ایران‌بوم

چون که در یک مملکت مستقل یک دولت بیگانه نمی‌تواند شاه را تبعید کند و در یک کشور مستقل حق انتخاب نمایندگان مجلسین با مردم است و همه می‌دانند که بعد از کودتای سوم اسفند تا دورهٔ ششم تقنینیه که شاه کاملاً به اوضاع مسلط نشده بود، اکثریت قریب به اتفاق وکلای مجلس شورای ملی با نظریات یک سفارت بیگانه وارد مجلس شدند و از آن به بعد که مخالفین دولت از بین رفتند و یا دیگر انتخاب نشدند حتی برای نمونه هم یک نمایندهٔ حقیقی مردم در مجلس دیده نشد.

قبل از کودتا، مردم و جرائد نسبتاً آزاد بودند، ولی بعد که توانستند رجال مملکت را زندانی کنند و مدیران جرائد را سخت تنبیه کنند و شلاق بزنند آن آزادی ناقص هم به کلی از بین رفت و از روی حقیقت مردم وطن‌پرست ایران می‌خواستند در آن گل و لای فرو بروند و آن خیابانهای آسفالته را نبینند و از آن عبور نکنند.

راجع به کاپیتولاسیون باید عرض کنم که این رژیم به پیشنهاد خود دولت اتحاد جماهیر شوروی در عهدنامه سال 1921 ایران و شوروی از بین رفت و عهدنامه مزبور در دولت‌های قبل از کودتا تنظیم شده و پنج روز بعد از کودتا منعقد گردید و با این حال، تا آخر سال 1301 که من وارد تبریز شدم مقررات عهدنامه در آن استان اجرا نشده بود و قونسول شوروی می‌توانست هریک از مبلغین کمونیست را که برخلاف مقررات مملکتی تبلیغ کنند از ایران روانهٔ کشور خود کند و من با مخالفت شدید قونسول شوروی عهدنامه را اجرا کردم و سایر دول نیز که به استناد عهدنامه ترکمنچای از این رژیم استفاده می‌کردند و آن عهدنامه از بین رفت از روی کمال دوراندیشی از این حق صرفنظر کردند، چونکه بالمآل دولت شوروی حاضر نمی‌شد عده‌ای دول از این رژیم در ایران استفاده کنند و او نکند.

و اما در خصوص راه‌آهن: مدت سه سال یعنی از سال 1304 تا 1306 هر وقت راجع به این راه در مجلس صحبتی می‌شد و یا لایجه‌ای جزء دستور قرار می‌گرفت، من با آن مخالفت کرده‌ام، چونکه خط خرمشهر ـ بندرشاه خطی است کاملاً سوق‌الجیشی و در یکی از جلسات حتی خود را برای هر پیشآمدی حاضر کرده گفتم هرکس باین لایحه رأی بدهد، خیانتی است که به وطن خود نموده است که این بیان در وکلای فرمایشی تأثیر ننمود، شاه را هم عصبانی کرد و مجلس لایحه دولت را تصویب نمود و در وادی‌امر، نظریاتم این بود راه‌آهنی که ترانزیت بین‌المللی ندارد، نه فقط در ایران بلکه در بسیاری از ممالک دیگر که عدهٔ ساکنین آن کم است و اجتماع فشرده ندارند، مفید نیست و احتیاجات کشور را می‌توان به وسیلهٔ سرویس‌های منظم باربری تأمین کرد. چنانکه هم اکنون در نقاطی که راه‌آهن نیست این کار می‌شود و از فقدان این راه کسی عدم رضایت ندارد.

مدرک من در آن وقت گزارشی بود که ادارهٔ کل طرق و شوارع نسبت به درآمد سه ساله راه‌آهن آذربایجان به مقامات مافوق خود داده بود که در ظرف سه سال از این راه بعد از وضع مخارج در حدود سی و سه هزار تومان عاید دولت شده بود بدین قرار:

سال1300: 20683تومان

سال 1301: 4583 تومان

سال 1302: 7806تومان

جمع عوائد سه سال: 33072تومان

از تحقیقاتی هم که بعد راجع به این خط نمودم، به این نتیجه رسیدم که طول آن سی فرسنگ و در هر فرسنگ در حدود سیصدهزارتومان به نرخ روز خرج شده است و جمع کل مخارج به نه میلیون تومان بالغ شده بود که از قرار سودی صدی ده، می‌بایست در ظرف سه سال دویست و هفتاد هزار تومان داده باشد که چهار درصد برای سود سرمایه و شش درصد دیگر به مصرف مخارج اداری و استهلاک رسیده باشد، در صورتی که مجموع عوائد سه سال سی و سه هزار تومان بود، به شرحی که گذشت.