زیست بوم
دورخیز برای به کارگیری انرژی‌های پاک
- زيست بوم
- نمایش از پنج شنبه, 31 فروردين 1391 23:28
- بازدید: 3158
برگرفته از روزنامه اطلاعات
هنگامی که آن سال تولید توتون رو به کاهش گذاشت، گلبانو رو به مادر گفت: «آجی، چه خب ببوسته!» مادرش گفت: «بیچاره امسال عید نتانی رختِ خُب دوکنی.» گلبانو گفت: «ایراد ناره. در عوض، آقا کمتر چپق کشه!»
برگردان ساده گفت‌وگوی بالای مادر و دختر روستایی گیلانی، این است که دختر ـ حتی به بهای از دست دادن جامه سال نو ـ از کاهش تولید توتون‌شان خشنود است، به خیال این که دود کمتری خواهد خورد.
حال دوستداران زیست‌محیطی نیز مانند آن دختر روستایی، از رکود اقتصاد جهانی و کاهش تولید کشورها خوشنودند ـ و حتی جشنواره‌های شادی راه می‌اندازند و در خیابان‌ها پایکوبی می‌کنند ـ به صرف این که سوخت فسیلی کمتری خواهد سوخت و دود کمتری به هوا برخواهد خاست و کودکان، تا چندگاهی هوای سالمتری خواهند داشت و پرده اُزن، ترک کمتری خواهد برداشت.
حقیقت این است که شاید هیچ چیز بیش از گزاره‌هایی از این دست ـ که چنددرصد از دی‌اکسیدکربن برآمده از سوخت فسیلی کاسته شده است ـ نمی‌توانست هواداران هوای سالم و کسانی را که نسبت به زیستگاه ما کره زمین، دل ناگرانی و نیز سمپاتی دارند، خوشنود سازد؛ سبب شادی محیط‌زیستی‌ها این است که سازمان‌های انرژی کشورهای جهان در نوترین داده خود گفته‌اند که رکود اقتصادی گرچه سبب بیکاری فزاینده و کمبود غذا در جهان شده، ولی از سوی دیگر تا اندازه چشم‌گیری از به هوا خاستن گازهای گلخانه‌ای کاسته است.
سوخت فسیلی
میزان مصرف کنونی نفت در جهان، سر به 10 میلیارد تن در سال می‌زند و در روند شتابان خود برای تولید آزمندانه (نه پایدار) رو به افزایش است.
امید سحرخیزی، مهندس نفت در این باره می‌گوید: در گذشته، هنگامی‌که جمعیت جهان رو به افزایش نهاد و نیاز انسان‌ها فزونی گرفت، انرژی‌های محدود موجود از آزمون «کارایی همه سویه» سربلند بیرون نیامدند و انسان ناچار از تکاپوی دوباره برای کشف انرژی دیگر شد و در مسیر کاوش خود، به ذخیره‌گاه‌های سوخت فسیلی دست یافت، که امروز مانند تیغ دولبه عمل می‌کند، از سویی آباد و از سمت دیگر دوبرابر ویران می‌سازد.
این کارشناس می‌افزاید: یورش گازهای زیانبار، وضع گلخانه‌ای اتمسفر، فاجعه آلودگی زمین و هوای زیست کره و افزایش گرمایش زمین، انسان را برای چالیدنی نفس‌گیر، وارد گود کرده است.
سحرخیزی با گوشزد این نکته که انرژی فسیلی ـ افزون بر زیانباری ـ کم‌کم چهره محدود خود را نمایان می‌کند، می‌افزاید: ضمن اینکه این انرژی رو به سویی می‌رود که خواهان هزینه‌های بیشتر و سرمایه‌گذاری فزونتر در برداشت و داشت است، انسان را درگیر پیامدهایی کرده است که راه چاره ندارد یا کمتر چاره دارد.
مهندس سحرخیزی معتقد است: اگر انسان در روز نخست درمی‌یافت که آتش سوخت‌های فسیلی در محدوده مراکز مورد استفاده باقی نخواهد ماند و دامن خواهد کشید و دودش گستره خواهد یافت و دیوارهای خانه انسان ـ زیست کره ـ را اگرچه نخواهد سوزاند، ولی سیاه خواهد کرد، شاید اصلاً نفتی استخراج نمی‌کرد و نمی‌سوزاند و اینک خانه جهان از چراغ انرژی‌های تجدیدشونده روشن بود و انرژی مورد نیاز تولید و صنعت نیز از آب و باد خورشید تامین می‌شد. ولی چه می‌توان کرد که رخدادها برعکس شد و انسان روز به روز بر وابستگی خود به انرژی فسیلی افزود و با مایه‌ای از آزمندی و نیز به کمک تکنولوژی‌های برتر، به استخراج هرچه بیشتر نفت و دیگر سوخت‌های فسیلی از دل زمین پرداخت، تا بتواند انقلاب صنعتی را به انجام برساند.
