده زنامش باشد
پاینده نماز از قیامش باشد
خوب است بر او گریه ولی بهتر از آن
سرمشق گرفتن از قیامش باشد
(حدیث زمزمه ـ ص 113)
*عبدالعظیم صاعدی:
.... دین جدم تا بپاید، دیرها
پس به برگیریدم ای شمشیرها...
(نیزه بر پلک پروانه‌ها-ص101)
محمد مردانی(فراز):
... یافت از معرفتش صورت عرفان، معنی می‌دهد
درس شرف، مکتب عرفان حسین(ع)
داد جان از پی حفظ شرف و حرمت دین
نازم آیین فداکاری و احسان حسین(ع)
(دو دریا- ص94)
*حسین لاهوتی(صفا)
... ای ز تو دین محمد پایدار
و ز تو ارکان شریعت استوار...
(دو دریا-ص104)
*قاسم سروی‌ها:
... کشته شد اما نشد تسلیم نامردی و زور
چون سرافرازی و مردی ایده و ایمان اوست
جان خود را کرد اگر ایثار در احیای دین
جان فدا کردن پی احیای دین پیمان اوست...
(دانشنامه شعر عاشورایی- ج2-ص1241)
و...
مفهوم بزرگ و حرکت آفرین امر به معروف و نهی از منکر و رسالت سرخ خون سید‌الشهدا(ع) در شعر و ادب فارسی، همچنان حضوری پر رنگ و شکوهمند دارد که امید است درک این پیام بزرگ و سرنوشت‌ساز، هر چه بیشتر با روح و جان امت اسلامی عجین شود و جامعه را به سمت دگرگونی و رستگاری موعود هدایت نماید.
*نتیجه:
فریضه مقدس امر به معروف و نهی از منکر، فریضه‌ای به قدمت تاریخ بشریت است؛ زیرا هدف بعثت تمامی پیامبران الهی دعوت بشر به سوی توحید و نیکی‌ها و بازداشتن آدمیان از شر و پلیدی بوده است و لذا بی‌جهت نیست که حضرت سیدالشهدا(ع) خویش را دوستدار این فریضه الهی، و هدف و انگیزه عالی خود را از گام نهادن در مسیر قیام سرخ عاشورا، احیای این فریضه مقدس بر می‌شمارد.
به تحقیق می‌توان گفت که این فریضه بزرگ و سرنوشت‌ساز در آینه زلال ادبیات، جایگاهی بس رفیــع و والا دارد و خصوصاً پس از نهضت تاریخ ساز عاشورا، رویکرد سخنوران متعهد و دین باور به آن رو به فزونی نهاده است و این روند به طور چشمگیری همچنان استمرار دارد.
پس از واقعة عظیم کربلا، خاندان گرامی حضرت امام حسین(ع) کوشیدند تا با دعوت از شاعران آزاده و معتقد، این پیام حرکت آفرین را با زیباترین و شیوا‌ترین شکل ممکن به عصرها و نسل‌های آینده برسانند و اکنون پس از قرن‌ها از آن حماسه شکوهمند، جای آن دارد که ارزش این تدبیر به درستی شناخته شود و ضمن تلاش درجهت احیای این فریضه که عامل موثری در پیشرفت، تعالی و توسعه جامعه اسلامی است؛ از زبان مؤثر و دلپذیر شعر در انتقال این مفهوم ارجمند، بیش از پیش استفاده شود.معرفی و نشر آثار شاعران پیشین و معاصرین و دعوت از شاعران امروز می‌تواند نقش مفید و برانگیزاننده‌ای درانعکاس پیام سرخ نهضت عاشورا و رویکرد جامعه به سمت ارزشهای متعالی داشته باشد.

منابع:
ـ کافی، دکتر غلامرضا/ شرح منظومه‌ ظهر( نقد و تحلیل شعرهای عاشورایی)- تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا- چاپ اول 1386
ـ گل محمدی، حسن/ عاشورا وشعر فارسی- تهران: انتشارات اطلس چاپ اول1366
ـ گلمرادی، شیرینعلی/ هفتاد و دو خورشید- تهران: نشرشاهد- چاپ اول 1388
ـ مجاهدی، محمدعلی/ بال سرخ قنوت ـ تهران: حوزه هنری- چاپ اول 1376
ـ مجلسی، محمدباقر/ بحارالانوار- بیروت: موسسه الوفاءـ1403ق
ـ محدثی، جواد/ فرهنگ عاشورا- قم: نشر معروف ـ چاپ نهم 1385
ـ محمد بن عبدالله(ص)/ نهج‌الفصاحه- تهران: نشر جاویدان- چاپ سوم1377
ـ محمدزاده، مرضیه/ دانشنامه شعر عاشورایی ـ تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ـ چاپ اول1383
ـ مردانی ـ محمدعلی/ دو دریا(ادبیات عاشورا)- تهران؛ حوزه هنری- چاپ اول 1371
ـ مرکز مطالعات راهبردی خیمه/ بهای وصل(مجموعه شعر عاشورایی)ـ قم: نشر گنج معرفت ـ چاپ دوم 1385
ـ مفید، محمدبن محمد/الارشاد ـ ترجمه: محمدباقر ساعدی ـ تصحیح: محمد باقر بهبهودی ـ تهران: انتشارات اسلامیه ـ چاپ ششم 1385
- نوری، حسین/ امر به معروف و نهی از منکرـ ترجمه: محمد محمدی اشتهاردی- قم: حوزه علمیه ـ چاپ دوم 1371
ـ یاسری، محمدرضا/ شعر عترت ـ تهران: سوره مهرـ چاپ دوم 1389
ـ یثربی، دکتر سیدیحیی/ گلاب اشک- تهران: نشرشاهد ـ چاپ اول 1381