زیست بوم

معرفی راهبردهای پژوهش در بیابان

برگرفته از مهار بیابان زایی - محمد درویش

سرزمین پهناور ایران، به رغم تنوّع قابل توجه آب و هوایی، توزیع متنوع گستره‌ی شمالی جنوبی و شرقی غربی آن از منظر مختصات جغرافیایی و تفاوت کم‌نظیر ارتفاعی، واجد تنگنایی طبیعی نیز هست؛ تنگنایی که اگر خوب شناخته و مؤلفه‌های آن مورد کاوش و واسنجی دقیق قرار گیرند، می‌تواند به یک «فرصت» برای اعتلای نام ایرانی، ارتقای کیفیت زیست و افزایش تولید ناخالص ملی بدل شود.
آن تنگنا، قرارگرفتن ۷/۸۹ درصد از قلمرو کشور در محدوده‌ی سرزمین‌های خشک است؛ سرزمین‌هایی که بخشی از رسالت آبادانی و پایداری آن در حوزه‌ی پژوهش، بر عهده‌ی بخش تحقیقات بیابان است.
چنین است که در تعیین، انتخاب و معرفی مهمترین محورها و راهبردهای پژوهشی افق چشم‌انداز ۲۰ ساله، بیشینه‌ی تلاش ممکن صورت گرفته تا گامی استوار به سوی تحقق این آرمان مقدس برداشته شود.
باشد که این کنکاش، راه دستیابی به ساز و کارِ آفرینش راهبردِ فزونی کارایی سرزمین و بهره‌وری پایدار از اندوخته‌های طبیعی ایران‌زمین را از منظر تدوین و تبیین اولویت‌های پژوهشی آشکار‌تر و هموار‌تر ساخته و با بازگشایی منظرهای دیگری برای نگریستن، اندیشه‌سازان حوزه‌ی سیاست، مدیران و کلان‌نگران کشوری را به بازخوانی دوباره‌ی پاره‌ای از ملاحظات راهبردی خویش ترغیب کند؛ رخدادی که در صورت وقوع، بی‌شک امید به ثمربخشی تحقیقات را در میان پژوهشگران افزایش خواهد داد و بدین‌ترتیب، پژوهشگرانِ امیدوار، با خلاقیتی بیشتر و توانی افزون‌تر، کارآمدی پایدارِ سازمان متبوع خود را تضمین می‌کنند.
اینک ضمن سپاس از همراهی بسیاری از صاحبنظران و متخصصین در طول یک سال گذشته، به ویژه همکاران عزیزم در بخش تحقیقات بیابان (مهندس اسماعیل رهبر، دکتر حسن روحی‌پور، دکتر سید عطا رضایی، دکتر محمد خسروشاهی، دکتر شهرام شفیعی، مهندس حمیدرضا عباسی، مهندس سید جعفر سیداخلاقی، مهندس فرهاد خاکساریان، مهندس عمار رفیعی امام و مهندس طاهره انصافی‌مقدم)، پیشاپیش دست تمامی پژوهشگران و کارشناسانی و دیگر علاقه‌مندانی را می‌فشارم که با دقت نظر در محتوای مجموعه‌ی حاضر و طرح دیدگاه‌ها و نگره‌های انتقادی و سازنده‌ی خویش، توان زیست‌پالایی این برنامه را برای ویرایش‌های بعدی ارتقاء می‌دهند.

الف) وظایف اصلی بخش تحقیقات بیابان
بخش تحقیقات بیابان دو وظیفه‌ی اصلی به شرح زیر دارد:
۱- پژوهش در زمینه‌ی مدیریت منابع و اندوخته‌های طبیعی در زیست‌بوم بیابان؛
۲- پژوهش در زمینه‌ی راهکارهای مهار بیابان‌زایی بر پایه‌ی تعاریف پذیرفته‌شده‌ی موجود، که زیست‌اقلیم‌های خشک، نیمه خشک و خشک نیمه‌مرطوب کشور را در بر می‌گیرد.
بنابراین عرصه‌ی مورد عمل بخش، علاوه بر نواحی کویری و بیابانی (زیست‌اقلیم فراخشک)، سراسر مناطق خشک، نیمه‌خشک و نیمه‌مرطوب خشک (مجموعاً ۷/۸۹ درصد خاک کشور)، دربرمی‌گیرد.

