ایران‌بوم

مجدالدین رحیمی ـ کارشناس حوزه‌ی میراث فرهنگی ـ مطلبی را با عنوان «یادگاران تاریخی و چالش‌های مدیریتی» در اختیار بخش میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) قرار داد.

او در ابتدای این مطلب با اشاره به این‌که «این مقاله بدون حساسیت نسبت به دوره‌ای خاص، به‌منظور مروری بر پیشینه و بررسی برخی واقعیت‌ها که شاید نیاز به یادآوری داشته باشد، به رشته‌ی تحریر درآمده»، آورده است: توجه به حفاظت و معرفی یادگاران تاریخی نیازمند نگاهی فراجناحی است. نگاه سیاسی، تبعیض‌آمیز و عدم رعایت عدالت در فرآیند حفاظت از یادگاران تاریخی و فرهنگی، بزرگ‌ترین خیانت به تاریخ و تمدن بشری است.

رحیمی ادامه داده است: در کشور ما این توجه از دوران امیرکبیر کم‌کم به‌وجود می‌آید. به‌نحوی که از آغاز مشروطیت تا سال 1287 هجری قمری اواخر دوره‌ی احمدشاه را می‌توان به‌عنوان عصر قراردادها درباره‌ی میراث فرهنگی ایران معرفی کرد. قرارداد سال 1280 خانم دیولافوا درباره‌ی حفاری شوش نخستین حرکت جدی در آن زمان به‌شمار می‌آید.

هجوم وحشیانه‌ی استعمارگران در دوره‌ی قاجار با اندیشه‌ی کشف گنج و چپاول وحشیانه‌ی گنجینه‌های غنی تمدن بشری، در این مرز و بوم بر پیکر مجروح این یادگاران تاریخی و در پرده‌ی تاریخ ثبت شده است.

وظایف دولت در قبال میراث فرهنگی نخستین‌بار در سال 1286 هجری شمسی با تشکیل وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه مشخص شد. به‌نحوی که بخش معارف امور آموزش، بخش اوقاف متصدی موقوفات، بخش صنایع مستظرفه تصدی بخش فرهنگ و هنر را عهده‌دار شد.

مرحوم ایرج میرزا در یک اقدام بسیار ارزشمند در سال 1295 هجری شمسی موزه‌ی ملی ایران را تأسیس کرد. به‌دنبال آن، در سال 1297 هجری شمسی اداره‌ی عتیقات در وزارت معارف ایجاد شد.

یکی از نخستین اقداماتی که پس از به قدرت رسیدن رضاشاه انجام شد، تأسیس انجمن آثار ملی بود. این انجمن در سال 1300 به پیشنهاد ذکاالملک فروغی، وزیر امور خارجه‌ی رضاشاه انجام شد و جمعی از مهم‌ترین رجال سیاسی وقت در آن عضویت داشتند.

انجمن آثار ملی را می‌توان نخستین و تنها نهاد نیمه‌دولتی فعال در زمینه‌ی میراث فرهنگی در ایران دانست که هدف آن، پرورش علاقه‌ی عامه به آثار قدیمی، علمی و صنعتی ایران بوده است. تلاش در راستای نگهداری صنایع مستظرفه و صنایع دستی و حفظ سبک و شیوه‌ی قدیم آن‌ها نیز از دیگر اهداف ذکرشده در اساسنامه‌ی این انجمن بوده است. از مهم‌ترین وظایف انجمن آثار ملی می‌توان به بزرگداشت مشاهیر تاریخی، ساختن آرامگاه برای مشاهیر، تصحیح و انتشار متون قدیمی، تعمیر و مرمت بناهای تاریخی اشاره کرد. اقدامات بسیار ارزنده‌ای توسط این انجمن انجام شد. از نخستین اقدامات آن‌ها ساخت بنای آرامگاه فردوسی، حافظ و ... است.

اداره‌ی عتیقات تا سال 1342 فعال بود و به‌علت گستردگی وظایف و عدم امکان انجام آن‌ها در سال 1343 به وزارت فرهنگ و هنر ارتقا یافت.

به گزارش ایسنا، رحیمی در ادامه‌ی این مطلب آورده است: از مهم‌ترین اقدامات صورت‌گرفته در دوره‌ی پهلوی دوم نیز می‌توان از حفاظت و مرمت‌های متناسب با پیشرفت‌های علمی زمان خود نام برد. بهره‌گیری از متخصصان و استفاده از توانمندی‌های کشورهای مختلف در فرآیند حفاظت، مرمت، احیای یادگاران تاریخی، فرهنگی و مذهبی قابل مشاهده است. تلاش‌های گسترده و برنامه‌ریزی‌های متنوع در راستای تأمین زیرساخت‌های گردشگری در کشور نیز از دیگر یادگارهای این دوره در کشور است. احیای سنت پادشاهی با تفکری خاص و اقدام به تغییر مبدأ تاریخ رسمی ایران از هجری قمری به تاریخ شاهنشاهی با مبنا قرار دادن تشکیل نخستین امپراتوری بزرگ جهان (هخامنشی) و برگزاری مراسم جشن 2500 ساله شاهنشاهی ایران در مجموعه‌ی تخت جمشید، نقش رستم و پاسارگاد و ... از دیگر اقدامات صورت‌گرفته در این دوره‌ی تاریخی است. مرمت، بازسازی و توسعه‌ی بناهای مذهبی نیز در این دوره به‌چشم می‌خورد. ثبت آثار در فهرست میراث جهانی و تلاش برای توسعه فرهنگ گردشگری نیز به‌طور بنیادی در این دوره پی‌ریزی شد.

