زیست بوم

صدای پای خشکسالی پشت دروازه‌های ایران شهر

برگرفته از همشهری آنلاین

عباس ثابتی‌راد

اقلیم کشور به چرخه خشکسالی بازگشته است. درست در همین نخستین سال، تهران و بسیاری از شهرهای بزرگ کشور، در این روزها دچار کم‌آبی شده‌اند.

 قطع آب و برق در هفته گذشته در تهران و چند شهر کشور هشداری است بر دهه خشکسالی پیش رو. افزایش جمعیت در مناطق شهری و همچنین افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای در شهرهای در حال توسعه به نوعی باعث توقف‌ناپذیر شدن روند تغییر اقلیم شده است. واقعیت این است که تهران مانند بسیاری دیگر از شهرهای کوچک و بزرگ از اقلیم معمول خود فاصله گرفته و به سرعت در حال گرم‌تر شدن است. کاهش بارش‌های سالانه و پیشروی بیابان در کشور هشداری است جدی به جمعیت شهرنشین ایران. اقلیم‌شناسان 3عامل از 5عامل دگردیسی زمین را عوامل انسانی می‌دانند. غلظت گازهای گلخانه‌ای، میزان ازن در اتمسفر زمین و ذرات معلق در جو ازجمله عوامل انسانی هستند که در تغییر آب و هوایی تأثیری بی‌چون و چرا دارند. از طرفی دو عامل طبیعی افشانه‌ها در استراتوسفر و فعالیت‌های خورشیدی نیز بر این روند تأثیر می‌گذارند. شواهد بسیاری نیز وجود دارد که بیانگر آن است که گرمایش جهانی در 50سال اخیر به فعالیت‌های بشری مربوط می‌شود. تردیدی نیست که دمای نزدیک سطح زمین و دمای سطح دریاها از سال1861 افزایش یافته است. دمای متوسط جهانی نیز در قرن بیستم در حدود 0/6 درجه سانتی‌گراد افزایش یافته و البته این افزایش در این دوره رخ داده است؛ 1945-1910و 2000-1976. دهه 90گرم‌ترین دهه و سال 1998 نیز گرم‌ترین سال هزاره گذشته لقب گرفته است. شهرهای بزرگ ایران نیز همگام با شهرهای بزرگ جهان تغییراتی را در طول نیم‌قرن گذشته تجربه کرده‌اند. بررسی تغییراتی که از 1951 تا سال2005 در ایستگاه‌های هواشناسی کشور ثبت شده، گویای آن است که ایران و شهرهای بزرگ کشور در حال تغییر الگوی آب و هوایی هستند؛ تغییری که به‌تدریج ما را در مرزهای نابودی قرار می‌دهند.

یک هشدار جدی

در هر دقیقه بیش از 45هزار تن گاز دی‌اکسید‌کربن وارد جو زمین می‌شود. از ابتدای سال‌جاری میلادی نیز تا‌کنون 3میلیارد و 500میلیون تن گاز دی‌اکسید‌کربن به جو زمین وارد شده است. این یعنی اینکه ما به شیوه حیرت‌آوری در حال نابودی محیط زیست هستیم. مسلما تأثیر گازهای گلخانه‌ای در قرن حاضر بیش از پیش مشخص شده است. وقوع حوادث طبیعی و بلایای مختلف، نشان‌دهنده این است که زمین در حال تغییر الگوی آب و هوایی است. اگر نخواهیم بپذیریم که انسان‌ها اصلی‌ترین عاملان تغییرات آب و هوایی هستند، دست‌کم تأثیر غیرقابل‌انکاری در سرعت گرفتن این پدیده دارند. شهرهای بزرگ نیز با تولید حیرت‌آور گازهای گلخانه‌ای نقش تعیین‌کننده‌ای در این روند دارند. حال که در آستانه قرن تازه‌ای ایستاده‌ایم آیا باید از خود بپرسیم که سرنوشت نسل‌های بعد چه خواهد شد؟ آیا عصر یخی تازه‌ای در راه است یا باید منتظر گسترش بیابان‌ها باشیم و عصر گرمایی جدید را به نظاره بنشینیم؟ ما در مرزهای تازه‌ای از نابودی ایستاده‌ایم.

شهرهای جهان در حال حاضر بیش از نیمی از جمعیت کره‌زمین را در خود جای داده‌اند. بیش از 70درصد ثروت کره‌زمین در شهرها تولید می‌شود و این سرزمین‌های افسانه‌ای و جذاب هر روز گسترده‌تر می‌شوند و بر جمعیتشان افزوده می‌شود. اگرچه در حال حاضر ابرشهرها دیگر گسترش نمی‌یابند و به ثبات جمعیت و پهناوری رسیده‌اند اما شهرهای نه‌چندان بزرگ با سرعت دیوانه‌واری رشد می‌کنند و هر روز به جمعیت و گستره‌شان افزوده می‌شود. در عین حال این شهرها برای تولید ثروت هر روز بیشتر کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی کوچک و بزرگ را در خود گسترش می‌دهند و به جمع بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان گازهای گلخانه‌ای درمی‌آیند.

شهرهای نه چندان بزرگ که امروزه برای به‌دست آوردن امکانات بیشتر از زندگی مدرن تلاش می‌کنند، دیگر نگران کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای نیستند. آنان باید منابع تازه‌ای برای ثروت ساکنانشان فراهم آورند. این موضوع یعنی گسترش صنایع آلاینده بیشتر و تولید آلایندگی افزون‌تر.

