دکتر محمد مصدق

كتاب كاپيتولاسيون و ايران بخش سوم- دكتر محمد مصدق

چیست استصحاب؟ استصحاب ابقای ماکان است علی ماکان (1) به عبارت اخری باقی داشتن یک قاعده است به حال سابق .
در قسمت اول ملاحظه نمودیم که در ممالک اروپا، با اتباع خارجه چه گونه رفتار می‌نمایند و در قسمت دوم هم دیده شد که در ممالک دیگر اتباع دول اروپا چه امتیازاتی دارند که اتباع داخله ، هم از آن ها محروم ، و به اضافه تبعۀ خارجه که باید مطیع قواعد محلی باشد نیست، و ابقای آن سلب استقلال دولت را نموده و بالاخره آن را معدوم می‌نماید.

پس به این ترتیب سزاوار است که آن را ابقا نماییم؟ یا این که منافع ما این طور اقتضا می‌کند که تهیۀ نسخ آن را فراهم سازیم؟ و عقیده ما به مطلب ثانی است، و خوانندگان را حکم قرار می‌دهیم که ملاحظه نمایند اگر این طریقه خوشآیند بود دولت عثمانی که یکی از اصول حقوق سنی همان استصحاب است. آن را نسخ نمی‌نمود(2) اگر دولت عثمانی سال هاست در تهیۀ نسخ آن بوده و امروز مصادف با این اوضاع شده آن را نسخ نمود، دول دیگر که می‌توانستند، سالهاست که آن را نسخ نموده اند!

دولت ترکی در 1892 میلادی، موقع تجدید عهدنامۀ تجارتی با آلمان، آن را موقوف نمود که یکی از مواد این عهدنامه مربوط به نسخ آتیۀ کاپیتولاسیون است در خاک عثمانی، نسبت به اتباع دولت آلمان!
عهدنامۀ اخیر تجارتی که بین فرانسه و عثمانی است، تاریخش از 29 آوریل 1861 میلادی می‌باشد، در 1892 دولت ترکی نخواست آن را با دولت فرانسه تجدید بنماید برای این که دولت آلمان نسخ آتیۀ کاپیتولاسیون را قبول کرده بود و ترکیه ملاحظه داشت که فرانسه آن را قبول نکند (2) .

با دولت ایتالیا در عهدنامه لوزان ( 3 )  18 اکتبر 1912 بر حسب مادۀ ششم آن را به این طریق حذف نمود که دولت ایتالی متعهد شده است که هر زمانی که دولت عثمانی عهدنامه‌های تجارتی خود را به سایر دول اروپا تجدید می‌نماید. ایتالی هم عهدنامۀ تجارتی خود را روی اساس حقوق عمومی اروپایی تجدید نماید، یعنی ترکی آزاد باشد مثل دول اروپایی در منافع ثروتی خود هر چه می‌خواهد بنماید از قبیل مسایل تجارتی و گمرکی، بدون این که مجبور باشد رعایت کاپیتولاسیون‌ها و سایر قراردادها را بنماید و این عهدنامه که به این طریق بین ترکی و ایتالی منعقد می‌شود، واجب الاجرا نمی‌گردد مگر این که عهدنامه‌های دیگری که دولت عثمانی با دول دیگر به همین طریق نموده است، مجری باشند!
و در مادۀ هفتم، دولت ایتالی ملتزم می شود که هر وقت سایر دول اروپا، اداره‌های پستخانۀ خود را که در ترکی دارند حذف نمودند، دولت ایتالی هم پستخانه‌های خود را متروک دارد (4) در دولت یونان، که جزو دولت عثمانی بود، و در 1821 میلادی بر ضد آن شورش و به حمایت فرانسه و انگلیس و مساعدت دولت روس بر حسب عهدنامه لندن 1830 آزاد شد، این طریقه نسخ گردید. صربی (3) که نیز جزو عثمانی و در 1815 اقتدار داخلی پیدا کرده و در 1878 آزاد شد، این طریقه در سنوات آتیه از قرار عهدنامۀ ذیل موقوف گردید:
عهدنامه، با فرانسه در 18 ژویه 1883 با انگلیس و ایتالی 9 نوامبر 1888 با روس 31 مه 1883.

رومانی که در 1842 بر حسب عهدنامۀ آندری نوپل در تحت حمایت دولت روس قرار گرفت و در 1856 در حمایت دول اروپا واقع شد و در 1866 باب عالی به آزادی آن اعتراف نمود این طریقه را موقوف نمود از قرار ذیل:
با ایتالی در 1878 با اتریش در 1887 فقط برای حمایت شدگان اتریش در خاک رومانی نه برای اتباع اتریش. با فرانسه و آلمان هم، بعد و به همان طریقه که با اتریش قبول نموده بود نسخ نمود.
در بلغاری که در 1878 مقتدر و در تحت ریاست سلطان بود و در 1885 روملی شرقی را که جزو ترکی بود ضميمه خود نمود تا این که در 1908 خود را به کلی مستقل کرد، صورت ظاهر برقرار است ولی حقیقت ندارد .
در قره‌طاق، این طریقه اصلا ً معمول نبود ، با این که تا 1878 تابع دولت عثمانی بود .
و از ممالک اسلامی ترکی، که به دست دول اروپا آمد شیپر است که بر حسب عهدنامه 1878 دولت عثمانی به انگلیس واگذار نمود و محاکم قونسولی فورا ً متروک شد.
در الجزیره پس از ضمیمه شدن آن خاک به دولت فرانسه، این طریقه محذوف شد.
در مملکت تونیسی که در تحت ریاست دولت عثمانی بود و از 1881 تحت حمایت دولت فرانسه درآمد این طریقه حذف شد، به این طریق که اول دولت فرانسه، دولت انگلیس و ایتالی را که منافعشان بیش‌تر بود راضی نمود بعد هم دول دیگر از قبیل آلمان در 1883 اتریش و یونان در 1884 آن را موقوف نمودند.

