ایران‌بوم

فلات ایران از سپیده دم تاریخ دودمان‌های پادشاهی زیادی را به خود دیده است. برخی بخت آن را داشته‌اند که بر همه یا بیشتر گسترۀ این سرزمین حکم برانند و تعدادی از فرمانروایان به ویژه پس از هجوم اعراب تا زمان برآمدن صفویان تنها بر بخش‌هایی از سرزمین ایران حکومت کرده‌اند. نکته جالب این است که حکمرانان محلی مناطق ایران هم خود را شاه ایران می‌نامیدند و این خود نشانگر این است که با وجود این که از سده اول هجری تا زمان شاه اسماعیل کمتر پادشاهی بر تمام ایران حکم رانده است اما پیشینه فرهنگی و تاریخی ایران چنان بوده است که مردم و شاهان محلی از هر فرصتی جهت یادآوری و بازسازی تاریخ شکوهمند گذشته ایران استفاده می کردند.

برای نمونه نظامی گنجوی در بخش چهارم کتاب لیلی و مجنون که سبب نظم کتاب را توضیح می دهد می گوید:

این نامه نغز گفته بهتر طاووس جوانه جفته بهتر
خاصه ملکی چو شاه شروان شروان چه که شهریار ایران

و شروانشاه را نه فقط حاکم شروان بلکه پادشاه ایران می انگارد.

«تاریخ را بیشتر از نگاه پادشاهان و عطف به عملکرد آنها نوشته‌اند و از گفتن بی‌نیاز است که این عقیده و سلیقه درخور خرده‌گیری و نکوهش می‌باشد و میدان تاریخ بسیار پهناورتر از آن است که اینان پنداشته اند.»1
به خاطر فراوانی سلسله های محلی حاکم بر مناطق وشهرستان های ایران در سده های آغازین پس از اسلام گاهی مورخان در ثبت و ضبط اخبار و رویداد های آن دوران دچار اشتباه های فاحشی شده اند به طوری که حوادث بعضی سال ها را پس و پیش آورده اند و حتی دهه هایی را بدون ذکر حتی یک واقعه مسکوت گذاشته اند و این باعث به وجود آمدن ابهام های فراوانی درباره تاریخ محلی مناطق گشته است.

یکی از تاریخ نگاران معاصر که پژوهش‌های زیادی را برای روشن ساختن و بازسازی تاریخ این سده‌ها انجام داده شادروان احمد کسروی تبریزی ( 1324-1269) است. کسروی با تسلط بی‌نظیر بر زبان های عربی و اروپایی و پهلوی به مطالعه و تحقیق بر روی کتاب‌های تاریخ نوشته شده توسط شرق شناسان غربی پرداخته و حتی از مطالعه شعرهای سروده شده به وسیله مهاجمان عرب هم غافل نبوده است و از دل این شعرها بخش‌هایی از زمانه حکمرانان محلی ایرانی را بازسازی کرده است.

کسروی در پیش گفتاری که بر کتاب شهریاران گمنام خود نوشته است اینگونه می گوید: «چه خاندان های بسیاری را با کاوش و جست و جو از کتاب‌ها و از دیوان‌های شاعران می‌توان به دست آورد که در بزرگ ترین و جامع ترین تالیف‌های شرق شناسان هرگزنام برده نشده‌اند.»2

کتاب شهریاران گمنام از سه بخش تشکیل شده است:

در بخش نخستین دلاوری های دیلمان (ساکنان استان گیلان کنونی) در برابر اعراب مهاجم آمده است و سه سلسله جستانیان، کنکریان و سالاریان که هرکدام در زمان‌هایی بر دیلمستان و آذربایجان و اران و ارمنستان فرمان رانده اند بررسی شده است.

در بخش دوم کتاب سلسله روادیان که حاکمان آذربایجان بوده اند معرفی شده است. از برجستگی های این بخش شرح آمدن غزان برای نخستین بار به ایران و تاخت و تاز و غارتگری های آنان است.

در سومین بخش خاندان شدادیان که بیشتر بر اران [ایران شمالی - شمال رود ارس] حکم رانده‌اند توضیح داده شده است.

منابع کسروی برای نگارش کتاب شهریاران گمنام کتاب‌های معروف تاریخ تجارب الامم ابن مسکویه، تاریخ بیهقی، سفرنامه ناصرخسرو، معجم البلدان، مروج الذهب، تاریخ یعقوبی، تاریخ طبری، فتوح البلدان، کتاب المسالک و الممالک تالیف ابن خردادبه، تاریخ ابن اثیر و بسیاری کتاب های تاریخ نوشته شده توسط مورخان ارمنی و گرجی است، برای نمونه کسروی تاریخ سال های 370 تا 420 هجری قمری آذربایجان را از روی تاریخ های ارمنی بازسازی کرده و پرتوی بر تاریکی‌های این زمان این خطه ایران زمین افکنده است.

با مطالعه شهریاران گمنام خواننده پی می‌برد که چه مقاوت‌های زیادی از سوی دیلمان در برابر تازیان در دوقرن نخست پس از هجوم اعراب انجام گرفته است و یا چگونه حاکمان محلی دیلمستان و آذربایجان به جای متحد شدن با یکدیگر دربرابر خلفای عباسی به زد و بند با خلیفه و هجوم به قلمرو خاندان های دیگر می پرداختند و یا به چه صورتی وزیران و امیران این حاکمان برای ثروت و یا قدرت بیشتر به ولی نعمت خود خیانت کرده و جانب رقیبش را می گرفتند.

به راستی یکی داستان پرآب چشم بر این سرزمین و مردمش رفته است و کسروی به صورت عالمانه ای از دل تاریخ سیه روزی های ایران را به تصویر کشیده است و نگاهش علمی ، مستند و بدون پیش داوری است.
به گمان نگارنده با بررسی کتاب های تاریخی کسروی مانند شهریاران گمنام، آذری یا زبان باستان آذربایجان، تاریخ پانصد ساله خوزستان، تاریخ هجده ساله آذربایجان و تاریخ مشروطه خدمت صادقانه کسروی به فرهنگ ایران بیش از پیش نمایان می شود.

پایان

پی نوشت ها:

1-کسروی، احمد، شهریاران گمنام، انتشارات نگاه، چاپ دوم، صفحه 13
2-کسروی، احمد، شهریاران گمنام، انتشارات نگاه، چاپ دوم، صفحه 16