جایگزین‌های فسیل
آیا انرژی، تنها محدود به نفت و دیگر سوخت‌های همسان‌اش است و یا جایگزینی برایش وجود دارد؟
مهندس امید سحرخیزی در ادامه گفت‌وشنود با روزنامه اطلاعات پاسخ می‌دهد: بی‌گمان جایگزینی وجود دارد و در این مورد دو دیدگاه در به کارگیری انرژی‌های تجدیدشونده، دیده می‌شود؛ گروهی که به روش ترکیبی معتقدند که در این روش، همه انواع انرژی به برق تبدیل می‌شود و گروه دیگر با اعتقاد به تکنیک «مجموعه‌های مکمل»، این انرژی‌ها را بی‌واسطه در گرمایش و سرمایش به کار می‌بندند.
او باور دارد: تسخیر و چیره شدن بر انرژی‌های پیرامونی، دغدغه همیشگی انسان برای ادامه زندگی بوده است و انسان این کار را نخست با کشف آتش انجام داد و با آن به زندگی خود روشنایی و گرما و به غذایش تنوع بخشید و سپس به کاربری‌های دیگر انرژی ـ کم‌هزینگی، آسایش‌بخشی، شتاب بخشی و آسان‌شدگی کارها ـ پی برد.
دیدگاه فریده ثابت رودباری، مهندس شیمی نیز در باره انرژی‌های ممکن غیرفسیلی و از جمله خورشیدی اینگونه است: نیروگاه‌های خورشیدی با هزینه اندک، بدون تولید گازهای ویرانگر و بی‌اشغال فضاهای مفید، به زودی جایگزینی کامل برای نیروگاه‌های سوخت فسیلی خواهد بود. همیشه انسان در دوره‌های زیست خود بر کره زمین از خورشید بهره برده است و بعدها توانست در برخی تولیدات صنعتی خود آن را به کمک گیرد.
وی با اشاره به اینکه دانشمندان دریافته‌اند هر ثانیه نور خورشید از قدرت برترین بمب‌ها نیز نیرومندتر است، می‌افزاید: خورشید در خود ذخیره‌گاه باشکوهی از انرژی، نهفته دارد و تنها چندروز از انرژی آن با کل انرژی برآمده از سوخت‌های فسیلی برابری می‌کند.
به اعتقاد فریده ثابت، اینک در جهان چرخ کار و زندگی صدها هزار روستا به وسیله انرژی خورشیدی می‌گردد. یا کشور 20 میلیونی تشکیل شده از صدها جزیره مانند اندونزی، امکان برخورداری از نیروگاه‌ها را ندارد و تکیه‌گاه بنیادیش به انرژی خورشیدی است. یا صحرای نوادا (آمریکا) بزرگترین آزمایشگاه خورشیدی جهان است و بانک جهانی نیز بر آن است تا در برنامه‌های خود، حمایت‌های مالی از انرژی خورشیدی و دیگر انرژی‌های دوستدار محیط را بگنجاند.
مهندس ثابت با چشمی امیدوار و خوشبین به آینده می‌نگرد: «کشورها با به‌کارگیری سلول‌های خورشیدی و راه اندازی نیروگاه‌های حرارتی، انرژی خورشیدی را مهار می‌کنند. جهان با ساخت دستگاه‌های جاذب مانند سلول‌های نوری (فتوولتاییک)، آینه‌های بشقابی، دریافت‌گرهای مرکزی و دودکش و استخرهای خورشیدی، راه استفاده از انرژی بی‌پایان خورشید را دریافته است و به سمتی می‌رود که تنها با نیروگاه‌های صرفاً خورشیدی، از انرژی بی‌نیاز شود.
«آیا مکملی هم برای انرژی خورشیدی یافت شده است؟»
در پاسخ به این پرسش، ثابت رودباری می‌گوید: معمولاً سازه‌های قلمروهای آبی، به سبب پرت‌افتادگی امکان دسترسی و پیوند با شبکه‌های سراسری برق را ندارند. ساخت نیروگاه‌های آبی در آن قلمروها در دستور کار کشورهاست و می‌تواند در شیرین‌سازی آب و تأمین برق مورد نیاز آنان، مفید باشد.
