ایران‌بوم

برنامه حافظه جهانی در سال ۱۹۹۲ میلادی به عنوان نهاد زیرمجموعه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) تأسیس شد.
برنامه حافظه جهانی یونسکو با انگیزه آگاهی نسبت به وضعیت حفاظت از میراث مستند و ایجاد شرایط مناسب برای دسترسی به آن در بخش‌های مختلف جهان تأسیس شد.

تا کنون حدود 45 کمیته ملی حافظه جهانی در دنیا تاسیس شده و دفتر ثبت حافظه جهانی که قابل مشاهده‌ترین جنبه عمومی برنامه است در سال 1995 میلادی بنیانگذاری شد.

نگرش برنامه حافظه جهانی این است که میراث مستند جهان متعلق به همه است و باید برای همیشه و به صورت کامل حفاظت و نگهداری شود و در دسترس همگان باشد.

کارکرد اصلی برنامه حافظه جهانی، شناسایی و ثبت ظرفیت‌های بزرگ فرهنگی کشورهای عضو است. شناخت آثار گران‌بهای تمدنی و شناساندن بیش از پیش آنها به جهانیان، گسترش و تعمیق فرهنگ حفاظت و نگهداری از این میراث و تلاش برای دسترس‌پذیری آن از اهداف مهم برنامه حافظه جهانی یونسکو است.

در برنامه حافظه جهانی، میراث مستند باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

•قابل حرکت باشد
•متشکل از علایم، کدها، صداها یا تصاویر باشد
•قابل نگهداری باشد
•قابل تکثیر باشد
•قابل ارائه باشد
سند دو جزء دارد؛ محتوای اطلاعاتی و حاملی که بر آن قرار دارد که هر یک ممکن است از تنوع بالایی برخوردار باشد و به عنوان قسمت‌هایی از حافظه به یک میزان مهم باشد. برخی از این حامل‌ها به این شرح هستند:

•حامل‌های متنی: حامل‌های متنی مثل دستنوشته‌ها، کتاب‌ها، روزنامه‌ها، پوسترها و غیره؛ محتوای متنی ممکن است با جوهر، مداد، ابزار نقاشی یا دیگر وسایل ثبت شده باشد. حامل ممکن است از جنس کاغذ، پلاستیک، پاپیروس، پوست حیوان، برگ نخل، پوست درخت، بافت پارچه و منسوجات یا مواد دیگر
•حامل‌های غیر متنی: مانند ترسیم‌ها، تصاویر چاپی، نقشه‌ها و موسیقی
•حامل‌های سمعی و بصری: فیلم‌ها، دیسک‌ها، نوارها و عکس‌ها
•اسناد مجازی: اسنادی مانند آنچه در شبکه‌های اینترنتی قرار دارد

آشنایی با کمیته ملی حافظه جهانی ایران

پس از طرح موضوع تشکیل کمیته ملی حافظه جهانی در ایران در سال ۱۳۸۴، دستورالعملی با عنوان دستورالعمل اجرایی کمیته ملی حافظه جهانی در نیمه شهریور ماه ۱۳۸۵ تدوین و به این ترتیب این کمیته به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد.
کمیته ملی حافظه جهانی ایران نهادی شورایی است که با مشارکت و همکاری روسای مراکز مهم میراث مستند در کشور شکل گرفته و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ریاست آن را بر عهده دارد. دبیرخانه این کمیته در کتابخانه ملی ایران مستقر است.

این کمیته در حال حاضر دارای 13 عضو است که هشت نفر از اعضای آن حقوقی و نمایندگان سازمان‌های ذی‌ربط هستند و پنج عضو دیگر، اعضای حقیقی و از بین صاحب‌نظران و متخصصان میراث مستند انتخاب شده‌اند.

در سال 1386 کمیته ملی حافظه جهانی با توسعه تشکیلات خود، کارگروهی با عنوان «ارزیابی» را با حضور کارشناسان کتابخانه‌ها و آرشیوهای کشور تشکیل داد تا آثار پیشنهادی برای ثبت ملی و جهانی را قبل از طرح در کمیته ملی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند و نظر کارشناسی و مشورتی خود را برای تصمیم‌گیری نهایی در اختیار کمیته ملی قرار دهند.

با توجه به دستورالعمل برنامه حافظه جهانی یونسکو مبنی بر ثبت آثار در فهرست‌های ملی، همزمان با دهه فجر پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1387 دفتر ثبت حافظه جهانی ایران آغاز به کار کرد. در این فهرست تا کنون 42 اثر ایرانی به ثبت رسیده است.

کارگروه ارزیابی در سال 1391 گسترش داده شد و در قالب گروه‌های تخصصی «بررسی و انتخاب اثر»، «تنظیم و تدوین پرونده» و «راهبری حفاظت و مرمت» فعالیت می‌کند.

کمیته ملی حافظه جهانی ایران برای گسترش همکاری میان کتابخانه‌ها و آرشیوهای کشورهای عضو اکو و همچنین برای افزایش همکاری میان کشورهای دارای فرهنگ مشترک در منطقه بویژه کشورهای همسایه خود تلاش می‌کند.

در حال حاضر اقبال جامعه دانشگاهی به برنامه حافظه جهانی در ایران در حدی است که به تدریج اقبال استادان و دانشجویان به ویژه در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی به مباحث حافظه جهانی بیشتر شده و تا کنون یک دانشجوی کارشناسی و دو دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی از دانشگاه‌های الزهرا (س) و آزاد اسلامی، پروژه پایانی و پایان‌نامه‌های خود را به موضوع حافظه جهانی اختصاص داده‌اند.

پس از آنکه «شاهنامه بایسنقری» و «وقفنامه ربع رشیدی» در سال 2007 میلادی به عنوان نخستین آثار از ایران در فهرست حافظه جهانی ثبت شد، کمیته ملی حافظه جهانی ایران، از میان آثار ثبت شده در فهرست ملی، میراث مستند ایرانی با اهمیت جهانی را برای ثبت در فهرست جهانی برگزید که تا کنون 7 اثر از ایران در فهرست حافظه جهانی به ثبت رسیده است.

آثار ثبت شده از ایران در فهرست حافظه جهانی عبارت هستند از:

•شاهنامه بایسنقری از کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان و وقفنامه ربع رشیدی از کتابخانه مرکزی تبریز (ثبت شده در حافظه جهانی یونسکو در سال 2007 میلادی)
•مجموعه اسناد تشکیلات اداری دوره صفویه آستان قدس رضوی از سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (ثبت شده در حافظه جهانی یونسکو در ژوئیه 2009)
•التفهیم لاوائل صناعه التنجیم از کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و مجموعه پنج نسخه خطی از پنج گنج نظامی از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه ملی ایران، کاخ موزه گلستان و کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (ثبت شده در حافظه جهانی یونسکو در مه 2011)
•نقشه‌های دوره قاجار ایران از مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی و ذخیره خوارزمشاهی از مدرسه عالی شهید مطهری (ثبت شده در حافظه جهانی یونسکو در ژوئن 2013)