یادمان
گل‌نبشته‌های هخامنشی، وزنه و اعتباری افزون‌تر برای تاریخ ایران
- يادمان
- زیر مجموعه: ديده‌بان یادگارهای فرهنگی و طبيعی ایران
- دوشنبه, 02 اسفند 1389 22:07
- آخرین به روز رسانی در سه شنبه, 03 اسفند 1389 06:35
- نمایش از دوشنبه, 02 اسفند 1389 22:07
- بازدید: 3966
«همه‌ی آگاهی‌هایی که از تاریخ هخامنشیان داریم، تنها از بررسی و بازخوانی ۱۲۰۰ گل‌نبشته‌ی تخت‌جمشید بهدست آمده است؛ در حالی که هنوز ۷۰۰ گل‌نبشته‌ی با‌ارزش دیگر خوانده و بررسی نشده است. “ریچارد هلاک” که ۴٠ سال درباره‌ی این کتیبه‌ها پژوهش کرده است، می‌گوید که گل‌نبشته‌های پیدا شده در تخت‌جمشید، دگرگونی بنیادینی در پژوهش‌های هخامنشی، زبان ایلامی، زبان پارسی باستان، جغرافیا و هنر آن دوره پدید آورده است. این کتیبه‌ها، افزون‌بر نقش هویتی که از دید تاریخی دارند، دارای ارزش‌های بسیار فرهنگی هم هستند؛ تا بدان اندازه که می‌توانند برای تاریخ باستانی ایران، وزنه و اعتباری افزون‌تر، به ارمغان بیاورند.»
آن‌چه بازگو شد بخشی از گفتار رضا نیک‌پور، دبیر انجمن ایلام‌شناسی و کارشناس ارشد تاریخ، در نشست «بررسی کتیبه‌های هخامنشی» بود. نیک‌پور که در «سرای کتاب» فرهنگسرای شفق سخن می‌گفت، در ادامه افزود: «آگاهی‌های ما درباره‌ی سامانه‌ی اداری، شیوه‌ی کشورداری هخامنشیان، پایبندی آنان به حقوق زنان و پرهیز از به‌کارگیری نظام برده‌داری، از رهگذر همین گل‌نوشته‌هایی بهدست آمده که در تخت‌جمشید پیدا شده‌اند. کهن‌ترین تصویری که از نیروی دریایی ایران بهدست آمده است، در میان این گل نبشته‌هاست. افزون‌بر آن، برپایه‌ی همین گل‌نوشته‌ها دریافته‌ایم که هخامنشیان دارای ۳۰ گونه سامانه‌ی اداری بوده‌اند. پیش از خواندن گل‌نبشته‌های تخت‌جمشید، چنین آگاهی از سازمان اداری هخامنشیان نداشتیم. ارزش این یافتهها در آن است که به ما کمک می‌کنند تا آنها را سرچشمه‌هایی(:منابعی) تکمیلی برای شناخت بیشتر ایران هخامنشی بدانیم.»
این پژوهنده آنگاه به سال‌های آغازین کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت‌جمشید اشاره کرد و افزود: «گل‌نبشته‌هایی که اکنون در دانشگاه شیکاگو آمریکا نگهداری می‌شوند، در کاوش‌های باستان‌شناسی سال‌های ۱۴ – ۱۳۱۳ خورشیدی در پارسه، به سرپرستی “هرتسفلد” آلمانی بهدست آمده‌اند. در آن کاوش‌ها که چهار سال زمان برد، ۳۰ هزار گل‌نبشته یافته شد که پیشینه‌ای ۲۵۰۰ ساله داشتند. نزدیک به ۶۰۰ تا ۷۰۰ تا از آنها، گل‌نبشته‌های دست‌نخورده‌ای هستند که ارزش پژوهشی بی‌مانندی دارند. خط آنها ایلامی باستان است، افزون بر این که در میان آنها خط آرامی هم دیده می‌شود. این نکته نه تنها نشان از ارزشمندی گل‌نبشته‌ها دارد بلکه روشن می‌سازد که دولت هخامنشی می‌کوشید تا از همه‌ی زبان‌ها و سامانه‌های دبیری و دبیرخانه‌ای گستره‌ی شاهنشاهی‌اش بهره ببرد.»
به سخن او، این گنجینه‌ی گرانبها در دو جا بهدست آمد؛ نخست در باروی تخت‌جمشید و سازه‌‌های شمال شرقی آن بود که گل‌نبشته‌های آن به سال‌های ۱۳ تا ۲۸ فرمانروایی داریوش بزرگ بازمی‌گشت؛ و دیگری در بخش شرقی تخت‌جمشید دیده شد و سال ۳۰ شهریاری داریوش تا سال هفتم فرمانروایی اردشیر یکم را در برمی‌گیرد. در سال ۱۳۱۶ خورشیدی این گل‌نبشته‌ها را در ۲۵۳۳ جعبه‌ی مقوایی بسته‌بندی کردند و به امانت سه ساله به دانشگاه شیکاگو در آمریکا فرستادند. از آن سه سال، اکنون ۷۶ سال می‌گذرد و بسیاری از آن قطعه‌ها به ایران بازگردانده نشده است. به باور وی این را تنها می‌توان بی‌توجهی فرهنگی دانست، نه چیز دیگر.
