ایران‌بوم

روز سی‌ام تیر ماه 1329، به درخواست علی منصور نخست‌وزیر، مجلس شورای ملی موافقت کرد که لایحهٔ قرارداد الحاقی نفت (گس ـ گلشائیان) پیش از طرح در صحن علنی مجلس، در کمیسیون ویژه‌ای مورد بررسی و اظهار نظر قرار گیرد.

کار [علی] منصور در نحوهٔ بردن لایحه به مجلس و موافقت با طرح آن در یک کمیسیون فرعی، به معنای آن بود که نمی‌خواهد شخصا دفاع از لایحه را به عهده بگیرد و از این‌رو، موجب ناخشنودی انگلیسها شد. آمریکایی‌ها نیز از منصور خوششان نمی‌آمد.

از این‌رو، همان روز اعضای کمیسیون نفت، مرکب از هژده تن از نمایندگان شعب ششگانه مجلس، برگزیده شدند. این کمیسیون از سوی مجلس شورای ملی، مامور شد تا لایحهٔ قرارداد الحاقی را بررسی کرده و پس از مطالعات لازم، نظرات خود را به آگاهی مجلس شورای ملی برساند. اعضای کمیسیون عبارت بودند از:

دکتر محمد مصدق (رییس)، جواد گنجه‌ای و میرسید علی بهبهانی (نواب رییس)، حسین مکی (مخبر)، خسرو قشقایی و دکتر حسن علوی (منشی)، دکتر نصرت‌الله کاسمی، ناصر ذوالفقاری، سید ابوالحسن حایری‌زاده، اللهیار صالح، دکتر سیدعلی شایگان، جمال امامی، علی‌اصغر سرتیپ‌زاده، عبدالرحمن فرامرزی، دکتر محمد علی هدایتی، هدایتالله پالیزی و ابوالقاسم فقیه‌زاده.

علی منصور که از آغاز نسبت به لایحه نظر مساعدی نداشت، پس از تشکیل کمیسیون ویژهٔ نفت، یعنی روز دوشنبه 15 امرداد ماه 1329، استعفا کرد.

شاه بر پایهٔ سنت پارلمانی و کسب تمایل مجلس، فرمان نخست‌وزیری را به نام حاجعلی رزم‌آرا رییس ستاد ارتش صادر کرد. رزم‌‌آرا نیز فردای آن روز (6 1مرداد1330) دولت خود را معرفی کرد.

کمیسیون نفت در نخستین نشست، از دولت خواست تا پروندهٔ نفت را در اختیار کمیسیون قرار دهد؛ اما این کار انجام نشد. سرانجام کمیسیون نامه‌ای به نخست‌وزیر نوشت و اخطار کرد که درمدت ده روز پروندهٔ نفت را همراه با اظهارنظر روشن دربارهٔ لایحه الحاقی به کمیسیون بفرستد. در مهلت داده شده، دولت پروندهٔ نفت را به کمیسیون فرستاد؛ اما دربارهٔ لایحه الحاقی اظهارنظر نکرد.

در این راستا، نمایندگان جبهه‌ٔ ملی همراه با دو تن از اعضای کمیسیون، دولت را به دلیل دست به دست کردن در اجرای قانون 29 مهر ماه 1326 استیضاح کردند. در بند هـ این قانون آمده بود:

دولت مکلف است... به خصوص راجع به نفت جنوب، به منظور استیفای حقوق ملی، مذاکرات و اقدامات لازمه را به عمل آورد و مجلس شورای ملی را از نتیجهٔ آن مطلع سازد.

هم زمان، دکتر محمد مصدق در یک مصاحبهٔ مطبوعاتی گفت:

جبهه‌ی ملی، قرارداد دارسی و قرارداد 1933 و همچنین، قرارداد الحاقی را به رسمیت نمی‌تواند بشناسد و این نوع اوراق بیارزش، نخواهند توانست، وسیلهٔ غصب حقوق مردم باشد.

استیضاح دولت، چهار روز به درازا کشید و سپهبد رزم‌آرا، ناگزیر شد که دفاع از لایحهٔ قرارداد الحاقی را گردن بگیرد. بدین سان، مبارزهٔ نفت سخت‌تر شد.

سه روز پس از سخنان غلامحسین فروهر در مجلس علیه ملی کردن صنایع نفت، دانشجویان دانشگاه تهران به پیشگامی دانشجویان ناسیونالیست در حالی که صف پرشماری از دانش‌آموزان دبیرستان البرز و چند دبیرستان همگام آن را همراهی می‌کردند به سوی میدان بهارستان به حرکت آمدند. در میدان بهارسـتان، تنی چند از اعضای گروه اقلیت مجلس (محمدرضا عاملی تهرانی و منوچهر تیمسار) ضمن سخنرانی خواستار ملی شدن صنایع نفت ایران در سرتاسر کشور شدند.

روز شانزدهم اسفندماه، سپهبد رزم‌آرا نخست وزیر در مسجد شاه بر اثر تیراندازی از سوی خلیل طهماسبی کشته شد. فردای آن روز (17 اسفند ماه 1329) کمیسیون نفت به اتفاق آرا، ملی شدن صنعت نفت را در سراسر ایران تصویب کرد و آن را تقدیم مجلس شورای ملی نمود:

مجلس شورای ملی

نظر به اینکه ضمن پیشنهادات واصله به کمیسیون نفت، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سرتاسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آن جایی که وقت کافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست، کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی، تقاضای دو ماه تمدید مینماید.

روز 24 اسفند ماه، مجلس شورای ملی طی یک مادهٔ واحده، پیشنهاد کمیسیون نفت را به اتفاق آرا، مورد تصویب قرار داد:

ماده واحده: مجلس شورای ملی، تصمیم مورخ 17 اسفند 1329 کمیسیون مخصوص نفت را تایید و با تمدید مدت موافقت مینماید.
تبصره یک: کمیسیون نفت مجاز است، از کارشناسان داخلی و خارجی در صورت لزوم، دعوت نماید و مورد استفاده قرار دهد.
تبصره دو: آقایان نمایندگان حق دارند، تا پانزده روز بعد از تشکیل کمیسیون، حق حضور داشته باشند.

این مصوبه در تاریخ 29 اسفند 1329 به تصویب مجلس سنا نیز رسید.

ماده 1- به منظور ترتیب اجرای قانون مورخ 24 و 29 اسفندماه 1329 راجع به ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور، هیات مختلطی مرکب از پنج نفر از نمایندگان مجلس سنا و پنج نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی به انتخاب هر یک از مجلسین، و وزیر دارایی یا قائم مقام او تشکیل می‌شود...

دکتر مصدق نخست‌وزیری را در گروی تصویب مصوبهٔ 9 ماده‌ای کمیسیون ویژهٔ نفت قرار داد. از این‌رو مجلس شورای ملی، روز هفتم اردیبهشت ماه 1330 قانون مزبور را تصویب کرد و روز نهم همان ماه این قانون از تصویب سنا گذشت. به دنبال تصویب قانون 9 ماده‌ای، دکتر محمد مصدق روز 12 اردیبهشت 1330دولت خود را به مجلس شورای ملی معرفی کرد. برنامهٔ دولت عبارت بود از:

1- اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در سر تا سر کشور بر طبق قانون طرز اجرای اصل ملی شدن صنعت نفت و تخصیص عواید حاصله از آن به تقویت اقتصاد کشور و موجبات رفاه و آسایش عمومی
2- اصلاح قانون انتخابات مجلس شورای ملی و شهرداری‌ها