ب) سیاست‌ها و برنامه‌ها
برای تحقق دو وظیفه‌ی خطیر یادشده، لازم است تا سیاست‌های زیر را در افقی ۲۰ ساله مد نظر قرار داد:
۱- حفظ ذخایر ژنتیکی بوم‌سازگان (اکوسیستم) بیابان و توجه به عوامل برهم‌زننده‌ی پایداری سرزمین در مناطق تحت اثر بیابان‌زایی، به تفکیک مؤلفه‌های طبیعی و انسانی
۲- احترام به شیوه‌های کهن و دیرینه‌ی تعامل بیابان‌نشینان با طبیعت و کمک به شناخت بهتر، زنده‌مانی و تکامل آنها؛
۳- توسعه فرهنگ منابع طبیعی و محیط زیست آحاد مردم ساکن در عرصه‌های بیابانی و متأثر از بیابان‌زایی؛
۴- کمک به حرکت از «محیط زیستی اقتصادی» به سوی «اقتصادی زیست‌محیطی»؛
۵- کاربست فناوری‌های روز مؤثر در احیاء اصلاح و بهره‌برداری پایدار از مناطق بیابانی و تحت‌اثر بیابان‌زایی؛
۶- توسعه کمی و کیفی تحقیقات کاربردی و ارتباطات علمی در حوزه بیابان.

ج) اولویت‌های پژوهشی راهبردی
۱- پهنه‌بندی و پایش بیابان و ارزیابی بیابان‌زایی در کشور؛
۲- شناخت تنوّع زیستی و ارزش‌های آن در مناطق کویری و بیابانی؛
۳- شناخت و معرفی مزیت‌های نسبی کویر و بیابان؛
۴- بررسی اثرات خشکسالی و تغییر اقلیم در روند بیابان‌زایی؛
۵- تحقیق در شیوه‌های بهره‌برداری پایدار از اندوخته‌های آبی و منابع خاک؛
۶- اثر فعالیت‌های انسانی بر بیابان‌زایی و ظرفیت‌سازی اطلاعاتی در این حوزه.

اینک بر بنیاد شش اولویت راهبردی ارایه شده، موضوعات کلان، طرح‌های جامع و موردی (راهکارها و تاکتیک‌ها) به شرحی که خواهد آمد، قابل ارایه است:

۱- پهنه‌بندی و پایش بیابان و ارزیابی بیابان‌زایی در کشور
۱-۱- تعیین و معرفی کاراترین معیارها و شاخص‌های بیابان‌زایی و نیز انتخاب حوضه‌های معرف با توجه به ویژگی‌های بومی کشور:
۱-۱-۱- پژوهش و معرفی معیارها و شاخص‌های میدانی تخریب سرزمین
۱-۱-۲- بررسی و مطالعه معیارها و شاخص‌های دورسنجی (RS) در تخریب سرزمین
۱-۱-۳- تکوین روش‌شناسی بهینه برای همنهاد و جمع‌بست شاخص‌های میدانی و دورسنجی
۲-۱- ارایه‌ی سازوکارِ بومی‌کردنِ روش‌های تهیه‌ی نقشه‌ی بیابان‌زایی در ایران:
۱-۲-۱- بررسی و واسنجی روش‌های تهیه‌ی نقشه‌ی بیابان‌زایی، مانند روش‌های فائو و یونپ، مدالوس، گلاسود ، لادا و گلادا .
۳-۱- پایش مستمر عرصه‌های طبیعی به منظور آگاهی از میزان شتاب پس‌رونده یا پیش‌رونده‌ی علایم حیاتی و تغییرات فیزیکوشیمیایی در زیست‌اقلیم‌های گوناگون کشور و دلایل بروز آنها:
۱-۳-۱- پایش شناسه‌های بیابان‌زایی، به ویژه در حوزه¬های مرکزی، جنوبی و شرقی کشور،
۲-۳-۱- تدارک پایگاه‌ها یا ایستگاه‌های ثبت دایمی ویژگی‌های مربوط به آب، خاک، گیاه و اقلیم مناطق بیابانی،
۳-۳-۱- شناخت و طبقه‌بندی مناطق آسیب‌پذیر و تهیه‌ی نقشه‌ی حساسیت اراضی به بیابان‌زایی،
۴-۳-۱- بررسی و ارایه‌ی تعاریفی بومی به همراه تعیین قلمرو طبیعی بیابان‌های واقعی کشور،
۵-۳-۱- تحقیق پیرامون سامانه‌های دیده‌بانی و مراقبتی بوم‌سازگان بیابان.

