ایران‌بوم

خاستگاه بسیاری از دانش‌ها (علوم) و شگردها (فنون)، سرزمین ایران است. اما، برای شناساندن آن‌ها و معرفی آنان به جهانیان، نیازمند کوشش بیشتری هستیم. در دورانی نزدیک به چند صد سال، دوباره هستی علمی این ملت و یا بخش بزرگی از دستاوردهای دانش و شگردشناسی(1) بشریت، به دست مردمان بی‌فرهنگ و یا بیابان‌گردان به تاراج رفت. بار نخست، اسکندر گجسته، دایرة‌المعارف دانش و شگردشناسی ایرانیان را که بر پوست 12 هزار گاو نوشته شده بود و نسخه‌ای از آن در هگمتان (همدان) و نسخه‌ی دیگر در پارسه (تخت جمشید) نگهداری می‌شد، آن‌چه در تخت جمشید بود، نابخردان وحشی به آتش سوختند و آن‌چه در هگمتان بود، بار کردند و به مقدونیه فرستادند. پس آن‌چه از آن مانده بود، تا آن‌جا که دانش اندکشان اجازه می‌داد، به زبان یونانی برگرداندند و به عنوان دانش و شگردشناسی خود عرضه کردند. نیک آشکار است که در این یورش و کشتار، بسیاری از دانشمندان ما، کشته شدند و یا راه فرار به دیارهای امن پیش گرفتند.

چنان نیز شد در یورش بیابان‌گردان تازی. آنان بزرگ‌ترین مرکز علمی جهان آن روز، یعنی دانشگاه «‌‌‌‌‌‌گندی شاهپور» را ویران کردند. بسیاری از دانشمندان را از دم تیغ گذراندند و برخی را به غلامی فروختند . کتاب‌خانه‌ها را آتش زدند و كتاب‌ها را بر رودخانه‌ی دجله ریختند و همه‌ی آثار دانش و شگرد شناسی این ملت را تباه کردند.

بدین‌سان تداوم سیر دانش و شگرد شناسی در این سرزمین چندین بار از هم گسیخته شد اما هرگز خاموش نشد.

از پیشتازان مهندسی (2) و شگردشناسی در سده‌ی سوم خورشیدی،‌ می‌توان از فرزندان موسی (بنوموسی) ‌خراسانی نام برد. فرزندان موسی به ترتیب سن عبارتند از: محمد، احمد و حسن.

زادروز آنان را ندانیم. اما می‌دانیم که محمد، یعنی برادر بزرگتر در سال 252 خورشیدی (873 میلادی) در گذشته و در هنگام مرگ، کمابیش 70 ساله بوده است. بدین‌سان، می‌توان زادروز سه برادر را میان سال‌های 190-182 خورشیدی برآورد کرد.

پدر آنان، موسی،‌فرزند شاکر خراسانی، اخترشناس بود و عنوان «‌‌‌‌‌‌منجم» را داشت. موسی از جمله آزادگان و عیاران خراسان بود. وی به دلیل دانش ژرف در زمینه‌ی اخترشنا سی، از جایگاه ویژه‌ای در دربار مامون در خراسان، ‌برخوردار بود.

فرزندان موسی خراسانی،‌ هر یک در زمینه‌ای از دانش، شهره‌ی زمان شدند: محمد که برادر بزرگ‌تر بود، در هند سه و اخترشنا سی، تخصص یا فت. احمد، در علوم مکا نیک، فیزیک و ریاضی سرآمد شد و سرانجام حسن در هند سه به شهرت رسید.

اندازه گیری دور زمین از نخستین کارهای این سه برادر است که در زمان خلافت مامون،‌ انجام گردید. این کار، در راستای بررسی دقیق کروی بودن زمین و اندازه گیری پیرامون زمین بود. فرزندان موسی را که راهبری این کار بزرگ علمی را به عهده داشتند، همراه با گروهی از کارشناسان و پژوهشگران، به دشت سنجار (از مناطق کردستان آن سوی مرز واقع در قلمرو کنونی حکومت عراق)، رفتند. در این دشت، نقطه‌ای را به عنوان نقطه‌ی آغاز، تعیین کردند. از همین نقطه، بلندا (ارتفاع) ستاره قطبی را اندازه‌گیری کردند. گروه فرزندان موسی خراسانی با به‌کارگیری ریسمان و میخ‌های چوبی بلند که ویژه‌ی اندازه‌گیری و نشانه‌گذاری بود، کار خود را آغاز کردند. برای این‌گونه اندازه‌گیری‌ها، دانشمندان ایرانی از ریسمان‌های بافته‌شده از موی بز و یا زنجیرهای فلزی استفاده می‌کردند تا با توجه به کش‌آمدن ریسمان‌های معمولی،‌ اندازه‌گیری‌ها را تا حد ممکن، دقیق انجام دهند.

این گروه، راه خود را به خط مستقیم، ضمن اندازه‌گیری مسیر تا نقطه‌ای ادامه دادند که بلندای ستاره‌ی قطبی به میزان یک درجه، افزایش یافت. سپس همین کار را از نقطه‌ی آغاز دوباره انجام دادند تا به شهر کوفه رسیدند. در این‌جا دوباره رصدهای لازم را به عمل آوردند و نتیجه‌ی اندازه‌گیری‌ها را بررسی کردند. فرآیند اندازه‌گیری فرزندان موسی خراسانی برای طول یک درجه از مدار، 67/106 کیلومتر بود. در نتیجه پیرامون زمین را برابر با 38400 کیلومتر، به دست آوردند.