در مملکت چین باقی است و زمانی که دول اروپا با دولت ژاپن رابطه پیدا کردند، دول می‌خواستند که امتیازات اتباع خود را در خاک ژاپن بیش‌تر ازخاک چین قرار دهند. ژاپن می‌خواست و آرزو می‌کرد که امتیازات اتباع آن‌ها بیش‌تر از امتیازاتی که در چین دارند نباشد بعد به آرزوی خود نایل آمده با فرانسه عهدنامۀ یدو Yeddo  را در 19 اکتبر 1848، و بعضی قراردادهای دیگر در 25 ژوئن 1866، در این خصوص منعقد نمود. بالاخره خود را حاضر کرد که بتواند آن را نسخ نماید و به میل خود هم موفق گردید.
عهدنامۀ آن، با انگلیس در 16 ژویه 1894، و با دول متحدۀ امریکای شمالی در 23 نوامبر همان سال، با فرانسه در 19 مارس 1898، و با دیگران هم بعد منعقد گردید.
دولت ژاپن نه فقط برای مملکت اصلی خود این اقدام را نموده، بل که برای مملکت کره که در تحت حمایت(5) او است، از سال گذشته با دول، در صدد مذاکره برآمده که امتیازات اتباع خارجه را در این خاک متروک دارد.

پانوشت:
لازم به توضیح است كه: پانویسهایی كه از خود شادروان دكتر مصدق است با شماره‌های با رنگ مشكی مشخص شده است و پانویسها از استاد جنیدی با شماره‌هایی به رنگ قرمز روشن گردیده است.

1: با این که ما برای ایرانیان می نویسیم ولی در این عبارت تأسی به آقایان روحانی خود نمودیم که آن ها هم برای ایرانیان می نویسند ولی افسوس که لسان ما عربی نیست و به این ملاحظه از فهم افکار عالیۀ آن‌ها که باید استفاده نماییم، محرومیم. ملاحظه نمایند در این خصوص مدارک حقوق اسلامی و وصیت صفحۀ 210 به بعد (1) .
2: در مذهب شیعه منابع حقوق اسلامی مدارک اربعه که عبارتند از قرآن و سنت و عقل و اجماع و اصول اربعه که استصحاب و برائت و اشتغال و تخییرند و مذهب سنی مدارک اربعه قرآن و سنت و اجماع و در عوض عقل و قیاس دارند و به جای چهار اصل شانزده اصل دارند که یکی از آن ها همان استصحاب است که در طریقۀ شیعه هم هست. 
3: لوزان یکی از شهرهای سوییس است که نمایندگان دولت ایتالی و عثمانی در موقع جنگ طرابلس غرب در آن جا انعقاد صلح را نمودند و به این ملاحظه این عهدنامه را عهدنامه لوزان گویند.
4: اغلب از دول در خاک عثمانی و مصر و بعضی ممالک دیگری که کاپیتولاسیون باقی است ادارة پست دارند، که مردم کاغذهای خود را می‌توانند به توسط ادارۀ آن‌ها به ممالک خارجه بفرستند یا این که به توسط اداره پست محلی ـ و مسلم است اتباع هر دولتی مایلند که خدمت به بودجه وطن خود نمایند به این ملاحظه کاغذهای خودشان را غالبا ً به پستخانه دولت خودشان می‌دهند که به مقصد برساند.
5: به سه طریق کلی، دول استقلال یک مملکتی را قطع می‌نمایند، و یا یک سرزمینی را که تعلق به دولت دیگری دارد جزو خود می‌کنند:
اولا ـ ضمیمه نمودن یک مملکتی را، یا یک سرزمینی را به مملکت خودشان به واسطۀ جنگ و غیره.
ثانیا ً ـ به عنوان حمایت، در این صورت روابط خارجی دولت حمایت شده قطع می‌شود، و در امور داخله هم تحت قیمومیت دولت حامی می‌آید، تا این که قیم به تدریج در منافع خود آن را معدوم سازد!
ثالثا ً ـ به طریقه اجاره که سرزمینی را دولت قادری صد ساله کم تر و بیش تر اجاره می کند ، به مال الاجاره قلیلی ، بدون این که موجر به چنین اجاره حقیقتا ً راضی باشد مثلا ً سه بندر بزرگ دولت کوبا را که دول متحده امریکای شمالی در 1903 به سالی دو هزار دلار ( که هر یک به پول ایران تقریبا ً یازده قران و ده شاهی است ) اجاره نمود.
بندر کیاچو را هم که دولت ژاپن تخلیۀ آن را از دولت آلمان می خواست بندری است که آلمان از دولت چین اجاره نموده است.

1: ملاحظه می شود که دکتر مصدق با این جمله به آن دسته از روحانیان که به جای رهبری ملت در قالب جملات و کلمات عربی فرو رفته اند ، و دانش خود را در جمله پردازی به عربی می دانسته‌اند، حمله کرده است . معنای این جمله آن است که روحانیون در صورتی در رهبری فکری اجتماع مؤثرند که بتوانند به زبان آنان سخن گویند .
2: یعنی ترکیه می ترسید که مبادا فرانسه آن را نپذیرد.
3: یکی از کشورهای اروپای جنوبی بوده که امروزه جزو یکی از جمهوری های متحده کشور یوگسلاوی است.

رايانوشت: كی فریدون كیانی

• < قبلی
• بعدی >