ایران‌بوم

در دوره ی قاجار و پس از جنگ های ایران و روس که ایرانیان با پیامدهای فاجعه بار شکست از یک دولت مدرن روبه ور شدند، در صدد برآمدند با شهریگری (تمدن ) جدید غربی و دستاوردهای آن آشنا شوند. با آشنایی با شهریگری غربی، به ناگزیر، مفهوم ها و واژگان تازه ای به قلمرو اندیشه و فرهنگ ایرانی راه می یافت. از آنجا که ملت ایران از دیرباز در راه تولید دانش و فرهنگ و هنر در پهنه ی جهان کوشیده بود و کارنامه ای درخشان داشت، در برابر این واژگان خود را « پذیرنده ای بی اراده » نمی دید. چنین بود که انجمن های ادبی دوره ی قاجار برای ساخت برابرنهاد( معادل ) هایی برای واژگان دانش جدید غربی که به فارسی ترجمه می شد، دست به کار شدند.

پس از آن در دوره ی نوسازی و در سال ۱۳۱۳، وزارت معارف انجمن هایی از کارشناسان را برای ساخت واژه و برابریابی برپا کرد که از میان آنها می توان « آکادمی طبی » را نام برد. نشست های این آکادمی با حضور چند تن از دانشمندان و پژشکان نامدار برگزار می شد. در همین زمان واژه ی « فرهنگستان» در برابر واژه ی بیگانه ی « آکادمی » ساخته شد و در تاریخ ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴، گروهی از استادان طراز اول زبان و ادبیات فارسی «فرهنگستان ایران » را پدید آوردند. اعضای این فرهنگستان عبارت بودند از : حسن اسفندیاری (محتشم‌السّلطنه)، ملک‌الشعرا بهار، علی پرتو اعظم، حاج سید نصرالله تقوی، محمود حسابی، علامه دهخدا، غلامرضا رشید یاسمی، صادق رضازادۀ شفق‌، غلامحسین رهنما، حسین سمیعی (ادیب‌السّلطنه)، عیسی صدیق، سید محمّدکاظم عصّار، محمّد فاطمی، بدیع‌الزّمان فروزانفر، ابوالحسن فروغی‌، محمّدعلی فروغی، عبدالعظیم‌خان قریب‌، حسین گل‌ گلاب، سرتیپ غلامحسین مقتدر، سرلشکر احمد نخجوان، ولی‌الله نصر، سعید نفیسی، حسن وثوق‌. از اعضای وابسته ی فرهنگستان می‌توان از محمّدعلی جمال‌زاده‌، فخر ادهم‌، کریستین سن (دانمارک‌)، و هانری ماسه (فرانسه‌) نام برد. دستاورد کوشش های این فرهنگستان که در سال ۱۳۳۳ رسماً تعطیل شد، به تصویب رساندن ۲۰۰۰ واژه تا سال ۱۳۲۰ بود. همچنین این فرهنگستان انتشار مجله ی « نامۀ فرهنگستان » را از سال ۱۳۲۲ آغاز کرد.

در سال ۱۳۴۲ و پس از گذشت نُه سال تعطیل شدن فرهنگستان اوّل‌، استاد محمّد مقدّم‌، پایه‌گذار گروه‌های آموزشی زبان‌شناسی‌،، دربارۀ خطر حضور و هجوم واژه‌های بیگانه هشدار داد و در رسانه‌ها نیز بحث‌های بسیاری درباره ی لزوم نگاهبانی از زبان پُرمایه ی فارسی و پروراندن آن برای توانایی در آموزش دانش های نوین درگرفت‌. با این مقدّمات، زمینه ی بازگشایی فرهنگستان فراهم شد و سرانجام در پنجم مرداد سال ۱۳۴۷« فرهنگستان زبان ایران‌ » که به فرهنگستان دوم‌ نیز مشهور است، تأسیس شد. در این دوره‌، فرهنگستان در پی تشکیل جلسه‌های شورای خود در سال ۱۳۴۹، چهار پژوهشکده ی واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های فارسی‌، زبان‌های باستانی و میانه و دستور را به همّت وزیر فرهنگ و هنر و ده نفر از اعضای پیوسته ایجاد کرد که تا سال ۱۳۵۷ به کار خود ادامه داد. اعضای این فرهنگستان عبارت بودند از : ذبیح بهروز، محمود حسابی‌، رضازاده ی شفق‌، جمال رضایی‌، سپهبد علی کریملو، صادق کیا، حسین گل‌ گلاب‌، یحیی ماهیار نوّابی، محمّد مقدّم‌ و مصطفی مقرّبی. این فرهنگستان‌ که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برای مدّت کوتاهی فعّال بود، در سال ۱۳۶۰ با ادغام یازده مرکز و سازمان تحقیقاتی که «فرهنگستان زبان ایران » نیز جزو آنها بود، « مؤسّسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی »(پژوهشگاه علوم ‌انسانی و مطالعات فرهنگی‌) پدید آمد. طرح‌های تحقیقاتی فرهنگستان زبان ایران در نُه پژوهشگاه سازمان یافت‌. وسیع‌ترین فعّالیت این فرهنگستان درزمینۀ واژه‌گزینی بود و تا سال ۱۳۵۱، گروه‌های واژه‌گزینی، مجموعاً ۶۶۵۰ واژه ی فارسی دربرابر واژه‌های بیگانه پیشنهاد کردند. گروه واژه‌گزینی از نُه کمیسیون علمی و فنّی، پزشکی و کشاورزی و طبیعی، زبان و ادب، تاریخ، فلسفه و علوم اجتماعی و تربیتی و روان‌شناسی، هنرهای زیبا، ارتش، اقتصاد و بازرگانی، حقوق و علوم اداری و سیاسی و جغرافیا تشکیل می‌شد.« فرهنگستان زبان ایران» در زمینه ی پژوهش‌های زبانی و چاپ آثار ارزشمند‌، کارهای سودمندی را به انجام رساند.

