زیست بوم

نکاتی پیرامون ضرورت حفاظت از لایة اُزون، سپر دفاعی کره زمین - همه دوستدار لایه ازون باشیم!

برگرفته از روزنامه اطلاعات شماره  25605، پنج‌شنبه 9 خرداد 1392

انسان در هزاره سوم، زندگی را در حالی تجربه می‌کند که با تکیه بر هوش و توانمندی‌هایش،‌ می‌سازد، کشف می‌کند و به ناشناخته‌ها راه می‌یابد. ولی از سویی با یورش بر این کره‌خاکی، می‌میراند ، محو و نابود می‌‌کند و سپس از این همه تخریب و ویرانی، عاجزانه به فغان در می‌آید.

انسانی که نه می‌تواند برویاند و نه می‌تواند احیاء کند، با زیستگاه خود چه می‌کند! آسیب، تخریب و ویرانی حاصل زیست انسان امروز است که با دستان خود در زیستگاهش به جا می‌نهد.

این فاجعه نه در حد نابودی گونه‌های گیاهی یا حیوانی، بلکه به وسعت انقراض زندگی همه موجودات زنده در پهنه گیتی است و در این جا است که انجام بایدها و نبایدهای زیستی، بر نسل بشر ضرورت پیدا می‌کند.

اُزون چیست؟

به گفته الماس ساسانیان، مدرس جغرافیای طبیعی، گاز اُزون، گازی تقریباً شیرین، بی‌رنگ با بوی تند و زننده است و اُزون مولکولی نیز حاصل ترکیب 3 اتم اکسیژن یعنی O2 و O است.

این مدرس دانشگاه همچنین می‌گوید: وقتی تشعشعات فرا بنفش خورشیدی به مولکول‌های اکسیژن موجود در اتمسفر برخورد می‌کنند و پیوند بین این مولکول‌های اکسیژن را می‌شکنند، اتم‌هایی حاصل می‌شود که یکی از آنها با اکسیژن دیگری ترکیب و باعث تولیداکسیژن می‌شود. بنابراین درجایی که خورشیدی می‌تواند تأثیر بگذارد مثل تغییر فصل‌ها، جریان‌های هوایی، شب و روز و یا عرصه‌های متفاوت جغرافیایی، طبیعتاً میزان تولید «ازون» فرق دارد.

در مناطق استوایی با توجه به این که تشعشعات خورشید هم از نظر زمانی و هم از نظر مدت و شدت بیشتر است، تولید‌گاز اُزون در اتمسفر خیلی بیشتر از سایر جاها است.

لایه حفاظتی اُزون

این مدرس جغرافیای طبیعی، با بیان این که لایه ازون، لایه بسیار رقیقی است که در دومین لایه اتمسفر یعنی «استراتوسفر» وجود دارد، می‌افزاید: این لایه تشعشعات فرابنفش خورشید را به میزان 95 و حتی تا 9/99 درصد جذب می‌کند و از این طریق، سپر حیاتی‌کره زمین محسوب

می‌شود.

در واقع اگر این لایه در «استراتوسفر» وجود نداشت، زندگی برروی کره‌زمین امکان پذیر نبود.

وی در ادامه سخنانش می‌گوید: اُزون در 2 منطقه اتمسفر وجود دارد، ازونی که در لایه اول اتمسفر است و «تراپوسفر» نامیده می‌شود که حدود 10 درصد گاز اُزون موجود درجوّ را به خود اختصاص داده است در این بخش، ازون به عنوان آلاینده محسوب می‌شود و می‌تواند تأثیرات بسیار منفی بر روی بافت‌های حیاتی انسان و سایر جانداران بگذارد و ازونی که در دومین لایه اتمسفر وجود داردکه «استراتوسفر» نامیده می‌شود و نقش حیاتی را بر عهده دارد.

اهمیت لایه اُزون

به گفته ساسانیان، بخشی از تشعشعاتی که ساطع می‌شود، در اتمسفر جذب می‌شود، بخشی انعکاس پیدا می‌کند و حدود 70 درصد به طرف زمین می‌آید که «لایه ازون» از ورود بسیار مضر این تشعشعات فوق بنفش به سطح زمین جلوگیری می‌کند و در واقع امکان زندگی در کره زمین را فراهم می‌آورد.

وی ادامه می‌‌دهد: البته در حالت طبیعی بین تخریب لایه اُزون و تولید آن، حالت تعادل وجود دارد، ولی این تعادل به مرور زمان توسط انسان می‌تواند بر هم بخورد.

