ایران‌بوم

در صبحگاه 17 ذیحجه 953 ق در روستای «جیع» نوزادی چشم به جهان گشود که وی را محمد نامیدند. محمد در دامان پاک خانواده‌ای روحانی تربیت یافت. لبنان کنونی در آن عصر، مهد فرهنگ تشیع بود. محمد دوران کودکی و نوجوانی را در آن سرزمین پاکان سپری کرد. خواندن و نوشتن، قرآن، احکام شرعی و نماز را نزد مادر، پدر، معلمان پرهیزکار جبع و بعلبک فرا گرفت و با مهر علی علیه‌السلام و اولادش رشد یافت. وی در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت. مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود 88 کتاب و رساله است. وی در سال 1031 ه.ق در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام جنب موزه آستان قدس دفن کردند.

گروه : مشاهیر ملی
رشته : حکمت

والدین و انساب : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی دانشمند بنام دوره صفویه است. اصل وی از جبل عامل شام بود . بهاءالدین محمد ده ساله بود که پدرش عزالدین عاملی از بزرگان شام به سوی ایران رهسپار گردید و چون به قزوین رسیدند و در آن شهر دانشمندان شیعه یافتند، در آن سکنی گزیدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول گردید. نسبت خاندان شیخ بهایی به حارث همدانی، یار وفادار حضرت علی علیه‌السلام می‌رسد. پدربزرگ شیخ بهایی، شیخ عبدالصمد (متوفا 935 ق) نیز از علمای بزرگ قرن دهم هجری است.

تحصیلات رسمی و حرفه ای : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی خواندن و نوشتن، قرآن، احکام شرعی و نماز را نزد مادر، پدر، معلمان پرهیزکار جبع و بعلبک فرا گرفت و با مهر علی علیه‌السلام و اولادش رشد یافت. وی در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت.

استادان و مربیان : شیخ‌بهائی نزد استادان فرزانه‌ای به فراگیری منطق، فلسفه، ریاضیات، طب، نجوم و... پرداخت.
استادان او عبارتند از:
1- عزالدین حسین جبل عاملی، پدر بزرگوار شیخ،
2- ملا عبدالله بن شهاب‌الدین مدرس یزدی،
3- ملا علی مذهب،
4- مولانا افضل قاضی،
5- حکیم‌الدین (اعتمادالدین) محمود،
6- محمد باقر یزدی،
7- احمد کجایی.

همسر و فرزندان : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی در دوران جوانی می‌بایست همسری نیکو برای خود انتخاب نماید و از این رو با دقت لازم و به پیشنهاد پدرش، با خانواده‌ای اصیل که نور علم و ایمان در آن تابیده بود، وصلت کرد. تاریخ‌نویسان می‌گویند: همسر شیخ بهاءالدین زنی پارسا، دانشمند، حدیث‌شناس، فقیه، محقق و مدرس بوده است. در آن روزگار که بسیاری از زنان بلکه اغلب مردان از سواد خواندن و نوشتن محروم بودند و یا تحصیل علم را برای زنان لازم نمی‌شمردند، همسر شیخ بهاءالدین استادی بلند پایه بود. شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرّعاملی (متوفی 1110) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهائی را در دیوانی فراهم آورده است. اشعار عربی وی اخیراً با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده است.