نیک‌پور آنگاه به سنجش و داوری درباره‌ی کار هرتسفلد و دیگر باستان‌شناسانی که خویشکاری(:وظیفه) کاوش‌های تخت‌جمشید را بردوش داشتند، پرداخت و گفت: «البته باید کار هرتسفلد را ارج گذارد و نادیده نگرفت. اما درباره‌ی پژوهش‌ها و کاوش‌های او و دیگر گروه‌های غربی، نکته‌های منفی هم هست که نمی‌توان نادیده گرفت. یک نمونه از آن به سال ۱۳۱۳ خورشیدی و دیدار ولیعهد سوئد از تخت‌جمشید بازمی‌گردد. در آن دیدار، هرتسفلد که سرپرست کاوش‌های تخت‌جمشید بود، بدون هماهنگی با دولت ایران و گروه ایرانی به سرپرستی محمد‌تقی مصطفوی، گل‌نبشته‌های را به ولیعهد سوئد پیشکش می‌کند. از همه نادرست‌تر آن که به همراه نماینده‌ی(:سفیر) سوئد، شماری از اشیا، بهدست آمد که آثاری از تخت‌جمشید بودند. و این نماینده در حال فرستادن آنها به اروپا بود، بدون آن‌که دولت ایران را در جریان گذاشته باشد. چنین کاری دزدی فرهنگی آشکاری بود که از چشم ایرانیان پنهان نماند و به برکناری هرتسفلد انجامید. جانشین او “اشمیت” نیز کارهای شگفت‌انگیزی کرد که پیوندی با کاوش‌های باستان‌شناسی نداشت.»
به گفته‌ی نیک‌پور، اشمیت در زمان جنگ جهانی دوم، درخواست عکس‌برداری از کویر لوت، کویر نمک، بیابان‌ها و دریاچه‌ی نمک را کرد. پیدا نیست که چنین خواسته‌ای چه پیوندی با کارهای باستان‌شناسانه‌ی او داشت؟ اما اشمیت، با نفوذی که داشت، توانست پروانه‌ی(:مجوز) این کار را بگیرد. افزون‌بر این که ۱۶ صندوق از اشیا بهدست آمده در تخت‌جمشید را هم به آمریکا فرستاد.
نیک‌پور در دنباله به این نکته نیز اشاره کرد که در کاوش‌های تخت‌جمشید، بسیاری از آثار ایلامی نابود شد چرا که کاوشگران یا هنوز تمدن ایلام را نمی‌شناختند یا همه‌ی نگاهشان به آثار هخامنشی بود و به دیگر یافتهها ارجی نمی‌نهادند.
این پژوهشگر تاریخ در گفتارهایش با اشاره به این‌که شمار کمی از گل‌نبشته‌هایی که در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شوند، در سه زمان به ایران بازپس داده شدند، گفت: «نخست در سال ۱۳۲۷ خورشیدی بود که به کوشش حسین علاء، نماینده‌ی ایران در آمریکا، نزدیک به ۲۰۰ گل‌نبشته در ۳ صندوق باز‌پس‌گرفته شد؛ دیگری در سال ۱۳۵۰ خورشیدی بود که چند ده هزار قطعه‌ی خرد‌شده و ریز به ایران بازگشت داده شد و دیگری در سال ۱۳۸۳ خورشیدی بود.»
نیک‌پور در پایان گفت: «دولت ایران تلاش خود را برای بازپس‌گیری گل‌نبشته‌ها، از دانشگاه شیکاگو، به‌کار گرفته است. استخدام دو وکیل و پیگیری کارهای حقوقی آن، کاری است که دولت انجام می‌دهد. نقش ما و سازمان‌های غیر‌دولتی هم این است که تلاش کنیم تا دولت آمریکا گل‌نبشته‌های تخت‌جمشید را که تنها برای سه سال به آنها امانت داده شده بود، به ایران بازگرداند. دولت ایران می‌تواند پشتیبان دیپلماتیک ما برای باز ستاندن آن کتیبه‌ها باشد؛ افزون‌بر این که حقوق بین‌الملل نیز پشتیبان ماست.»
نمایش فیلمی درباره‌ی زندگی و کشورگشایی‌های کوروش بزرگ از دیگر برنامه‌های «سرای کتاب» بود.
امرداد نیوز- شهداد حیدری