در دهه 1970 میلادی گروهی محقق مشاهده کردند که لایه اُزون نسبت به گذشته رقیق‌تر شده است و در سال 1981 کاهش شدید آن در قطب جنوب مشاهده شد که از آن زمان این کاهش سوراخ یا «حفره‌ اُزون» نام گرفت و سپس در سال 1989 میلادی این‌ کاهش در قطب شمال هم دیده شد.

مهم‌ترین عوامل تخریب لایه ازون

این مدرس دانشگاه با بیان این که در سال 1930 میلادی آمریکایی‌ها، گازهایی را به نام گازهای CFC کشف کردند، می‌افزاید: این‌گازها یعنی کلرها، فلوئورها و کربن‌ها، کاربردهای بسیار زیادی در صنایع داشتند و قیمت مناسب آنها سبب شده بودکه علاوه برآمریکا، کشورهای دیگر هم از آنها استفاده کنند و از آن جا که این گازها دارای ترکیبات کلرو بُرُم بودند، به عنوان عوامل اصلی تخریب لایه ازون محسوب شدند، چون کلر موجود در این گازها، ناپایدار و واکنش پذیر است و وقتی این گازها به ارتفاعات بالاتر می‌روند، بر اثر برخورد با تشعشعات خورشیدی، گاز کلر موجود آزاد می‌شود اتم‌های کلر در لایه «استراتوسفر» با مولکول‌های ازون واکنش نشان می‌دهند و ازون را از هم می‌پاشند که هر اتم کلر قبل از این که دوباره به زمین برسد تقریباً 100 هزار مولکول ازون را از بین می‌برد این گازها چون حالت باثباتی دارند، مدت بسیار طولانی در اتمسفرباقی می‌مانند و در نتیجه باعث تخریب «لایه ازون» می‌‌شوند.

وی می‌افزاید: عامل دیگر، مواد موجود درکپسول‌های آتش نشانی است. که برای اطفای حریق به کار می‌روند، این مواد چون دارای بُرُم هستند سبب تخریب لایه اُزون می‌شوند و همچنین حلال‌ها که به عنوان پاک‌کننده و چربی‌زا در صنایع مختلف الکترونیک و صنایع فلزی استفاده می‌شود، در تخریب لایه ازون نقش دارند.

دسته‌ دیگر ضدعفونی کننده‌ها هستندکه برای از بین بردن آفات و کشتن میکروب‌ها در انبارها، مورد استفاده قرار می‌گیرند، البته عوامل دیگری مثل‌ گازهای گلخانه‌ای و گرمایش جهانی نیز در روند تخریب لایه ازون نیز تأثیرگذار بوده‌اند، وی با این اعتقاد که طبیعت، پایدار و متعادل است می‌گوید: چیزی که این تعادل را بر هم زده، نقش انسان است.

تا سال 1970 میلادی بشر نمی‌دانست که فعالیت‌های انسانی او باعث چنین تخریبی است و همه فکر می‌کردندکه بر اثر پرواز هواپیماهای مافوق صوت و حرکت آنها درسطح تحتانی استراتوسفر، به علت آزادسازی اسید‌نیتریک در این سطح،‌ چنین تخریبی صورت‌گرفته است.

ولی بعد از این تاریخ به تدریج روشن شدکه انسان با تولید و کاربرد گازهای CFC، باعث این تخریب فاجعه بار شده است،‌ که در این وضعیت کشورهای اروپای غربی، آمریکای شمالی و همچنین چین و ژاپن از عمده‌ترین مخربین لایه اُزون محسوب می‌شوند.

تاثیر تخریب لایه اُزون بر حیات انسان

الماس ساسانیان با این گوشزد که تخریب لایه اُزون مخاطرات جدی و فزاینده‌ای برای سلامت انسان دارد، می‌افزاید: تحقیقات انجام شده نشان می‌دهند تشعشعاتی که بر اثر رقیق شدن لایه اُزون به زمین می‌رسند، باعث تضعیف سیستم ایمنی بدن، بروز انواع سرطان‌های پوستی، احساس سوزش در شش‌ها،‌ افزایش انواع بیماری‌های چشمی، ابتلا به آب مروارید و حتی کوری‌ چشمی می‌شوند. با تحقیقاتی که در ایالات متحده آمریکا صورت‌ گرفته،‌ محاسبه شده است که به ازای هر 5 درصدکاهش ضخامت لایه اُزون حدود 80 هزار نفر بیماران مبتلا به انواع سرطان‌‌های پوست، افزایش می‌یابند که این نتیجه تغییری است که در «دی ان ای»‌صورت می‌گیرد.

چون انواع تشعشعاتی که به زمین می‌رسند،‌ مختلف هستند، طبعاً براساس انواع آن، تأثیراتش نیز متفاوت خواهد بود.

