ایران‌بوم

از دیگر بزرگان خنیاگر ایران زمین در روزگار عباسیان زلزل رازی است. همان گونه که از نامش پیداست اهل ری بود و شوهر خواهر ابراهیم موصلی یا به گفته برخی دایی اسحاق یا می‌توان گفت برادر زن ابراهیم بود. به هر روی از خاندان موصلیان به شمار می‌رود. به او الضارب نیز می‌گفتند زیرا در ضربهای قوی بسیار چیره دست و ماهر بود از این روی این پاژنام را به او دادند. آوازه او بیشتر به سبب نوآوری‌هایش در موسیقی، تنظیم گام‌ها و پژوهش در بخش نظری خنیای ایران است. " او بعد یا فاصله‌ای به نام خنثی را شناخت که به نام وسطی زلزل نامور گردید. 1 همچنین بربت تازه‌ای در آن زمان ساخت که به خاطر شباهتش به ماهی شبوط عود الشبوط نامیدند که در آن زمان به جای عود الفارسی یا ایرانی متداول گشت." 2

زلزل در واپسین سالهای زندگانی‌اش مورد بی‌مهری یا بهتر است بگوییم ستم هارون الرشید خلیفه عباسی قرار گرفت و به مدت 10 سال در زندان بود، ابوالفرج اصفهانی در اغانی داستان آزادی او را این گونه می‌نویسد:

اسحاق موصلی گوید: " روزی در مجلسی که هارون بر پا کرده بود و ابراهیم (موصلی) هم حضور داشت، لحظاتی هارون از مجلس بیرون رفت. ابراهیم در غیبت هارون اشعاری چنین، در فراق زلزل سرود و آهنگی غمگین برای او خواند:

" آیا آن ایام که با هم بودیم، دوباره باز خواهد گشت؟ ای زلزل، ایامی که تو از همه بدی ها ایمن بودی و در خیر بر ما گشاده و بخت با ما یار بود، بر خواهد گشت؟ ... "

در همان حال که ابراهیم آواز می خواند، هارون الرشید وارد شد و نشست. پس از ابراهیم خواست دوباره آن شعر و آهنگ را بخواند. هارون گفت: می خواهی زلزل را ببینی؟ گفت: آری. آنگاه دستور داد زلزل را بیاورند. او آمد در حالی که موهایش سفید شده بود. سپس ابراهیم به پاس سپاسگزاری از کار هارون! آهنگی را اجرا کرد و زلزل عود برگرفت و هر دو چنان برنامه اجرا کردند که به گفته ابوالفرج، زلزله‌ای در جهان به پا کردند. پس از پایان کار، هارون جایزه ارزشمندی به هر دوی آنها بخشید." 3
در درون این گزارش دو نکته ارزشمند نهفته است. یک اینکه می توان به هنر والای ابراهیم موصلی پی برد که چگونه با نوای ساز و سوز آوایش توانسته دل سنگ هارون را نرم کند تا این خنیاگر بزرگ را پس از 10 سال از زندان آزاد سازد و دو دیگر زلزل است که چگونه پس از سال ها که بی‌گمان دست به ساز نزده و در سیاه چال به سر می‌برده است توانسته بربت (بربط) بنوازد و با یار دیرین خود ابراهیم بداهه نوازی و هم نوایی کند؟
از دیگر ویژگی‌های زلزل دلبستگی او به کمک به مردم بود. او در بغداد چاهی زد و آن را وقف مردم کرد و سرمایه بزرگی نیز برای اداره و بازسازی آن بر جای گذاشت. این چاه سده‌ها وجود داشت و بغدادیان آن را برکه زلزل می نامیدند.

زلزل چندی پس از آزادی از زندان، از آن جا که بسیار رنجور و پژمرده شده بود درگذشت. نویسنده عقد الفرید در باره‌اش گفته است: " زلزل (رازی) محبوب‌ترین نوازنده سازهای زهی بوده است و از این نظر، نه پیش و نه پس از خود هیچ رقیبی نداشته است." 4

پي‌نوشت‌ها:
1- ربع پرده
2- تاریخ مختصر موسیقی ایران ص 72 تقی بینش
3- بشنو شمیم عود (باز نویسی کتاب الاغانی اثر ابوالفرج اصفهانی) به کوشش اکبر ایرانی ص 85 و 86
4- موسیقی ایران از آغاز تا امروز غلامرضا جوادی ص 193 جلد 1