زبان پژوهی

چچن یا چچنستان؟

 دکتر محمد جعفر ملک‌زاده

جستارگشایی

ملت‌ها برای نامگذاری کشور خود و سرزمین‌های دیگران، هر یک شیوه‌ای دارند. مثلاً انگلیسیان پسوند «ایا / -ia» یا «لند / -land» را به آخر نام اقوام و ملت‌ها می‌افزایند و نام کشور آن‌ها را می‌سازند. مانند ایندیا، رشیا و عربیا که منظور هندوستان، روسیه و عربستان است، و ایرلند، انگلند و پلند که منظور ایرلند، انگلستان و لهستان است. همین کار را عرب‌ها با افزودن «ایّه» انجام می‌دهند مانند روسیه، عربیه و سوریه. امکانات زبانی، سابقهٔ تمدن، تجربهٔ تاریخی و حضور فعال در صحنه‌های سیاسی جهان از جمله عواملی هستند که هر ملتی با استفاده از آن‌ها می‌تواند شیو‌ه‌های خاص خود را برای نامگذاری دیگر کشورها و سرزمین‌ها به کار گیرد. ما ایرانیان با آنکه همهٔ این عوامل را در اختیار داشته‌ایم، متأسفانه از آن‌ها به خوبی بهره نجسته‌ایم و در برخی موارد از دیگران پیروی کرده‌ایم.

آشفتگی در نامگذاری

برای روشن شدن مسئله به جدول زیر که نام سه کشور از آمریکا، آسیا و آفریقا در آن گنجانده شده نگاه کنیم:

در ستون اول، نام سه کشور به زبان انگلیسی و در ستون دوم نام همان سه کشور به زبان فارسی درج شده است. همانطور که در ستون سوم جدول نشان داده شده است، ما نام کلمبیا را از انگلیسی‌ها، نام سوریه را از عرب‌ها و نام اتیوپی را از فرانسویان اقتباس کرده‌ایم. اگر بپذیریم که ناهماهنگی و پراکندگی رویه در نامگذاری کشورها زیبندهٔ زبان فارسی و ملت متمدن ایران نیست، به بررسی امکان اجتناب از آن و روی آوردن به شیوه‌ای یکنواخت برای نامگذاری کشورها می‌پردازیم.

امکانات زبان فارسی

از جمله پسوندهایی که در زبان فارسی با آن اسم مکان ساخته می‌شود «ستان» است. در دو مورد خاص از این پسوند برای ساختن اسم زمان هم استفاده شده است – تابستان و زمستان. پسوند «ستان» هرگاه با اسم چیزی ترکیب شود دلالت بر جایی می‌کند که آن چیز در آنجا فراوان یافت می‌شود. چنانکه درختستان به جایی گفته می‌شود که در آنجا درخت فراوان باشد. در همین مورد با استفاده از این پسوند می‌توان نوع درخت را هم مشخص کرد، مانند بیدستان، تاکستان (یا موستان)، سروستان، کاجستان، کهورستان و نخلستان که به ترتیب مبین درختستان‌هایی هستند که درختان آنجا از نوع بید، تاک (مو)، سرو، کاج، کهور و نخل است. نوع میوهٔ درختستان را هم می‌توان با همین پسوند بیان کرد، مانند انارستان، انجیرستان، بهستان، سیبستان، توتستان، انگورستان و نارنجستان. همچنین است اگر نوع گل مد نظر باشد، مانند گلستان، لاله‌ستان، نرگسستان و بهارستان که منظور محل رویش فراوان گل سرخ، گل لاله، گل نرگس و گل بهار است. علاوه بر این پسوند «ستان» اگر با نام قوم یا طایفه‌ای ترکیب شود دلالت بر محل سکونت آن قوم یا طایفه می‌کند. مورد بحث ما در اینجا همین ویژگی پسوند «ستان» است.

در زمان‌های گذشته، ایرانیان بخش‌های مختلف قلمرو خود را به نام طوایف و اقوام ساکن آن بخش‌ها می‌نامیدند. مانند تخارستان (طخارستان) که سرزمین تخارها و زابلستان که محل زندگی قوم زابل و غرجستان که مسکن غرجه‌ها بوده است. کاربرد پسوند «ستان» برای نامیدن سرزمین‌ها و کشورها، تا امروز همچنان حفظ شده است و می‌تواند گسترش یابد.

در درون مرزهای کنونی ایران برای نامیدن استان‌های سیستان و بلوچستان، کردستان، لرستان و خوزستان از پسوند «ستان» استفاده شده است. پسوند «ستان» همچنین می‌تواند بدون آنکه با نام قوم یا طایفه‌ای ترکیب شود برای نامگذاری سرزمین‌ها و مکان‌ها به کار رود. مانند مناطق تنگستان، دشتستان و لارستان، شهر سروستان و روستای خارستان در استان فارس و بوشهر.

