زیست بوم
آشنایی با چشمه آبگرم
- زيست بوم
- نمایش از سه شنبه, 22 فروردين 1391 07:26
- بازدید: 4156
برگرفته از روزنامه همشهری
محمد ملاحسینی
چشمه آبگرم یا چشمه گرمابی مکانی است که به صورت مداوم آب گرم یا داغ از زمین خارج می‌شود. برخی نیز به خاطر درصد بالای مواد حل شده معدنی، از آب بعضی از این چشمه‌ها استفاده درمانی می‌کنند.
در اکثر مناطق آتشفشانی جدید ایران، چشمه‌های آبگرم وجود دارد. آب تمام این چشمه‌ها تقریبا منشا سطحی دارند. آبهای سطحی با نفوذ خود از خلال شکستگی‌ها، تدریجا گرمتر شده در افق‌های تحتانی، هنگامی که به سطح زمین می‌رسند به صورت چشمه‌های آبگرم نمایان می‌شوند.
به همین دلیل وجود شکستگی‌ها و گسل‌ها در مناطق آتشفشانی را عامل ظهور و پیدایش چشمه‌ها ذکر می‌کنند. معمولا در یک منطقه محدود، دمای آب این قبیل چشمه‌ها در طول سال تا چند درجه تغییر می‌کند. این مسئله مربوط به نفوذ زیاد آبهای سطحی (مثلا پس از بارندگی و بارش برف) و کاهش نفوذ در مواقع کم آبی است.
در شرایط یکسان هر قدر چشمه‌ها به مناطق عمیقتر نفوذ کند و آب سریعتر به سطح زمین برسد گرمای آن بیشتر است. امروزه نقش آتشفشان‌ها در ایجاد چشمه‌های معدنی بر کسی پوشیده نیست.
ولی بعضی از واکنش‌های گرمازا مانند واکنش‌های هسته‌ای، حرکات زلزله نیز ممکن است در این کار دخالت داشته باشند. مسلما با نفوذ آبهای گرم از خلال سن‌گها، مقداری مواد محلول در آنها وارد می‌شود و به این طریق چشمه‌های معدنی بوجود می‌آیند.
از لحاظ منشأ دو نوع آب گرم تشخیص داده شده است:
آبگرم های سطحی: که از روی زمین سرچشمه گرفته و نخست حرارت طبیعی دارند، اما پس از فرو رفتن در زمین و گذشتن از لایه‌های گوناگون آن و گرفتن گرمای آنها و حل برخی مواد کانی این لایه‌ها در خود، از راههای دیگری به سطح زمین باز می‌گردند.
آبگرم های عمقی: که از روی زمین سرچشمه گرفته و نخست حرارت طبیعی دارند، اما پس از فرو رفتن در زمین و گذشتن از لایه‌های گوناگون آن و گرفتن گرمای آنها و حل برخی موادّ کانی این لایه‌ها در خود، از راههای دیگری به سطح زمین باز می‌گردند.
چشمه‌های آبگرم در سراسر ایران و به ویژه در دامنه کوه‌های البرز و زاگرس پراکنده‌اند و بسیاری از آبادیها به علت داشتن اینگونه چشمه‌ها، شهرت و اهمیت یافته و آبگرم نام گرفته‌اند.
برخی از این آبها به علت در بر داشتن پاره‌ای مواد شیمیایی، دارای رنگ، بو یا مزه خاصی می‌شوند. برخی ترکیبات گوگرد (سولفور و سولفات) به آب رنگ شیری یا آبی می‌دهند، و آبی که ئیدروژن سولفوره داشته باشد، بوی تخم‌مرغ فاسد دارد.
آبگرم‌های دارای ترکیبات آهن، رنگ سرخ یا اُخرایی و مزة گس دارند. نمکهای دیگر، مانند کلرور سدیم (نمک طعام) و یدور سدیم، آب را شور یا تلخ می‌سازند.
آب چشمه‌های آبگرم بیشتر در گودال‌ها یا حوض‌ها و حوضچه‌های طبیعی انباشته می‌شود. گرداگرد این گودال‌ها یا حوض‌ها را سنگچین می‌کنند یا با دیوارهای سنگی یا آجری محصور می‌سازند و روی برخی حوضچه‌ها، اطاقکی سرپوشیده بنا می‌کنند.
حوض مراد، در وَرتون اصفهان، نمونه‌ای از آبگرم‌های سرپوشیده است که در دوران صفویه ساخته شده است. گاه یک یا چند استخر در کنار چشمة آبگرم یا روی آن ساخته می‌شود، مثلاً در کنار چشمة «عزیر گرماب» سادات مله، واقع در نزدیکی رامسر.
آبگرم‌های حاوی ترکیبات گوگرد «آب گوگردی»، «آب کبریتی» یا «گَنَدو»، «گنداب»، «آب گندو»، «گنده چشمه»، «گِنَو»، (از «گِن» صورت دیگر «گَند» و «اَو» به معنی آب( نامیده شده است.
آبگرم‌های نمکدار را در فارسی آب زاغی، چشمه زاغی، «آب شور»، «شوراب» هم میگویند. «زاغ» و «زی»، شکل‌های فارسی «زاج» است و آن سولفات مضاعف آلومینیم با یک فلز دیگر است.