صرف نظر از حکومت ظالم و فاسد پهلوی، تلاش‌های مقتدرانه‌ی برخی دوست‌داران فرهنگ و تمدن ایران‌زمین در آن زمان موجب شد، حکومت توجه خاصی به مقوله‌ی میراث فرهنگی و گردشگری داشته باشد. در این دوره، سوءاستفاده‌های گسترده‌ای از میراث فرهنگی شد که در این مجال به آن نمی‌پردازیم.

وی در بخش دیگری از مطلب خود بیان کرده است: پس از انقلاب شکوهمند اسلامی و تغییرات به‌وجود آمده در تشکیلات سازمانی، متولیان متعددی در راستای میراث فرهنگی به‌وجود آمدند. به‌منظور ایجاد یک سازمان متمرکز و توانمند در سال 1364 قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی کشور تصویب شد. این سازمان از ادغام واحدهای مشروحه‌ی زیر به‌عنوان زیرگروه وزارت فرهنگ و آموزش عالی تشکیل شد:

1- مرکز باستان‌شناسی ایران تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی

2- اداره کل هنرهای سنتی تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی

3- مرکز و موزه‌ی مردم‌شناسی تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی

4- دفتر آثار تاریخی تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی

5- موزه‌ی ایران باستان تابع وزارت فرهنگ و آموزش عالی

6- اداره‌ی حفظ میراث فرهنگی شهرستان‌ها تابع وزارت ارشاد اسلامی

7- اداره کل موزه‌ها تابع وزارت ارشاد اسلامی

8- اداره کل بناهای تاریخی تابع وزارت ارشاد اسلامی

9- اداره کل کاخ‌ها تابع وزارت ارشاد اسلامی

10- سازمان ملی حفاظت آثار باستانی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی

11- اداره کل بیوتات (کاخ گلستان) وابسته به وزارت امور اقتصادی و دارایی

فعالیت‌ و وظایف این سازمان براساس ماده واحده‌ی تشکیل آن به شرح زیر تعریف شد:

الف: مطالعه و تحقیق در آثار باقی‌مانده از گذشتگان برای معرفی ارزش‌های نهفته در آن‌ها

ب: انجام پژوهش‌های باستان‌شناسی و مردم‌شناسی و هنرهای سنتی

ج: بررسی، شناسایی، ثبت و حفاظت از آثار ارزشمند منقول و غیرمنقول فرهنگی تاریخی کشور

د: تهیه و اجرای طرح‌های لازم به‌منظور تعمیر و احیای آثار، بناها و مجموعه‌های باارزش فرهنگی تاریخی

مجادله بر سر این‌که این سازمان به‌عنوان زیرگروه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باشد یا وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری، منجر به این شد که سازمان میراث فرهنگی از وزارت علوم منفک و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ملحق شود.

چندی از این نقل و انتقالات نگذشته بود که با نگرشی جدید، این سازمان با سازمان ایران‌گردی و جهان‌گردی ادغام شد و از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتزع و به‌عنوان معاونت ریاست جمهوری (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری) به نهاد ریاست جمهوری ‌پیوست. این تشکیلات جدید با عمر کوتاه دو ساله، بار دیگر دست‌خوش تغییر و تحولات گسترده‌تری شد. در این تغییرات، صنایع دستی ایران که خود دارای تشکیلاتی جدا و سازمان‌یافته بود، بنا به ابلاغ مصوبه‌ی جدید شورای عالی اداری از روز‌های آغاز سال 1385 منحل و تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفت و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تشکیل شد.

فعالیت‌های بسیار گسترده و ارزشمندی در سال‌های پس از انقلاب تا کنون صورت پذیرفته است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی دست کشورهای بیگانه از ایران قطع شد. تمام فعالیت‌های حفاظت و مرمت به‌دست توانمند متخصصان و استادکاران داخلی با تمام توان و تلاش بی‌شاعبه انجام می‌شود. در راستای تربیت نیروی متخصص برای امر حفاظت و مرمت از آثار، بنا و بافت‌های تاریخی، گردشگری، صنایع دستی و هتل‌داری و ... اقدامات بسیار گسترده‌ای صورت پذیرفت. تلاش بر این است که با تربیت این نیروهای متخصص به‌مرور زمان پیشبرد امور با شایسته‌سالاری تخصصی با کم‌ترین میزان خطا در کشور انجام شود.

ازسرگیری روابط بین‌المللی با نهادهای فرهنگی بین‌المللی و تلاش دوباره برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی، تأمین اعتبارات در راستای حفاظت و نگهبانی از آثار، توسعه و بازسازی بناهای مذهبی و توسعه‌ی زیرساخت‌های توریست مذهبی و فرهنگی کشور، ثبت ملی آثار بسیار ماندگار جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، تسهیل خدمات گردشگری برای گردشگران داخلی و خارجی، حمایت از هنرمندان هنرهای سنتی و صنایع دستی، بسط و توسعه آن در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و ... از افتخارات بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است.

نتیجه

پس از گذشت سال‌های متمادی و این همه تغییر و تحولات، وضعیت کنونی این سازمان مورد نقد بسیاری از صاحب‌نظران است. برخی متخصصان میراث فرهنگی، گردشگری، حقوق‌دانان و نمایندگان مجلس بر این باورند که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قابلیت تبدیل شدن به یک وزارتخانه‌ی مستقل را دارد. بی‌گمان تحقق این ایده و پرداختن به آن، امری بسیار مهم و ضروری است. از مسؤولان محترم خواهشمندم، توجه به این موضوع را به زمانی نگذارند که از این دیرتر شود.