باید توجه داشت که امروز با این همه‌ی پیشرفت دانش و ساختن افزارهای دقیق اندازه‌گیری، پیرامون زمین را 40 هزار کیلومتر اندازه‌گیری کرده‌اند. مقایسه دو رقم که تنها 1600 کیلومتر (یا 4 درصد) اشتباه محاسبه دارد، شاهکار اندازه‌گیری و دقت محاسبه‌ی دانشمندان ایرانی را در کمابیش 1180 سال پیش، نمایان‌تر نشان می‌دهد.(3)

چنان‌چه اشاره شد، فرزندان موسی خراسانی (محمد، احمد و حسن) در دانش‌های گوناگون سرآمد بودند اما در زمینه‌ی دانش اخترشناسی، آنان آگاهی‌های زیر به ما رسیده است. «‌‌‌‌‌‌‌‌بیرونی»، از محاسبات آن‌ها برای اندازه‌گیری و تعیین دقیق طول سال خورشیدی، در کتاب خود، سخن گفته است. هم‌چنین «‌‌‌‌‌‌‌‌‌ابن یونس» نیز به محاسبات بالا اشاره کرده و از اندازه‌گیری‌های این برادران نابغه، در نوشته‌های خود، بهره گرفته است.

سیاهه‌ی کتاب‌های نوشته شده توسط فرزندان موسی خراسانی را «‌‌‌‌‌‌ابن‌الندیم در (الفهرست) و ابن القفطی در (تاریخ الحکما)، نوشته‌ها و رساله‌های آنان را فهرست کرده‌اند.

الف- کتاب‌های محمد موسی خراسانی

1- کتاب اشکال هندسی

2- کتاب اقسام [تناسب‌ها] در اصول ریاضی

3- کتاب درباره ؟ (بقیه‌ی عنوان از میان رفته است).

4- کتاب اولین حرکت فلک اول (کتاب حرکته الفلک الاولی)

5- کتاب مقاطع مخروطی (این کتاب که به نام تحریر مخروطات اپولونیوس است، گویا به وسیله‌ی احمد موسی خراسانی، نوشته شده است).

6- کتاب روش سخن پردازی یا کلام

ب- کتاب‌های احمد موسی خراسانی

1- کتاب الحیل (یا دستگاه‌های مکانیکی خودکار)

2- انکار فلک نهم (این نام از سوی ابن قفطی به این کتاب داده شده است). کتابی است که در آن از روش‌های هندسی سخن به میان آمده است

3- کتابی به عنوان سرآغاز جهان یا «‌‌‌‌‌اساس العلل الاولیه»

4- کتاب پاسخ بر پرسش‌های «‌‌‌‌‌سناد»، فرزند علی

5- کتاب پرسش‌ها و مباحث میان «‌‌‌‌سناد»، فرزند علی و احمد فرزند موسی خراسانی

پ- کتاب های مشترک و نامعلوم

1- کتاب قپان و اساس وزن کردن بارهای سنگین

2- کتاب اندازه‌گیری کره، تقسیم یک زاویه به سه بخش مساوی و محاسبه تناسب متوسط میان دو کمیت(4)

3- جدول‌های نجومی

4- دو اندیشه بر زمان (این کتاب با همکاری ثابت، فرزند قره نوشته شده است.)

5- کاربرد ماشین‌های جنگی. متاسفانه تاکنون این کتاب به دست نیامده است، اما حاجی خلیفه در کتاب کشف‌الظنون، از آن نام برده است.

6- بحث پیرامون فضا و سپهر

7- ماشین خودکار موسیقی

ویدمان (E.Widwan) در کتاب جشنواره «‌‌‌‌‌‌آماری» (Amari Festschrift) در سال 1909 میلادی، ‌این رساله را از آن‌چه که پرفسور «‌‌‌‌‌ِشیخو» (Cheikho) در بیروت به چاپ رسانیده، ترجمه کرده است.

پانویس‌ها:

1- شگردشناسی، برگردان واژه‌ی Technologie است. واژه‌ی برابری که این روزها از سوی برخی دستگاه‌های دولتی به گونه‌ی «‌‌‌‌‌‏فن‌آوری» به کار برده می‌شود، نادرست است. فن‌آوری، مانند رزم‌آوری یا دلاوری (دل‌آوری)، مفهوم فن‌شناسی یا شگردشناسی را نمی‌دهد. واژه‌های لاتین که به Logie ختم می‌شوند، در زبان فارسی به «‌‌‌‌‌ِشناسی» برگردان می‌شوند. مانند اخترشناسی، ایمن شناسی، زیست شناسی و ...

2- هندسه، تغییر شکل یافته‌ی واژه‌ی «هندازه»‌و به گویش امروز ما، «‌‌‌‌اندازه» است. علم هندسه، عبارت است از علم اندازه.

3- خلافت مامون 212-192 خورشید بوده و هرگاه انجام این اندازه‌گیری را در میانه‌های خلافت وی در نظر گیریم، تا امروز (1383 خورشیدی)، کمابیش 1175 سال است.

4- نام این کتاب به عربی «‌‌‌‌‌مساحه الاشکال» است.

ماخذها:

قربانی، ابوالقاسم ـ ریاضی‌دانان ایرانی از خوارزمی تا ابن‌سینا ـ مدرسه عالی دختران ـ تهران 1350 خورشیدی.

احمدبن موسی خراسانی ـ ترجمه‌ی مهندس سرافراز ازغزنی ـ (از انگلیس) ـ شرکت نشر ـ چاپ نخست ـ تهران 1372 خورشیدی.