زمان و علت فوت : زمانی بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی به همراه گروهی از شاگردانش برای خواندن فاتحه به قبرستان رفت. بر سر قبرها می‌نشست و فاتحه ای نثار گذشتگان می‌کرد. تا اینکه به قبر بابا رکن‌الدین (557) رسید. آوایی شنید که سخت او را تکان داد. از شاگردان پرسید: شنیدید چه گفت: گفتند: نه.
شیخ بهایی پس از آن، حال دیگری داشت. همواره در حال دعا و گریه و زاری بود. گر چه او هیچ گاه از عبادت غافل نبود ولی اکنون بیش از پیش، به مناجات و دعا اهمیت می‌داد. مدتی بعد شاگردانش از او پرسیدند آن روز چه شنیدی؟ او گفت: به من گفتند آماده مرگ باشم.
شش ماه گذشت. دوازدهم شوال 1030 ق (یا 1031 ق) فرا رسید. مرگ به پیشواز شیخ بهایی آمد. او نیز سبکبال به سوی معبود پر کشید. بیش از پنجاه هزار نفر مردم اصفهان در تشییع جنازه او شرکت داشتند. اصفهان پایتخت صفویه غرق در ماتم بود. ملامحمد تقی مجلسی بر وی نماز گزارد و سپس ‍پیکرش را به مشهد مقدس برد و بنابر وصیتش او را در خانه‌اش که نزدیک حرم امام رضا علیه‌السلام قرار داشت به خاک سپردند. اکنون آرامگاه شیخ بهایی در یکی از رواقهای حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام قرار دارد.
مشاغل و سمتهای مورد تصدی : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی پس از سال 1006 ق. شیخ الاسلام اصفهان بود. اصفهان در سال 1006 ق. از سوی شاه عباس کبیر پایتخت ایران شد. با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، مهاجرت علمای شیعه از سراسر جهان اسلام به این شهر رونق گرفت. مدت زمانی بعد شیخ از مقام «شیخ‌الاسلام»ی استعفا داد و از سال 1012 ق. تا سال 1019 ق. به سفر رفت. سپس به اصفهان برگشت و تا آخر عمر در آن شهر ماند و به عنوان شیخ‌الاسلام ریاست علمای شیعه را بر عهده گرفت.
نخست تقسیم آب زاینده‌رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهائی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادیها داده‌اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.
دیگر از کارهای علمی که به بهائی نسبت می‌دهند طرح‌ریزی کاریز نجف‌آباد اصفهان است که به نام قنات زرین‌کمر، یکی از بزرگ‌ترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن 9 فرسنگ است و به 11 جوی بسیار بزرگ تقسیم می‌شود و طرح‌ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهائی می‌دانند.
از دیگر کارهای شیخ بهائی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته‌اند.

فعالیتهای آموزشی : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی مدتها شیخ‌الاسلام هرات و در آن دیار پاسخگوی احکام شرعی مردم بود. وی پس از مدتی از این سمت کناره گرفت و به سفرهای علمی و تحقیقی پرداخت. شیخ بهایی 30 سال در سفر بود. به مصر، سوریه، حجاز، عراق، فلسطین، افغانستان و ... رفت و با علما و مردم آن مناطق به گفتگو پرداخت. او مبلغ نستوه تشیع بود و رنج سفر را به جان خرید و برای زنده نگه داشتن فرهنگ شیعی زحمت فراوان متحمل شد. مشکلات سفر در آن دوران فراوان بود.
مراکزی که فرد از بانیان آن به شمار می آید : یکی دیگر از کارهای شگفت که بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی به نسبت می‌دهند، ساختمان گلخن گرمابه‌ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیرباز همواره عقیده داشته‌اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می‌شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدید همچنان می‌سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می‌شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می‌افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند. همچنین طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود.
سایر فعالیتها و برنامه های روزمره : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی دل به حجره مدرسه، دربار، مقام شیخ‌الاسلامی، ریاست علمای شیعه و مرجعیت مردم نیست و برای مبارزه با شبیخون دشمنان اسلام به فرهنگ تشیع در کنج حجره سنگر نگرفت. بلکه میان توده مردم شتافت. با دردها آشنا شد و آنگاه به مداوای جامعه مریض اسلام پرداخت. او لحظه‌ای از تحصیل، تدریس، تبلیغ، عبادت و تالیف غافل نبود و برخی از کتابهایش را در سفرها نوشت. قم، کرمانشاه، گنجه، تبریز، هرات و مشهد شهرهایی هستند که میزبان قلم او بودند.