تاثیر بر اکوسیستم آبی

این استاد دانشگاه با تأکید بر پیامدهای گسترده ناشی از تخریب لایه اُزون،‌ می‌گوید: هر چیزی که دارای حیات باشد، چه انسان و چه گونه‌های حیوانی یا گیاهی در معرض این آسیب‌ها قرار دارند.

پرتوهای ماوراء بنفش به‌خصوص از نوع B که خطرناک‌ترین نوع این تشعشعات است، در عمق آب‌ها نفوذ می‌کنند و باعث از بین رفتن موجودات میکروسکوپی، تک سلولی موجود در آب دریا می‌شوند.

این موجودات در واقع اولین حلقه زنجیره غذایی محسوب می‌شوند و با از بین رفتن آنها، زاد و ولد ماهیان هم کاهش می‌یابد. وقتی یک منبع غذایی کاهش پیدا کند، تعداد جانورانی هم که به صورت زنجیره‌ای از آن‌ها استفاده می‌کنند ، کاهش می‌یابند.

بنابراین وقتی زاد و ولد ماهی‌ها کم شوند، انسان‌ها که حدود 30 درصد از مواد پروتئینی‌شان را از دریاها و اقیانوس‌ها تامین می‌کنند، با مشکلات غذایی روبرو می‌شوند.

تاثیر بر اکوسیستم خشکی

ساسانیان با اعتقاد به اتصال زنجیره‌ای موجودات زنده می‌گوید: یکی دیگر از پیامدهای منفی رقیق شدن لایه اُزون، اثراتی است که بر اکوسیستم خشکی دارد، مانند تاثیراتی که بر روی بازدهی محصولات کشاورزی مثل برنج، گندم، سویا و سیب‌زمینی که از منابع اصلی غذایی انسان‌ها است، می‌گذارد.

در واقع 25 درصد کاهش ضخامت لایه اُزون برابر با 25 درصد کاهش بازدهی مزارعی است که زیر کشت این محصولات غذایی قرار دارند و همان‌طور که مشاهده می‌کنیم، کاهش محصولات کشاورزی و غذایی امروز تبدیل به مشکل اجتماعی جدی و بزرگی شده است.

وی ادامه می‌دهد: گیاهان نیاز به هوای مطلوب و غذا و خاک خوب دارند و با توجه به این که پرتوهای فرابنفش بر میزان نیتروژن و مواد مغذی موجود در خاک که منبع غذایی گیاهان محسوب می‌شوند، تاثیرات منفی می‌گذارند، سبب می‌شوند که امکان رشد و رویش و تولید فرآورده‌های گیاهی کاهش یابد که برهم خوردن این رابطه جمعیت و منابع غذایی، اختلالاتی را نیز به دنبال می‌آورد.

وی همچنین معتقد است: پرتوهای فرابنفش بر روی پرندگان نیز اثرات زیان‌باری دارد. پرندگان معمولاً در ارتفاعات پرواز می‌کنند و اشعه فوق بنفش نوع B موجود در آن دلیل عظیم شدن جثه پرندگان است. در واقع آسیب سپر حفاظتی لایه اُزون سبب می‌شود که کل نظام زیست محیطی در سراسر کره زمین دچار ناهماهنگی و عدم توازن جدی شود.

اقدامات ایران در حفاظت از لایه اُزون

ساسانیان با این نکته که ایران جز تولیدکنندگان مواد تخریبی لایه اوزون نیست، بلکه در صورت نیاز به این مواد، خریدار و مصرف‌کننده آن‌ها است، می‌افزاید: ایران جز اولین کشورهایی است که اقداماتی را در جهت اجرای مفاد پروتکل مونترال شروع کرد و بعد از پذیرش آن به تشکیل کمیته ملی اوزون، متشکل از سازمان‌ها و وزارتخانه‌ ذی ربط مبادرت ورزید. و همچنین در سال 1373 با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه عمران ملل متحد، دفتری را با هدف حفاظت از لایه اوزون راه‌اندازی کرد. کارهایی که در این دفتر صورت گرفته است شامل اقداماتی در صنایع اسفنج سازی است که سعی شده است اکثر کارخانه‌های اسفنج‌های نرم، سخت و نیمه سخت

از مواد جایگزینی به جای مواد قبلی استفاده کنند.