پس از آن در دوم مرداد ۱۳۶۹ « فرهنگستان زبان و ادب فارسی » بر پایه ی کوشش های پیشین تاسیس شد. فرهنگستان زبان و ادب فارسی آنچنان که در اساسنامه‌ ی ان آمده است، برای «حفظ قوّت و اصالت زبان فارسی»، «پروردن زبانی مهذّب و رسا» برای بیان اندیشه‌ها، «رواج زبان و ادب فارسی»، و «ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی» بنیاد شده ‌است. فعّالیت اصلیِ این فرهنگستان انتخاب برابرنهاد فارسی (واژه‌گزینی) برای واژه‌های زبان های خارجی بوده ‌است. این فرهنگستان را «فرهنگستان سوم » هم می نامند ؛ زیرا پیش از آن، دو فرهنگستانِ دیگر به نام‌های فرهنگستان ایران (فرهنگستان اوّل؛ ۱۳۱۴ تا ۱۳۳۳) و فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم؛ ۱۳۴۷ تا ۱۳۶۰) به فعّالیت‌های مشابهی می‌پرداختند. ریاست این فرهنگستان را تاکنون حسن ابراهیم حبیبی و غلامعلی حداد عادل بر عهده داشته اند و اعضای آن عبارتند از : احمد سمیعی (گیلانی)، علی‌اشرف صادقی، کامران فانی، احمد تفضلی، محمد دبیرمقدم،، بهمن سرکاراتی، حسین معصومی همدانی، ابوالحسن نجفی، سلیم نیساری، محمدرضا نصیری، اعضایی از تاجیکستان و افغانستان، نسرین پرویزی، یدالله ثمره، حسن حبیبی، غلامعلی حداد عادل، اسماعیل سعادت،هوشنگ مرادی کرمانی، حسن ابراهیم‌زاده، محمدابراهیم ابوکاظمی، محمدرضا افضلی، محمدرضا بهاری، محمود بیجن‌خان، نسرین پرویزی، مصطفی ‌کمال پورتراب، علی پورجوادی، عباس حرّی، محمدرضا خواجه‌پور، احمد جلالی، هاراطون داویدیان، علی درزی، محمدتقی راشد محصل، ژاله آموزگار، زهره زرشناس، هوشنگ رهنما، قطب‌الدین صادقی، علاءالدین طباطبایی، لطیف کاشیگر، سیامک کاظمی، علی کافی، ایران کلباسی، رضا منصوری، مهشید میرفخرایی، شهین نعمت‌زاده، ابراهیم نقیب‌زاده مشایخ، رضا نیلی‌پور، اسماعیل یزدی، سید مهدی سمائی، علاءالدین طباطبایی و شهین نعمت‌زاده. [ ۱ ]

« فرهنگ واژه های مصوب فرهنگستان ( دفتر اول ) » مجموعه ای است از واژه های ساخته و پیشنهادشده ی فارسی از سوی کارشناسان فرهنگستان زبان فارسی برای واژگان علمی، هنری و ادبی بیگانه. این کتاب دارای یک بخش اصلی و دو فهرست است. در بخش اصلی، که بر اساس الفبای فارسی منظیم شده، واژه ی بیگانه و برابرنهاد ( معادل ) مصوب و تعریف ها و حوزه ی کاربرد واژه آمده است. دو فهرست در پایان کتاب آمده که دربرگیرنده ی فهرست واژه ها و فهرست موضوعی واژه ها بر اساس الفبای لاتینی است. واژه های گردآمده در این کتاب، واژه هایی است که در فاصله ی سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۲ در نشست های کارشناسان فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی بررسی و پذیرفته شده است.

نگاهی به واژگان این کتاب و دقت در گستره ی پهناور دانش امروز جهان، به بهترین وجه، ادعاهای بی ارزش و خنده آور هواداران و سینه چاکان « به کارگیری زبان های محلی برای آموزش علم » را نشان می دهد و چنین پرسش هایی را یک بار دیگر در برابر نگرنده می گذارد : این آقایان از قلمرو دانش امروز جهان و دشواری های بکارگیری آن از سوی ملت های دیگر چه اندازه آگاهی دارند ؟ اگر از این دشواری ها آگاهی دارند، چگونه این سخنان را بر زبان می آورند ؛ و اگر از این آگاهی برخوردار نیستند، چرا به دنبال آموختن و آگاه شدن نمی روند ؟

پی نوشت ها :

۱. در تدوین این تاریخچه از اطلاعات پایگاه « فرهنگستان زبان و ادب فارسی » و « ویکی پدیای فارسی » بهره گرفته شده است .