وی معتقد است: امروز گام‌های بزرگی برای ساخت نیروگاه‌هایی که انرژی برآمده از اختلاف حرارت را به انرژی الکتریکی تبدیل می‌کند، برداشته می‌شود.
اصولاً از دیرباز انسان‌هایی که کرانه‌نشین آبها بوده‌اند برای پیشبرد کارهایشان و چیرگی بر دشواری‌ها با مهار آب، از انرژی آن استفاده می‌کرده‌اند.
مهندس فریده ثابت رودباری در ادامه گفت‌وشنود با روزنامه اطلاعات می‌گوید: اینک دانشمندان دریافته‌اند انرژی نهفته در اقیانوس‌ها (امواج، جزر و مد و جریان رویی و زیری آب) دارای اهمیت ویژه است؛ گرچه دستیابی به این انرژی تهی از چالش نیست و افزون بر هزینه‌بری، باید خط‌های انتقال نیرو را تا کرانه آبها گستراند و از سوی دیگر با ایمن‌سازی، آنها را از گزند توفان‌های آبی دور نگه داشت.
انرژی زمین گرما
در گذشته آدم‌های ماندگار در قلمروهای آتشفشانی، به ویژگی درمانی چشمه‌های آب گرم، پی برده بودند؛ به سخن دیگر، انسان‌ها در گذشته به انرژی دیگری (زمین‌گرما انرژی) دسترسی داشته‌اند و از آن سود می‌جسته‌اند.
مهندس فریده ثابت رودباری در این باره می‌گوید: اینک ده‌ها کشور به گونه‌ای مستقیم و غیرمستقیم از انرژی زمین‌گرما بهره‌مندند و آن را در فرآیندهای تبخیر، خشکاندن و نیز تامین سرمایش و گرمایش قلمروهای صنعتی، به کار می‌گیرند.
این کارشناس معتقد است: در کنار آتشفشان‌ها، چاه‌ها و چشمه‌های آب جوشان و آب‌فشان‌های فراوان به چشم می‌آید. همه این پدیده‌ها به همراه سوپاپ‌های اطمینان رویه زمین (آتشفشان‌ها)، نشان از آن دارد که مرکز زمین، تحت فشار ماتریالی گداخته است. انرژی که ما آن را به نام «زمین‌گرما» می‌شناسیم، برآمده از خردشدگی مواد پرتوزا و کنش و واکنش‌های شیمیایی و ماتریال مذاب کره زمین است. به گفته ثابت، دانشمندان پی برده‌اند این انرژی می‌تواند در صنعت کاربرد داشته باشد و یا می‌توان این گرما را به دستگاه‌های مکانیکی انتقال داد و یا از آن برق گرفت.
انرژی باد
وی سپس به انرژی باد می‌پردازد و می‌گوید: در کنار انرژی خورشیدی، انرژی باد از پرکاربردترین انرژی‌های تجدیدشونده است، زیرا نیروگاه‌های بادی کم‌جا، کم‌هزینه، دارای توان بالا و بی‌آلودگی است.
وی می‌افزاید: برآیند تابش نور آفتاب به زمین و اختلاف گرمای هوای بین دو بخش، انرژی باد است که گاه در چهره ویرانگر مهار نشده، کمر استوارترین سازه‌ها را نیز تا می‌کند.به اعتقاد وی شناسایی قلمروهای با ویژگی بادهای دایمی و یا فصلی، راه برخورداری از انرژی باد است.ثابت با پرداختن به پیشینه نیروگاه‌های بادی، به دهه1980 برمی‌گردد و می‌گوید: توفیق آنان نزدیک به تولید 50 کیلووات بود، ولی اینک این میزان به بیش از چندین مگاوات افزایش یافته است. تکنولوژی پیشرفته این امکان را به وجود آورده است که پروانه‌های بادی، سازگار با وزش و یا تغییر وزش باد ساخته شود و در محورهای افقی یا ایستا، در فرایند دگردیس کردن انرژی جنبشی به انرژی مکانیکی و سپس الکتریکی موثر باشند.
انرژی سبز با خاستگاه گیاهی
مهندس ثابت با گذر از انرژی باد به انرژی سبز می‌رسد و آن را دارای صرفه اقتصادی بر می‌شمرد و می‌گوید: رویکرد دیگر این روزهای کشورها به سمت انرژی سبز (با خاستگاه گیاهی) است که تأمین کننده مواد آن، همان پسماندهای جنگل‌ها و فرآورده‌های کشاورزی مانند ذرت است و در سال می‌توان از آن به اندازه میلیاردها تن نفت خام، انرژی به دست آورد، بی‌آنکه بر پدیده گلخانه‌ای و یا گرمایش زمین بیفزاید. با توجه به این که گیاهان زمین، CO2 برآمده از سوخت آن را دوباره جذب و مصرف می‌کنند.