آمارهای منتشر شده بیانگر واقعیت‌هایی تکان دهنده‌ هستند. هر شهروند چینی در هر سال 3 هزار و 400کیلوگرم دی‌اکسید‌کربن وارد جو کره زمین می‌کند. هر شهروند آمریکایی نیز سالانه 23 هزار و 590کیلوگرم دی اکسید به جو زمین می‌فرستد. در واقع می‌توان گفت که شهرها امروزه به بزرگ‌ترین بانیان نابودی کره‌زمین تبدیل شده‌اند. در واقع سخن از زندگی نسل‌های بشر در سال‌های دور نیست. اگر اقدامی برای تغییر بستر‌های انرژی‌زای جهان صورت نگیرد، تغییرات جوی تنها به فاصله دو نسل آینده فاجعه‌آفرین خواهد بود.

در صدر کشورهای تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای، چین و هند قرار گرفته‌اند. این دو کشور که در حال توسعه و گسترش صنایع به‌منظور تأمین رفاه بیشتر شهروندان خودهستند، هیچ تلاشی برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای نمی‌کنند. در آن سوی پرده نیز بسیاری از کشورهای توسعه یافته از دمیدن به شیپور کاهش گاز‌های گلخانه‌ای منصرف شده‌اند؛ چرا که کشورهایی مانند آمریکا و آلمان که بیشتر گاز گلخانه‌ای تولید می‌کنند معتقدند تا زمانی که کشورهای چین و هند به کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای روی نیاورند، اجرای ضوابط سختگیرانه برای دیگران همراه با بی‌عدالتی خواهد بود.

چین و هند بزرگ‌ترین تولید کنندگان

براساس جدیدترین پژوهش‌های مرکز بین‌المللی توسعه و محیط‌زیست سازمان ملل متحد که در 17فوریه 2011‌ منتشر شده است، شهرهای نه‌چندان بزرگ اصلی‌ترین تولید‌کنندگان گازهای گلخانه‌ای روی زمین هستند. دیوید ساتروایت، کارشناس ارشد بنیاد محیط‌زیست و شهرسازی در این‌باره گفت: شهرهای ثروتمند جهان و ساکنان ثروتمندشان باعث تولید میزان غیرقابل تحملی از گازهای گلخانه‌ای می‌شوند. این کارشناس ارشد محیط‌زیست و شهرسازی معتقد است: بیشتر شهرهای آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین سطح پایین‌تری از سرانه انتشار گازهای گلخانه‌ای را دارند. به‌نظر می‌رسد انتشار کم گازهای گلخانه‌ای در این منطقه از جهان همزمان با رشد ثروت یکی از چالش‌های اصلی آنان در اداره شهرهاست.

پژوهش‌های جدید درباره انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان می‌دهد که ابرشهرها اصلی‌ترین مقصران انتشار گازهای گلخانه‌ای نیستند بلکه شهرهای نه چندان بزرگ در حال صنعتی شدن سهم بیشتری از تولید گازهای گلخانه‌ای را دارند. محققان به سیاستگذاران شهری این پیشنهاد را می‌دهند که نگاه دقیق‌تری نسبت به الگوی تغییر آب و هوایی داشته باشند. آنها می‌گویند: ابرشهرها بازیگران اصلی در کاهش تغییرات آب و هوایی هستند اما این تغییرات نیاز به توسعه مدیریت شهرها دارد تا ارتباط قوی با مدیران شهری کشورهای در حال توسعه به‌وجود آید. در این گزارش به 100شهر از 33کشور جهان اشاره شده است که بیشترین میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را دارند. در حال حاضر شهرهایی از کشورهای چین و هند در صدر بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای قرار دارند. همچنین بسیاری از شهرهای ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نیز در فهرست 100شهر برتر تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای جای گرفته‌اند. این شهرها همچنان نسبت به هشدارهای نهادهای بین‌المللی بی‌توجهند و هر روز با تولید گازهای گلخانه‌ای بیشتر اگرچه به ثروتشان می‌افزایند اما پایان تمدن انسانی روی کره زمین را نیز به نابودی نزدیک‌تر می‌کنند.

وضعیت تهران

براساس پیش‌بینی سال2006 صندوق جمعیت سازمان ملل، تهران تا سال 2020به جمعیتی معادل 8میلیون و 860هزار نفر دست خواهد یافت. از این‌رو در فهرست پیش‌بینی شده شهرهای پرجمعیت مقام سی‌و‌سوم را به‌خود اختصاص داده بود اما تهران با گذشت 5سال از نخستین پیش‌بینی هم‌اکنون به جمعیتی معادل 9میلیون و 100هزار نفر دست یافته است. این در حالی است که این جمعیت در مساحتی در حدود 720کیلومترمربع زندگی می‌کنند. طی بررسی‌های انجام شده در دهه گذشته روزهای بارانی در پایتخت به جز فصل تابستان افزایش یافته و مقدار بارش باران نیز روند رو به رشدی داشته است اما پایتخت در 50سال گذشته شاهد افزایش دما بوده که این افزایش دما به جز در فصل زمستان قابل توجه است. رطوبت این شهر در تابستان نیز افزایش یافته و وزش باد نیز سریع‌تر شده است. پدیده گلخانه‌ای به‌دلیل افزایش جمعیت و استقرار صنایع آلاینده رشد چشمگیری داشته است. تغییر اقلیم و توسعه بیابان در این شهر در طول 50سال گذشته رشد قابل توجهی یافته است. حضور بیش از 3/5 میلیون خودروی شخصی در این شهر و افزایش آلودگی هوا باعث شده تا اقلیم این شهر بیش از پیش دچار تغییر شود. تهران این روزها در آستانه خشکسالی است؛ مانند همه شهرهای بزرگ و کوچک کشور.

• < قبلی
• بعدی >