شاگردان : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی سالهای درازی به تدریس اشتغال داشت. اندیشه‌وران بسیاری در دامان درس او تربیت یافتند که نام برخی از آنان به قرار زیر است:
1. ملاصدرا شیرازی
2. ملا محسن فیض کاشانی
3. فیاض لاهیجی
4. نظام‌الدین بن حسین ساوجی
5. سید حسین بن حیدر کرکی
6. سید ماجد بحرایی
7. فاضل جواد بغدادی
8. ملا خلیل غازی قزوینی
9. میرزا رفیع‌الدین طباطبایی نائینی
10. شیخ زین‌الدین عاملی، نوه شهید ثانی
11. شرف‌الدین محمد رویدشتی
12. شیخ محمدعلی عاملی تبنینی
13. مظفرالدین علی، کتاب درباره زندگی شیخ بهایی نوشته است.
14. محمد تقی مجلسی، پدر علامه محمد باقر مجلسی
15. شیخ محمود بن حسام‌الدین جزائری
16. محقق سبزواری
17. ملا عزالدین فرهانی مشهور به علینقی کمره‌ای، شاعر معروف
18. عنایه الله علی کوهپایه‌ای معروف به قهپایی، نویسنده «مجمع الرجال»
19. هاشم بن احمد بن عصام‌الدین اتکانی
20. شیخ نجیب‌الدین علی بن محمد بن مکی عاملی جیبلی جبعی
21. محمد صالح بن احمد مازندرانی
22. حسنعلی بن عبدالله شوشتری
23. شیخ زین‌الدین علی بن سلیمان بن درویش بن حاتم قدمی بحرانی
24. سلطان‌العلما سید حسین حسینی مرعشی، نویسنده حاشیه بر روضه و حاشیه بر معالم
آرا و گرایشهای خاص : بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی با اینکه در دربار بود، زاهدانه می‌زیست. خانه‌اش پناهگاه فقیران و نیازمندان بود. او از قدرتی که در دربار داشت برای گشایش کار مردم استفاده می‌کرد. سیاست او هدایت کارگزاران حکومت صفوی بود و در این راه تا اندازه‌ای نیز موفق گشت.
چگونگی عرضه آثار : آثار بهاءالدین، محمد بن حسین عاملی، علاوه بر غزلیات و رباعیات دارای دو مثنوی است. وی بالغ بر هشتاد و هشت کتاب و رساله در زمینه‌های مختلف به جا گذاشته است. بهائی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است.
در علوم مختلف فقه، اصول، تفسیر، حدیث، رجال، درایه، ادبیات، ریاضیات، جبر، هندسه، اسطرلاب، هیئت، جفر و ... آثار فراوانی به زبانهای فارسی و عربی نوشت. اشعار فارسی بهائی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار بهائی میل شدید به زهد و تصوّف و عرفان است.
بهائی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام «هراتیه یا الزّهره» (کشکول، ج1،ص 189ـ194) و دیگری ارجوزه‌ای عرفانی موسوم به «ریاض الارواح» از وی باقی مانده است. دوبیتی‌های عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضه مقدّسه معصومین علیه‌السلام است.