۲- شناخت تنوّع زیستی و ارزش‌های آن در مناطق کویری و بیابانی
۱-۲- بررسی نحوه‌ی استقرار و تعیین آستانه‌ی مقاومت گونه‌های گیاهی بیابانی به عوامل محدود‌کننده (نظیر خشکی، شوری و …)
۱-۱-۲- بوم‌شناسی فردی اندوخته‌های گیاهی بومی و معرفی گونه‌های سازگار با مناطق خشک،
۲-۱-۲- معرفی گونه‌های مناسب برای احداث بادشکن در مناطق بیابانی،
۳-۱-۲- انتخاب مناسب‌ترین گونه‌ها برای بادشکن سبز حاشیه مزارع و مراکز سکونتگاهی یا اقتصادی،
۴-۱-۲- تعیین حدود مقاومت به شوری و قلیائیت گونه‌های گیاهی بیابانی،
۵-۱-۲- معرفی گونه‌های بومی سازگار و مقاوم به خشکی برای مقابله با بیابان‌زایی،
۶-۱-۲- تحقیق پیرامون تولید نهال و استقرار گونه‌های مقاوم به شرایط دشوار بیابانی،
۱-۶-۱-۲- شناخت و معرفی گونه‌های گیاهی کاهنده‌ی آلودگی منابع آب و خاک در مناطق خشک.
۲-۲- بررسی استعداد رویشی مناطق بیابانی از منظر تولید و پرورش گونه‌های با ارزش اقتصادی
۱-۲-۲- تحقیق در زمینه‌ی تعیین نیاز آبی گیاهان با ارزش مناطق خشک،
۳-۲- پژوهش در روش‌های مدیریت حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی بیابان:
۱-۳-۲- تحقیق در زمینه‌ی تعیین بیلان آبی مناطق خشک،