همچنین در بخش آتش‌نشانی، اقدام به جمع‌آوری موادی کرده است که پیش ازآن در تهیه و تولیدکپسول‌های آتش‌نشانی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

از طرفی با ایجاد کارگاه‌های آموزشی برای این افراد و از طرف دیگر با جایگزینی‌ مواد، اقداماتی را در جهت کاهش مصرف آن‌ها انجام داده و همچنین طرح‌هایی را نیز برای حذف حلال‌ها در صنایع الکترونیک و صنایع فلزکاری به اجرا گذاشته است. البته باید بگویم ما به همه اهداف در این زمینه به طور صددرصد نرسیده‌ایم، ولی این باور برای کشور ما به وجود آمده وکارهایی انجام داده است.وی می‌افزاید: در بخش انبارداری نیز اقدامات موثری انجام گرفته است و با توجه به این که در انبار محصولات، به مرور زمان میکروب‌هایی تولید و باعث فساد محصولات کشاورزی می‌شوند، لازم است آن میکروب‌ها و انگل‌ها و جانوران ریز با مواد ضدعفونی‌کننده نابود شوند، بنابراین چون این مواد ضدعفونی‌کننده دارای بُرُم است، به علت پایداری، در درازمدت باعث صعود در اتمسفر زمین و تخریب لایه اُزون می‌شوند.

یکی دیگر از اقدامات ایران، طرح حذف این ماده در کشور بوده است.

همین‌طور در خصوص صادرات و واردات کالاها، دقت زیادی شده است تا بدانند که این کالاها چه مقدار در تخریب لایه اُزون تأثیرگذارند.

ممنوعیت احداث و توسعه کارخانه‌های استفاده‌کننده از این مواد مخرب نیز از حمایت‌های دیگر ایران در جهت حفاظت از لایه اُزون بوده است.

وی در ادامه گفت و شنود با روزنامه اطلاعات اظهار می‌دارد: یکی از کارهای ارزنده کشور ما، ایجاد ایستگاه اُزون‌سنجی و مرکز مطالعات اُزون، در شهر اصفهان است که به وسیله سازمان هواشناسی کشور و با همکاری و حمایت سازمان هواشناسی جهانی در سال 1994 میلادی به وجود آمده و به عنوان مرکز تحقیقات، دیده‌بانی و اندازه‌گیری اُزون جوی از همان سال شروع به کار کرده که باعث افتخار کشور ما است. در مجموع با همه کارهایی که صورت گرفته، باید گفت ایران جز کشورهای پیشقدم در این زمینه بوده است و به دلیل اقدامات مثبتی که در جهت حفاظت از لایه اُزون انجام داده، 2 بار موفق به دریافت لوح تقدیر از سازمان ملل شده است.

ایفای نقش فردی

این مدرس جغرافیای طبیعی با باور این که هر فرد با مسئولیتی که در برابر محیط زیست خود احساس می‌کند، می‌تواند نقش مفید و موثری در حفاظت از لایه اُزون داشته باشد، می‌گوید: فرضاً اگر نیاز به خرید وسایلی مانند یخچال و فریزر برای منزل و یا کپسول آتش‌نشانی برای محل کار خود داریم، سعی کنیم به سراغ کارخانه‌های سازنده‌ای برویم که دوستدار لایه اُزون هستند و موارد حفاظت از آن را در تولیدات خود، رعایت می‌کنند.

همین‌طور می‌توان در خرید لوازم شخصی مثل عطر، اسپری یا لوازم آرایشی دقت داشت و لوازمی را خریداری کرد که نکات حفاظتی لایه اُزون با آرم‌هایی روی این کالاها، مشخص شده باشند.

ما اگر دوستدار خود، خانواده خود، شهر خود و جهان خود هستیم و می‌خواهیم در محیطی زندگی کنیم که آسمان آبی‌تر، درخشان‌تر و سالم‌تری داشته باشیم، باید به انجام چنین ضروریاتی در زندگی شخصی و خانوادگی خود اهمیت دهیم.

ایفای نقش در هر شغل

وی با این عقیده که هر کس در هر شغلی می‌تواند در زمینه حفاظت از لایه اُزون مفید باشد، چنین می‌گوید: معلمان با اطلاع‌رسانی و تأثیرگذاری بر روی دانش‌آموزان، کشاورزان با اجتناب از کاربرد مواد مخرب در مزارع، کارگران با خودداری از استفاده موادی شامل CFC در کارخانه‌ها و اعضای خانواده‌ها با پرهیز از خرید و استفاده از کالاهای بدون نشان‌های حفاظتی و در مجموع هر فرد در هر لباسی و با هر تخصصی می‌تواند در 2 جهت، یعنی هم ترمیم لایه اُزون و هم کاهش تخریب این سپر حیاتی کره زمین، نقش خود را به خوبی ایفا کند.

طاهره خلیلی کسمایی

• < قبلی
• بعدی >