ایران‌بوم

سازه های آبی شوشتر ، شناسنامه مهندسی آب ایران و میراث به جا مانده از هنر مردمان ادوار قدیم در مهار آب و بهره گیری از انرژی آن ، پس از عبور از فیلترهای یونسکو ، از پنجم تیرماه سال گذشته جشن جهانی شدن را به انتظار نشسته است .

هرچند که به تعویق افتادن گاه و بی گاه زمان برگزاری این مراسم ، این پرسش که سرانجام این جشن چه خواهد بود را در اذهان عمومی ایجاد کرده اما آن چه که در این برهه اهمیت پیدا می کند نه موضوع چانه زنی بر سر زمان دقیق برگزاری این جشن که پیچیدگی مساله بازسازی و مرمت این آثار است.
گرچه سازمان ها و دستگاه های مرتبط در علاج بخشی و مرمت این سازه ها کمر همت بسته و حتی گوی سبقت را نیز از یکدیگر ربوده اند ، اما به نظر می رسد که فعالیت های موازی با هم این دستگاه ها و این مساله که مرمت و احیای این آثار زیر نظر یک دستگاه خاص نیست ، نه تنها مسیر بازسازی را کوتاه تر نکرده که به آشفتگی کار نیز دامن زده است و این موضوع نیز خود مهر تاییدی است بر توجه و ضرورت مدیریت یکپارچه فعالیت های مربوط به بازسازی و مرمت این سازه ها .

از آغاز دهه 80 تا کنون فرسایش و ریزش های پراکنده برخی از این سازه ها همچون پل بند گرگر و نیز سقف تونل تاریخی بلیتی ، زنگ های هشدار را برای متولیان آن به صدا درآورد تا با تعریف پروژه هایی تحت عنوان " علاج بخشی " یا " استحکام بخشی " سازه ها ، بحران ریزش ها را چاره جویی کنند.

ریزش های تهدید کننده ، گر چه ساکنان واقع بر سقف ترک خورده تونل را مجبور به ترک خانه می کرد ، اما ریزش های کناره پل گرگر از نوع دیگری بود.

این که دو سازمان میراث فرهنگی و آب و برق خوزستان در اجرای عملیات مرمت و رفع بحران ریزش ها بالاخره در نقطه ای به هم رسیده و به عبارت دیگر به عدم هماهنگی و تداخل در کار دچار شوند ، امری اجتناب ناپذیر به نظر می رسد چرا که به عنوان مثال سازمان آب و برق برای رفع خطر ریزش تونل بلیتی نیاز به مجوز از میراث فرهنگی و همچنین تملک و تخلیه هر چه سریعتر پلاک های واقع بر سقف این تونل دارد و از سوی دیگر میراث فرهنگی بی توجه به طرح بازسازی و مرمت سازه های آبی شوشتر - که پیش تر توسط موسسه گنجینه ملی آب ایران وابسته به وزارت نیرو تهیه شده بود - اقدام به گمانه زنی در کناره پل گرگر کرده و نیز طرحی را برای استحکام بخشی این پل به اجرا برده است که به دلیل قرار گرفتن آن در حریم رودخانه گرگر ، به مجوز وزارت نیرو نیازمند است.

هم اکنون نیز وزارت نیرو به طرح سازمان میراث فرهنگی در خصوص نصب شش لوله بتنی در بستر رودخانه گرگر - به دلیل پیش روی 12 متری در حریم رودخانه - معترض است و از معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری کشور ، درخواست توقف عملیات شده است.

البته موضوع تنها 12 متر پیش روی نیست بلکه وزارت نیرو اعتقاد دارد که طرحی را که موسسه گنجینه ملی آب ایران از پیش تهیه کرده ، باید اجرایی شود.

ذکر این نکته نیز ضروری است که سه گمانه ای که میراث فرهنگی در سال گذشته در مجاور پل بند گرگر حفر کرد عاقبت منجر به ریزش خاکریز کنار رودخانه و نشست پل شد . این امر نیز بدون هماهنگی با وزارت نیرو صورت گرفت در حالی که مطابق تقسیم کار صورت گرفته این موسسه گنجینه ملی آب ایران بود که می بایست طرح اش را در آن نقطه به اجرا می برد.

