هنر

رازهای ناشناخته کبوترخانه‌های ایران

برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 76، تیر و امرداد 1392، صفحه 40

در تمام جهان، کبوتر ( آن هم کبوتر سپید ) نماد صلح و امنیت است، اما تنها در ایران است که از دیر باز برای زیست آزادانه این پرنده زیبا آشیان می‌سازند. نوشتار زیر ما را با این پدیده فرهنک کهن ایران و رازهای آن آشنا می‌کند:

***

این لانه ای است ایرانی، برای کبوتران ایرانی. ایرانی حتی برای کبوترانی که جلد می شوند در و دربند نمی ساخت، چنان که گوئی مسافرخانه ای بود برای ماندن و نوشیدن آب و چیدن دانه، و سپس دوباره پرواز در آسمان آبی.

کبوترخانه های ایرانی خود یک هنر معماری اند. هنری که ناشناخته مانده است. این کبوترخانه ها و برج های زیبای کبوتران در سراسر ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های این سرزمین عشق‌بازی و مهرورزی بنا می‌شده و همچنان نیز بنا می شوند. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و در میبد یزد یکی از زیباترین کبوترخانه ها همچنان باقی است.

طراحی کبوترخانه های ایرانی به گونه ای ست که کبوتران آزاد، برای توقف و رها ساختن بال‌های خسته خود برای مدتی آنها را زیستگاهی امن می یابند و آسوده از منقار تیز و پنجه های قوی «قرقی» ، «عقاب»، «قوش»، «جغد»، «کلاغ» و ... در این دژ نفوذ ناپذیر خود را رها می کردند.

باور می کنید که در برخی از این کبوترخانه ها گاه بیش از 25 هزار کبوتر پناه می گرفتند و شاید هنوز هم می گیرند؟

این آشیانه عشق و آزادی از کاهگل ساخته شده تا در تابستان گرم حاشیه کویر و یا هر نقطه ای دیگر خنک باشد. باد در فضای آن تن خسته از پرواز را نوازش می کرده و در زمستان سد ورود سرما به داخل آن بوده است.
برج کبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل کنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقش‌های ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری کبوتران مهاجر است. البته، پرندگان مهاجر دیگری که اهل تهاجم نبوده و عادت به زندگی مسالمت آمیز با کبوتران دارند نیز در این کبوترخانه ها برای خود جائی دست و پا می کنند.

این برج به صورت استوانه ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است تا مارها نیز نتوانند به مهمان ناخوانده تبدیل شوند. در برجهای مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می کنند به طور ناگهانی به پرواز در می‌آیند که این خود موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود. برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق‌هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده اند تا هم طول برج کاهش یافته و هم بر استحکام این لانه ها بیافزاید و هم از ارتعاشات جلوگیری کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگره ای و طاق بندی با گچ‌بری های خاص از دیگر ویژگی‌های برج کبوترخانه میبد است.

یکی از اساتید که سالها در «رم» پایتخت ایتالیا عضو شورای شهرداری بوده دلیل جالبی برای بنای این کبوترخانه ها می آورد:
«فضله پرندگان از پاک ترین فضولات حیوانی است (نجس نیست). به همین خاطر اکثر این کبوتر خانه ها در کنار اماکن و مقابرمتبرکه ساخته می شدند تا از فضولات آنها برای بهروری بیشتر خاک باغات این اماکن استفاده شود و چون کود کبوتر از مرغوبترین کودهای جهان است، اشجار این مناطق شاداب تر و پربارتر بوده است».
از کبوترخانه های به جا مانده در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه را می توان نام برد.  قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

• < قبلی
• بعدی >