۳- شناخت و معرفی مزیت‌های نسبی کویر و بیابان
۱-۳- پژوهش و معرفی متناسب‌ترین و پایدارترین شیوه‌های بوم‌گردی بیابانی و کویری:
۱-۱-۳- بررسی ویژگی‌های بومی و منحصر به فرد کویرها و بیابان‌های ایران (ظرفیت‌سازی برای بهره‌برداری‌های بوم‌‌گردی)،
۲-۱-۳- معرفی معیارها و شاخص‌های لازم برای انتخاب سایت‌های گردشگری
۳-۱-۳- شناخت و تعیین سایت‌های ‌گردشگری در مناطق کویری و بیابانی
۱-۳-۱-۳- بررسی ضوابط ارایه برنامه‌های تفرج گسترده و متمرکز در سایت‌های گردشگری
۲-۳- ارزش‌گذاری خدمات غیرقابل تبادل کویرها و بیابان‌های کشور:
۱-۲-۳- شناخت و ارزشگذاری تنوع جانوری
۲-۲-۳- شناخت و ارزشگذاری تنوع گیاهی
۱-۲-۲-۳- بررسی توانایی گونه‌های گیاهی بومی و سازگار به زیست‌بوم بیابانی کشور از منظر ترسیب کربن، تولید اکسیژن،
۲-۲-۲-۳- بررسی نقش استقرار پوشش گیاهی در مناطق بیابانی بر تعدیل اقلیم و آشیان‌سازی
۳-۲-۳- شناخت و ارزشگذاری چشم‌انداز‌های طبیعی
۴-۲-۳- شناخت و ارزشگذاری کهن‌زادبوم‌ها و سکونتگاه‌های انسانی حاشیه‌ی کویر و بیابان‌ها
۳-۳- تحقیق در بهره‌برداری از توان‌های موجود در مناطق بیابانی (برای بهبود معیشت یا معیشت‌های جایگزین اهالی)
۱-۳-۳- بررسی شیوه‌های تنوع‌بخشی (تنوع بهره‌برداری) به اقتصاد روستایی مناطق بیابانی کشور
۴-۳- بررسی نحوه‌ی استحصال فرآورده‌های چوبی و غیر آن از گونه‌های گیاهی بیابانی و توجیه اقتصادی کشت آنها
۵-۳- ابداع فناوری و تبادل دانش در حوزه‌ی بهره‌برداری پایدار از منابع سرزمینی:
۶-۳- پژوهش، آزمون و معرفی شیوه‌ها و فناوری‌های مهار و استفاده از کارمایه‌های طبیعی‌ِ جایگزین در زیست‌بوم‌های کویری و بیابانی (آب، باد، زمین‌گرمایی، نور خورشید و …)،
۷-۳- شناسایی و تلفیقِ دانش‌های بومی با فناوری‌های روز:
۱-۷-۳- بازشناسی دانش بومی بیابان‌داری (بندسار، بادگیر، یخدان، آب‌انبار، کشت‌های سنتی و …)
۲-۷-۳- کاربستِ نوین‌ترین و کاراترین شگردهای ارزیابی و مدیریت زیست‌محیطی به هدف کاهش جریان پس‌رفت در مناطق مستعد بیابان‌زایی،
۳-۷-۳- تولید و معرفی ابزارها یا نرم‌افزارهای مؤثر در مهارِ بیابان‌زایی و آگاهی‌بخشی آسان‌تر و سریع‌تر از تغییرات حادث شده در مناطق کویری و بیابانی.

۴- بررسی اثرات خشکسالی و تغییر اقلیم در روند بیابان‌زایی
۱-۴- بررسی پدیده‌ی جهان‌گرمایی و تغییر اقلیم به تفکیک مناطق اصلی اکولوژیک کشور
۱-۳-۴- تعیین تأثیر متقابل بیابان‌زایی و تغییر اقلیم در هر یک از مرزهای آب‌شناختی واقعی کشور
۲-۳-۴- پژوهش در مورد اثر تغییرات اقلیمی بر منابع آب و خاک و گیاه،
۳-۳-۴- تحلیل روابط خطی تعداد وقوع دوره‌های خشک و مرطوب در کشور،
۴-۳-۴- پیش‌بینی وقوع خشکسالی و اثرات آن بر بیابان‌زایی.
۲-۴- ابداع، معرفی و ترویج الگوهایی مبتنی بر روش مدیریت غیر‌سازه‌ای برای سازگاری با خشکسالی بر پایه‌ی آموزه‌ی مدیریت خطر‌پذیری،
۳-۴- بررسی استعداد سیل‌خیزی در آبخیز سرزمین‌های خشک کشور و راهکارهای مهارِ بخردانه کارمایه‌ی سیل:
۱-۱-۴- روندیابی آورد حوضه‌های آبخیز اصلی کشور، به ویژه حوضه‌های مرکزی، جنوبی و شرقی.