ما برای نامگذاری برخی کشورهایی که در سده‌های اخیر تأسیس یافته یا اهمیت جهانی پیدا کرده‌اند از همین پسوند استفاده کرده‌ایم. مانند انگلستان، بلغارستان، صربستان، لهستان و مجارستان در اروپا که به معنی سرزمین انگیسی‌ها، بلغارها، صرب‌ها، له‌ها (لخ‌ها) و مجارهاست. خود اروپا را هم فرنگستان نامیده‌ایم. در آسیا و نزدیک مرزهای خود نام کشورهای هندوستان، افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکمنستان، قزاقستان، گرجستان، ارمنستان و عربستان به معنی کشور هندوها، افغان‌ها، تاجیک‌ها، ازبک‌ها، قرقیزها، ترکمن‌ها، قزاق‌ها، گرج‌ها، ارمن‌ها و عرب‌ها با پسوند «ستان» ساخته شده است.

این نامگذاری‌ها را برخی ما کرده‌ایم و پاره‌ای خودشان. بعضی از این نام‌ها بین‌المللی هستند و در همهٔ زبان‌ها به همین شکل خوانده می‌شوند مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان و هندوستان. برخی دیگر فقط در ایران و در بعضی موارد در چند کشور همسایه به کار می‌رود، مانند گرجستان، ارمنستان، و عربستان. پاکستان را خود مردم پاکستان به هنگام تأسیس این کشور ساخته‌اند و به معنی سرزمین قوم بخصوصی نیست. در آسیا و دور از مرزهای ما نام مغولستان و تاتارستان هم به معنی سرزمین مغول‌ها و تاتارها به همین شیوه ساخته شده است. در داخل بعضی کشورهای دور و نزدیک، مناطقی هستند که نامشان با پسوند «ستان» درست شده مانند کردستان در عراق، داغستان، چرکسستان و لازستان در قفقاز، وزیرستان در پاکستان و کافرستان (که امروزه نام آن را به نورستان تغییر داده‌اند) در افغانستان و راجستان در هندوستان. سیاهان افریقای جنوبی سرزمین‌هایی را که برای اسکان آن‌ها تخصیص داده‌اند بنتوستان می‌نامند، یعنی سرزمین بنتوها. این نام هرچند بین‌المللی است، انگلیسی زبان‌ها می‌کوشند آن را به «هوم لند/ homeland» تغییر دهند. ایرانیان باستان، سرزمین قوم یون را، با پسوند «آن» که علامت جمع یا پسوند مکان است، یونان نامیدند. بعضی کشورهای همسایه، یونان را یونانستان می‌نامند، اما درست نیست. آن‌ها باید یونان یا یونستان را به کار برند. بنا بر این در زبان فارسی از جمله موارد استفاده از پسوند «ستان» نامیدن سرزمین‌ها و کشورهاست.

چه باید کرد

حال که این ابزار با آن همه سابقهٔ تاریخی و بین‌المللی و تجربه و در عین حال سادگی و کارآمدی در اختیار ماست چرا از آن به صورت وسیع و گسترده استفاده نکنیم. متأسفانه گاهی آنقدر غافل مانده‌ایم که نه تنها نام سرزمینی را با ابزار زبان خود نساخته‌ایم، که نام کشوری را که پیشینیان ما با استفاده از پسوند «ستان» ساخته‌اند فراموش کرده و به جای آن از فرانسویان و انگلیسیان و دیگران پیروی کرده‌ایم. برای مثال در فرهنگ‌های فارسی نام سرزمین باستانی قوم حبشه را حبشستان ضبط کرده‌اند. امروز ما این نام را کنار گذاشته و به تقلید از فرانسویان اتیوپی می‌گوییم. همچنین می‌دانیم که چچن نام قومی است ساکن قفقاز، پس بهتر است سرزمین آن‌ها را چچنستان بنامیم. بعضی کشورهای منطقه هم که زبانشان فارسی نیست اما با زبان فارسی آشنایی تاریخی دارند، این سرزمین را چچنستان می‌نامند. این کار ضرورت دارد، حتی اگر اطلاق نام چچن به سرزمین چچن‌ها غلط هم نباشد. سورستان نامی قدیم در زبان فارسی است، هرچند مرزهای این سرزمین تغییر یافته کاربرد آن به جای شکل عربی آن (سوریه) شایسته است. همچنین است نام همه کشورهایی که با پسوند «ایه» عربی یا معادل فرنگی آن «ایا» و «لند» ساخته شده است، مانند روسیه، ایتالیا و ایرلند.
حاصل آنکه، از نام کشورها آنچه در متون تاریخی خود با پسوند «ستان» داریم، آن‌ها را به کار بریم. مانند چینستان، سورستان و حبشستان به جای چین، سوریه و حبشه (یا اتیوپی). از کشورهایی که تازه به استقلال می‌رسند نام قوم ساکن آن کشور را با پسوند «ستان» به کار بریم مانند چچنستان و روسستان به جای چچن و روسیه. کشورهایی را که به پیروی از اروپاییان نامگذاری کرده‌ایم هر جا که ممکن است با استفاده از شیوهٔ نامگذاری خودمان نامشان را تغییر دهیم.

• < قبلی
• بعدی >