کمربند خورشیدی زمین
بی‌گمان ایران، توان به کارگیری منابع انرژی غیرفسیلی و طبیعی و کارآمد را دارد. روش‌های زیادی برای تأمین انرژی در بخش‌های گوناگون کشور در پروسه آزمایش و بهره‌برداری است و در فرایند پژوهش‌ها، می‌رود تا با به‌کارگیری روزافزون مثلاً انرژی خورشیدی، آن را در کشور همه‌گیر کند.
مهندس فریده ثابت رودباری در این باره می‌گوید: بحران انرژی، همگانی و همه جهانی است و همه قلمروها از شمار کشورمان نیز به کنار از این چالش نیست. برای همین تاکنون در راه تأمین انرژی خورشید، گام‌های بلندی برداشته شده است، از جمله مجموعه‌های ذخیره‌گر، کارگذاری هواگرم‌کن‌ها و خشک‌کن‌ها، آب‌گرمکن‌های خورشیدی، گرمابه‌های خورشیدی، تیوب‌های حرارتی، آب شیرین کن‌ها و ردیاب‌های خورشیدی.به گفته فریده ثابت، ایران بر کمربند خورشیدی زمین قرار دارد و یک چهارم پهنه آن را کویرهایی با شدت تابش بیش از 5 کیلووات ساعت بر مترمربع، پوشانده است.
او می‌گوید: اگر بخش کوچکی از این گستره، برای ساخت نیروگاه‌های خورشیدی به کار گرفته شود، توان تولید برق به دست آمده، چندین برابر میزان تولید ناخالص برق همه نیروگاه‌های کشور در سال خواهد بود.
این کارشناس می‌افزاید: استان سیستان و بلوچستان (همچون رودبار و منجیل) با داشتن بادهای فصلی پرقدرت، آماده به‌کارگیری این نوع از انرژی است. با توجه به اینکه نیروگاه‌های دیگر قلمروهای بادخیز (رودبار و منجیل) موفق بوده است.وی ادامه می‌دهد: سراسر ایران با موقعیت‌های جغرافیایی ویژه در فصل‌های گوناگون سال از وزش بادهای دایمی و فصلی بسیاری برخوردار است و قلمروهای بادخیز بسیاری وجود دارد که بستر را برای برپایی نیروگاه بادی مهیا کرده است. ساخت تولیدگرهای بادی در کشور از سویی و از سوی دیگر وجود جزیره‌ها و کرانه‌های آبی گسترده با بادهای ساحلی‌شان، راه را برای بهره‌برداری در این مورد هموار کرده است.
این کارشناس با گوشزد ویژگی‌های طبیعی کشور، درباره یک انرژی دیگر می‌گوید: ایران همچنین بر کمربند آتشفشانی و لرزه خیز جهان نشسته است و از این‌رو دارای مخازن زمین/گرمایی فراوان است.
وی با بر شمردن شیراز، تفتان، بزمان، کرمان، طبس و خراسان می‌افزاید: در کنار این‌ها باید از جاندارترین قلمروها در این زمینه، از ماکو، سبلان، دماوند و سهند نام برد که دارای ذخیره گاه‌های حرارتی بالاست.
از فریده ثابت درباره انرژی سبز می‌پرسم، وی پاسخ می‌دهد: ایران با داشتن قلمروهای جنگلی پهناور، در شمار کشورهایی است که می‌تواند برای فراهم کردن مواد تولید انرژی گیاهی، موفق باشد. تجربه کشورهای دیگر نشان داده است که ابزار پژوهش برای توجیه اقتصادی و نیز کنارگذاری ترس بیهوده از نیروی بازدارندگی طبیعت، فراهم‌گر پیشرفت در این زمینه است.
***
بی‌گمان راهِ رفتن، کوبیده شده است! از سویی برای پایداری زندگی انسان و نیز پایداری تولید بر روی کره زمین، راه دیگری مگر دل کندن از سوخت فسیلی نیست. هرچند تا فراگیرشدن انرژی‌های تجدیدشونده، راه درازی مانده، اما پیشرفت شتابناک دانش برتر و دستاوردهای تکنولوژیک در این زمینه، چشم‌انداز روشنی در پیشروی انسان گشوده است تا وی برای به‌کارگیری فزونتر از انرژی‌های پاک، امیدوارتر، مصمم‌تر و کوشاتر باشد.
ع.درویشی