۵- تحقیق در شیوه‌های شناسایی و بهره‌برداری پایدار از اندوخته‌های آبی و منابع خاک
۱-۵- کاوش در شیوه‌های افزایش استحصال آب و کارایی مصرف آن، شامل: افزایش بهره‌وری از ریزش‌های آسمانی و استفاده از آب‌های با کیفیت پایین:
۱-۱-۵- روش‌های بهره‌برداری، صرفه‌جویی و حفاظت منابع آب و خاک،
۲-۱-۵- بررسی اثرات آبیاری با آب شور در احیاء مناطق بیابانی،
۳-۱-۵- بررسی و معرفی بهینه‌ترین روش‌های جمع‌آوری هرزآب،
۲-۵- مطالعه و شناسایی منابع آب و خاک در مناطق بیابانی،
۳-۵- پژوهش در مورد شناسایی و معرفی سازندهای آلوده‌کننده‌ی آب و خاک،
۴-۵- بررسی و مقایسه اثربخشی مواد جاذب‌الرطوبه در استقرار گیاهان بیابانی،
۵-۵- بررسی شیوه‌های مناسب تولید با توجه به بهبود حاصلخیزی خاک در مناطق بیابانی
۱-۵-۵- بررسی و معرفی راهکارهای استفاده از بیوگاز در حاصلخیزی خاک
۶-۵- شناخت عوامل و فرآیندهای مؤثر در پدیده‌ی فرسایش آبی و بادی به همراهِ تعیین نقش هر یک از آنها به تفکیکِ زیست‌اقلیم‌های گوناگون کشور در تشدید فرآیند بیابان‌زایی و خشکسالی:
۱-۶-۵- شناسایی و آنالیز بادهای فرساینده و تعیین اشکال تراکمی فرسایش بادی به تفکیک استان‌های کشور
۲-۶-۵- تعیین آستانه‌ی آسیب‌پذیری خاک‌دانه‌ها در مناطق بیابانی کشور
۳-۶-۵- معرفی مناسب‌ترین روش‌های مهار فرسایش بادی و تثبیت ماسه‌های روان
۴-۶-۵- تعیین آستانه فرسایش بادی در مناطق بیابانی
۵-۶-۵- معرفی مناسب‌ترین روش‌های کنترل فرسایش بادی
۶-۶-۵- تعیین خصوصیات فیزیکی شیمیایی و مینرالوژیکی شن‌زارهای کشور
۷-۵- تحقیق در منشاء ماسه‌های روان و جستجوی روش‌های مؤثر و مقرون به صرفه‌ی تثبیت پایدار آنها.
۱-۷-۵- پژوهش در مورد انواع خاکپوش‌های شن‌های روان و اثر آنها در استقرار گیاه
۲-۷-۵- بررسی بر روی ظرفیت تولیدی ماسه‌های روان در ایجاد درآمد برای ساکنین مناطق بیابانی

۶- اثر فعالیت‌های انسانی بر بیابان‌زایی و ظرفیت‌سازی اطلاعاتی در این حوزه
۱-۶- شناخت مؤلفه‌های کاهنده یا افزاینده‌ی کارایی سرزمین در حوزه‌ی اقتصاد، اجتماع و فرهنگ به تفکیک حوزه‌های جغرافیای انسانی:
۱-۱-۶- تحقیق در نقش برنامه‌های توسعه و قوانین حقوقی، قضایی و مالی کشور در بیابان‌زایی و بیابان‌زدایی،
۲-۱-۶- پژوهش پیرامون نقش مؤلفه‌های توسعه و فقر انسانی در کاهش یا افزایش روند بیابان‌زایی،
۳-۱-۶- تحقیق در زمینه‌ی مشارکت مردم و توانمند‌سازی جوامع محلی در مهاربیابان‌زایی،
۴-۱-۶- بررسی پیامدهای زیست‌محیطی عملیات آبخیزداری و سدسازی در مناطق خشک.
۲-۶- واسنجی فعالیت‌های گذشته بخش دولتی و غیر دولتی و مقایسه آن با عملکرد طرح‌های مشارکت‌ مردمی در روند مقابله با بیابان‌زایی
۱-۲-۶- پایش و ارزشیابی طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی
۳-۶- تأثیر بیابان‌زایی بر مسایل اقتصادی و اجتماعی و پایداری سکونتگاه‌های بیابانی:
۱-۳-۶- ارزیابی آثار و پیامدهای سیل و خشکسالی بر مسایل اقتصادی اجتماعی و فرهنگی
۲-۳-۶- بررسی دستیابی به بهترین راهکار مدیریت مشارکتی در مهار بیابان‌زایی
۳-۳-۶- بررسی الگوی موفق فرهنگ‌سازی در سرزمین‌های خشک
۴-۳-۶- نقش فرصت‌های اقتصادی مستقل از تولید بیولوژیک در بهبود معیشت ساکنان حوضه‌ها.
۴-۶- نقش کشاورزی در تخریب کمی و کیفی منابع آب و خاک
۵-۶- بررسی روند شوری‌زایی و شورشدگی ثانویه اراضی

• < قبلی
• بعدی >