نکته جالب این که در تقسیم کار ذکر شده ، فعالیت های اجرایی مربوط به استحکام بخشی و بازسازی اولیه سازه های تاریخی آبی شوشتر تحت نظارت این موسسه و از سوی سازمان آب و برق انجام می گیرد و سازمان میراث فرهنگی تنها مسیولیت پروژه آبشارها ، احیای هواکش های موجود و بازگشایی آنها و نیز تامین روشنایی درون تونل بلیتی به منظور نقشه برداری از آن را به عهده دارد.

پل بند گرگر بر فراز مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر قرار دارد . این پل ، مسیر رودخانه گرگر را مسدود کرده و هدایت آب به تونل‌های مجموعه آسیاب‌ها از جمله تونل بلیتی را بر عهده دارد. این پل بند در 800 متری پایین دست بند میزان قرار دارد.
رفع خطر از تونل بلیتی

تونل بلیتی نیز در سمت شرقی «مجموعه آسیاب ها و آبشارها» قرار دارد و عملکرد آن ، آبرسانی از پشت پل بند گرگر به آسیاب های ضلع شرقی مجموعه و سرریز اضافه آب رودخانه است. این تونل که به صورت دستکند حفر شده دارای طولی حدود یک کیلومتر و ارتفاعی بین 7 تا 10 متر است.

بنا به گفته سید مهران علم الهدایی ، مجری طرح علاج بخشی این تونل ، مطالعات مهندسی و طراحی عناصر پایدار کننده موقت و دائم تونل بلیتی شامل مطالعات عمومی، نقشه‌برداری به شیوه لیزر اسکن ، زمین‌شناسی، هیدروژئولوژی و هیدرولوژی، زمین شناسی مهندسی و مکانیک سنگ و ژئوتکنیک توسط مشاور در شهریور ماه گذشته صورت گرفته و همچنین خطر ریزش در محدوده بحرانی سقف تونل یا همان بازه 170 تا 290 متری نیز پس از انجام عملیات بازسازی از مهر ماه سال گذشته ، رفع شده است.

وی همچنین در این خصوص توضیح داد : فاصله سقف تونل تا رویه آسفالت خیابان در بیشتر نقاط این تونل بین 9 تا 11 متر برآورد شده است اما در بازه بحرانی 290-170 متری ، این ضخامت به یک متر رسیده بود و به همین خاطر طرح علاج بخشی در این قسمت از تونل آغاز شد چرا که هر لحظه احتمال ریزش در آن نقطه وجود داشت.
نکته مهم در رابطه با تونل این است که ترک های موجود در سقف تونل تنها به بازه بحرانی محدود نمی شود و بخش های دیگری از آن نیز به ترمیم نیاز دارد اما میراث فرهنگی ترمیم این بخش ها را به دلیل احتمال وجود آثار باستانی ممنوع کرده و مجوز ترمیم را تنها برای محدوده بحرانی صادر کرده است.

مساله تملک پلاک های واقع بر روی تونل - به منظور کاهش بارهای ثقلی حاصل از ساخت و سازهای غیراصولی مسکونی و تجاری بر روی آن - توسط میراث فرهنگی نیز یکی از چالش های اساسی مربوط به این طرح است که برای برون رفت از آن باید چاره اندیشی کرد. برخی ساکنان خانه های واقع در محدوده تونل در این رابطه مقاومت کرده و منازل را تخلیه نمی کنند. آنها اعتقاد دارند در بحث تملک خانه ها ، عدالت رعایت نشده است.

در هر صورت برای جلوگیری از بروز هر گونه فاجعه ، معضل اضافه بار موجود بر روی تونل باید هر چه سریعتر رفع شود و فرمانداری شوشتر نیز می بایست هر چه زودتر در آن نقطه نصب پل شناور تصویب شده در سال 86 را اجرایی کند تا بار ترافیکی موجود را از محدوده آثار باستانی و به خصوص تونل بلیتی خارج کند.