--------------------------------------------------------------------------------
آثار :
    1 اثبات الانوار الالهیه
      2 اسرار البلاغه
      3 الاثنی عشریه
      ویژگی اثر : «الاثنا عشریه» در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است. بهائی در این اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتکاری بر عدد دوازده تطبیق کرده است، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته است.
4 الاربعین
      5 الاسطرلاب یا صحیفه
      6 الحبل المتین فی احکام الدین
      7 الحریریه
      8 الزبده فی اصول الفقه
      ویژگی اثر : «زبده الاصول» این کتاب تا مدتها کتاب درسی حوزه های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است. « الاربعون حدیثاً» (تألیف 995) معروف به اربعین بهائی.
9 الصراط المستقیم
      10 العروه الوثقی
      11 القوائد الصمدیه
      ویژگی اثر : بهائی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه ای دارد. مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، «الفوائد الصمدیه» معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه های علمیه است.
12 المخلاه
      13 الوجیزه
      14 بحرالحساب
      15 تشریح الافلاک
      16 تضاریس الارض
      17 تهذیب البیان
      18 توشیح المقاصد
      19 جامع عباسی
      ویژگی اثر : «جامع عباسی»، از نخستین و معروفترین رساله های علمیه به زبان فارسی؛ «حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین» (تألیف 1007)، در فقه که تا پایان صلوه نوشته است و در آن به شرح و تفسیر بیش از یکهزار حدیث فقهی پرداخته شده است.
20 جبر و مقابله
      21 جهه القبله
      22 جواب المسائل الشیخ صالح الجزایری
      23 جواب المسائل المدنیات
      24 جواب ثلث مسائل عجیبه
      25 حاشیه اثنی عشریه صاحب معالم
      26 حاشیه بر «القواعد الکلیه الاصولیه و الفرعیه» نوشته شهید اول
      27 حاشیه بر «خلاصه الاقول»
      28 حاشیه بر «خلاصه الحساب»
      29 حاشیه بر «زبده الاصول»
      30 حاشیه بر «شرح تهذیب الاصول»
      31 حاشیه بر «شرح عضدی بر مختصر الاصول»
      32 حاشیه بر کتاب ذکری از شهید اول
      33 حاشیه تشریح الافلاک
      34 حاشیه تفسیر بیضاوی
      35 حاشیه تفسیر کشاف زمخشری
      36 حاشیه تکمله خفری
      37 حاشیه رجال نجاشی
      38 حاشیه فهرست شیخ منتجب الدین
      39 حاشیه مختلف علامه
      40 حاشیه مطول
      41 حاشیه معالم العلماء
      42 حاشیه من لایحضرء الفقیه
      43 حدائق الصالحین فی شرح صحیفه سید الساجدین علیه السلام
      ویژگی اثر : شرحی است بر صحیفة سجادیه که هر یک از ادعیة آن با نام مناسبی شرح داده شده است. از این اثر تنها الحدیقه الهلالیه در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفة سجادیه) در دست است.
44 حل حروف القرآن
      45 حواشی شرح التذکره
      46 خلاصه الحساب
      47 رساله «جوهر فرد»
      48 رساله احکام سجود التلاوه
      49 رساله القبله
      50 رساله الکر
      51 رساله امامیه نامه امام رضا علیه السلام به مامون
      52 رساله در حساب
      53 رساله در کرویت زمین
      54 رساله فی استحباب السوره فی الرد علی بعض معاصریه
      55 رساله فی الزکوه عجیبه
      56 رساله فی الصوم عجیبه
      57 رساله فی المواریث
      58 رساله فی ان انوار سائر الکواکب مستفاده من الشمس
      59 رساله فی حل اشکالی عطارد و القمر
      60 رساله فی ذبایح اهل الکتاب
      61 رساله فی معرفه القبله
      62 رساله فی نسبه اعظم الجبال الی قطر الارض
      63 شرح «القرائض النصریه» خواجه نصیر الدین طوسی
      64 شرح اثنی عشریه صاحب معالم
      65 شرح تفسیر بیضاوی
      66 شرح چغمینی
      67 شرح دعای صباح صحیفه سجادیه
      68 شرح من لایحضره الفقیه
      69 شرع القلاف
      70 شیر و شکر
      ویژگی اثر : اولین منظومهٔ فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک است. در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهائی نیز مورد استفاده بوده است. «شیر و شکر» سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن (161 بیت در کلیات، چاپ نفیسی، ص 179 ـ 188؛ 141 بیت در کشکول، ج 1، ص 247 ـ 254) مشحون از معارف و مواعظ حکمی است، لحن حماسی دارد و منظومه ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است.
71 عین الحیات
      72 فالنامه
      73 فی القصر و التخییر فی السفر
      74 کشکول
      ویژگی اثر : بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است تا جائی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده است به بهائی ثابت نیست.
75 مختصر اصول
      76 مخلص الهیئه
      77 مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین
      ویژگی اثر : «مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین» ( تألیف 1015)، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن (آیات الاحکام) و حدیث است. این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی در تقسیم احادیث و معانی برخی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه تعلیل این تقسیم بندی است. از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و بهائی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده است.
78 مفتاح الفلاح
      ویژگی اثر : «مفتاح الفلاح» (تألیف 1015) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سورة حمد. این اثر کم نظیر که گفته می شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم علیه السّلام قرار گرفته است.
79 مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیله
      80 نان و پنیر
      ویژگی اثر : این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است؛ «طوطی نامه» نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیکترین مثنوی بهائی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان بهائی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش انتخاب کرده است.
81 نان و حلوا
      ویژگی اثر : این مثنوی ملمّع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و بهائی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده است. او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به علت عدم مراجعه دقیق به کشکول متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده اند.
82 هفتاد باب
      83 وسیله الفوز و الامان فی مدح صاحب الزمان (عج )
      ویژگی اثر : معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به «وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام» در 63 بیت است که هر گونه شبهه ای را در اثناعشری بودن وی مردود می سازد.

--------------------------------------------------------------------------------
منابع :
1http://www.aviny.com/news/83/12/09/05.aspx2سایت حوزه علمیه قم/ بخش زندگینامه علماwww.hawzah.net/ - 1k