برخی آبهای معدنی را بر پایه رنگ آنها نامگذاری کرده‌اند، مانند «سیه‌چشمه» در چالدران، «آب سیاه» در رامسر.
نامگذاری برخی دیگر از این چشمه‌ها، با توجه به خاصیت درمانی آنها صورت یافته است، مانند «درمان آب» در جنوب غربی ارومیه، دو چشمه به نام «آب اندرمان» در دهکده‌ای به همین نام در باختر شهر ری، «آب شفا» یا «چشمه شفا» و «چشمه حکیم» در نزدیکی دهکده آبگرم محلات.
برخی دیگر از این چشمه‌ها بر پایة اشتهار یا اختصاص به درمان یک بیماری مشخص نامگذاری شده‌اند، از جمله چشمه‌های «آب کچلی»، «آب مفاصل» در محلات، چشمة «حوض کچلی» در ورتون اصفهان، چشمه آب قولنج در کوهستان شمال غربی سمنان، چشمه «گرو-گراب»، آب گرمی در کوی شتربان تبریز، چشمه «قوتور سویی» (قوتور = جرب) در کوهپایة گوگور دلی داغ سبلان در جنوب شرقی خِیاو یا مشکین‌شهر و «آب زردابا» در نزدیکی اردبیل که آن را برای درمان زردی سودمند می‌دانند.
خواص درمانی آبگرم‌ها:شناخت خواص درمانی آبهای گرم و معدنی و بهره‌گیری از آنها پیشینه‌ای بسیار کهن دارد، به طوری که زمان آغاز این امر به درستی روشن نیست.
چنین می‌نماید که ساکنان مناطق پیرامون چشمه‌های آبگرم در نتیجة آزمونهای مکرر به خواص این آبها پی برده‌اند، اما ظاهراً نخستین پزشکی که دربارة فواید و خواص برخی آبهای معدنی رساله نوشته و استفاده از آنها را برای درمان بیماریها تجویز کرده، انتیلوس طبیب یونانی سدة 2 م بوده است.
در نوشته‌های جغرافیایی و تاریخی قدیم به برخی چشمه‌های مشهور آبگرم در سرزمین‌های اسلامی و خواص درمانی آنها اشاره شده است. ابن فقیه از برخی آبگرم‌های همدان مانند اروند، لوندان، دارفین، دارنبهان، آب‌آست، عبدالله آباد، آب بزین و آب سامیر نام می‌برد و از اثر درمانی آنها روی نقرس و بادهای مزمن سخن می‌گوید.
گل و لای این گونه چشمه‌های آبگرم و معدنی نیز برای درمان برخی بیماریها، مانند درد مفاصل، عرق النّسا (سیاتیک)، نقرس، کوفتگی ماهیچه‌ها یا بیماری‌های پوستی به کار می‌رود. چشمة «آب اندرمان» در باختر شهر ری و چشمة «شورابیل» در نزدیکی اردبیل از این قبیل‌اند.
برخی از چشمه‌های آبگرم در ایران به نام امامان و دیگر مقدسین، به ویژه به نام علی بن ابی طالب(ع) و علی بن موسی الرضا(ع) شهرت یافته‌اند. اینگونه چشمه‌ها کرامتی از این بزرگان و به همین علت متبرک و شفابخش شمرده می‌شوند.
چشمه «آب علی» در شمال شرق تهران، «چشمه علی» در نزدیکی روستای آستانة مشهد، «حوض امام رضا» در ورتون اصفهان از این جمله‌اند. همچنین در نزدیکی فریمان مشهد، چشمة آبگرم مشهوری به نام «شاهان گرماب» وجود دارد که از کرامات امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) به شمار آمده است.
ساختن معبد و زیارتگاه در کنار چشمه‌ها از دوران‌های بسیار کهن در ایران معمول بوده است. در این روزگار نیز زیارتگاه‌هایی در پای برخی چشمه‌های آبگرم دیده می‌شود. اینگونه چشمه‌ها معمولاً نام صاحبان مزارها را بر خود دارند، مانند چشمه «سیداسماعیل» در کنار مدفن امام‌زاده سید اسماعیل در راه رشت به قصبه خرم‌آباد تنکابن.
حمام‌های آبگرم: گرمای طبیعی آب چشمه‌های آبگرم، مردم جوامع کهن را به بهره‌گیری از این ابها در گرمابه‌ها برانگیخت. در ایران و پاره‌ای سرزمین‌های دیگر خاور زمین، ساختن اینگونه گرمابه‌های بی‌نیاز از سوخت، چه در پای چشمه‌های آبگرم و چه در آبادی‌های نزدیک آنها، مرسوم بوده است.
کهن‌ترین نمونه‌های اینگونه گرمابه‌ها که بیشتر نقش درمانی داشته‌اند، در پیرامون چشمه‌های غذر حمه در شهر غَداره بوده است. در آبگرم شمال غربی سمنان نیز آثاری از بناهای کهن خشتی و گلی دوران پیش از اسلام که قاعدتاً مجموعه‌ای از خانه و حمام و کاروانسرا بوده، باقی مانده است.
