هنر

آجر در بناهای تاریخی، آسیبها و نحوه مرمت آن

برگرفته از تارنگار مرمت 87 - مرمت آثار وبناهای تاریخی

آجر

آجر یکی از مظاهر انعکاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است. هنرمند ایرانی از ابتدای کار و از هنگام به کار گیری آجر که از مصالح اولیهٔ احداث بنا به شمار می رفته، زیباترین نقشها و طرح ها را هنگام احداث دیوارها، پوشش گنبدها، ایجاد گوشه ها، مقرنس ها وطاق نماها خلق کرده است. آجردر معماری ایران نه  به عنوان ذره ای در مقابل کل معماری نمود دارد؛ بلکه  چون واحدی است که در معماری می نشیند. کامل تر بگوییم هم چون  نت است در ساختمان موسیقی .آجر فقط پر کننده ی جرزها و پوشاننده احجام و جدا کننده آنها از یکدیگر نیست بلکه به عنوان یک عنصر کامل در معماری  ایرانی به کار رفته است. آجرها در ترکیبشان با یکدیگر تابع ریتم و هندسه ی خاصی هستند؛ که ازآن در تمام زمینه های ایستایی، استاتیکی، اسکلت سازی و آذینی استفاده شده است. آجر در ابتدا به عنوان عنصر اصلی بنا و فرم دهنده ی مورد استفاده قرار گرفت و دیری نپایید که نقش تزیین کننده آن را نیز بر عهده گرفت .

   آجر سنگی مصنوعی است  که از دگرگون شدن خشت، بر اثر پخت بدست می آید. و خشت گلی است که به آن شکل داده باشند.

       جنس خاک در کار پخت آجر از اهمیت  فراوان برخوردار است. از این رو ازهر خاکی نمی توان آجر تهیه کرد. دو عامل مهم در خاک برای تهیه ی آجر عبارت است از خاک رس و ماسه .

   خاک رس بدلیل پولکی بودن واینکه دانه هایش با یکدگر تماس سطحی دارند، از قدرت چسبندگی زیادی برخوردار است. خاک  ملات  خشت زنی  بایستی  از نوع خاک رس مرغوب و به اصطلاح چرب باشد. این خاک در موقع خیس شدن در آب باد کرده و نرم و چسبنده می شود.

    خاک رس خالص دارای رنگدانه ی سفید بوده و خالص ترین نوع آن به کائولین معروف است. خاکهای رسی رنگی ، بر اثر وجود گردهای  مختلف مخلوط  در آن بوجود می آیند.رنگ سرخ بدلیل وجود اکسید آهن، زرد بر اثروجود هیدراکسید آهن و قهوه ای براثروجود مخلوط زغال سنگ قهوه ای در خاک رس بوجود می آیند.

 اگر در ملات خشت از خاک رس به نسبت صد در صد استفاده شود؛ پخت آن با دگرگونی در فرم و تغییر شکل یافتن از نظر فیزیکی همراه  خواهد بود .

    بهترین  ترکیب گل برای ساختن آجر، گلی است  که دارای استخوان  بندی ماسه ای توپر باشد. و خاک رس  ضمن چرب کردن جای  خالی استخوان بند ی ماسه ای، دور دانه های  ماسه را نیز بگیرد و موجب  چسبندگی آنها به یکد یگرشود. اگر ماسه زیاد  باشد آجر پوک وترد و کم  مقاومت  می شود. واگر خاک رس  زیاد باشد خشت  توپر می شود و در موقع  خشک شدن  ترک  برمی دارد و در کوره از شکل می افتد. سنگ  آهک اگر به میزان کم و به  شکل گرد باشد  لطمه ای  به آجر نمی زند و رنگ  آن را سفید می کند  اما  اگر خاک خشت، بیش از 30٪ وزنش ، گرد سنگ  آهک داشته  باشد  نقش  گداز آور را پیدا می کند و آجربدست آمده جوش  می شود. دانه های درشت سنگ آهک در گل سبب آلوئک زدن و ترکاندن آجر می شود؛ وجود سولفاتهای مختلف در خاک آجر سبب  می گردد که روی   سطح آجر پس از کار در بنا با مکیدن آب، شوره یا سفیدک بزند.

       در خاک رس ناخالصی ها از قبیل ریشه گیاهان چوب و... نباید وجود داشته باشد زیرا هنگام  پخت ، سوخته و جای خالی آن باقی می ماند و مقاومت آجر کم می شود. مقادیر زیاد آهن قلیایی و قلیایی خاکی سبب انقباض شدید شده و محدوده ی شیشیه ای شدن را کاهش می دهد. و درصد بالایی از مواد غیر رسی، نیز ممکن است مشکل کا هش مقاومت خشت خام و آجر را ایجاد کند.

  

تهیه ی خشت

          در روش سنتی تهیه خشت، خاک رس را کپه می کردند بعد روی آن آب می ریختند (آخوره بستن)و پس از باد کردن دانه های خاک به وسیله پارویی چوبی و شانه مانند که دارای  میخهای چوبی بود(رطه) عمل خش کردن ( به هم زدن ) انجام می گرفت؛ سپس با بیل گل را زیر و رو کرده و با لگد کوبی کاملا ورز داده، تا بصورت خمیره ای سفت(مومینه) درآید و بعدا ترک نخورد و آماده ی قالب گیری  شود. قالب ها همگی  چوبی و به صورت تک تک بوده ؛اما  امروزه از قالب های  شش تایی استفاده می شود.

   برای خشک کردن(گرفتن آب فیزیکی)، خشت باید به مرور وهمه جانبه خشک شود و هرگز در معرض آفتاب مستقیم  قرار نگیرد. زیرا اگر یک طرفه خشک شود؛ سطح  آفتاب خورده آن جمع شده و تاب بر می دارد.

   امروزه خشت را در گرمخانه های مخصوص ، خشک می کنند. 

    آجر پزی

    یعنی گرفتن آب شیمیایی خاک رس، که به شکل پولک است و آب  را می مکد. پس از آنکه آب  شیمیایی خشت گرفته شد، به جسم جامد سختی  که آب را نمیمکد تبدیل می شود. خشت در کوره پس از 100 درجه حرارت چسبندگی خود را کم کرده و در 500 درجه حرارت آب شیمیایی خود را از دست می دهد. و در حرارت  بالای 900  درجه پخته  می شود. در روش سنتی بین 17 تا 21 روز پخت آجر طول می کشد.

 

 

    کوره های آجر پزی ابتدایی بی گمان از مکان هایی تشکیل می شده که در آن لایه های هیزم و خشت متناوبا روی هم چیده می شده است.

     بدین معنی که خشت های خام را در جایی می چیدند وبا اشتفاده از شاخه ی درختان شاخه ی درختان روی آن ها آتش روشن کرده و پس از اینکه  خشت ها داغ شدند؛ روی آن را با گل و خاک  می پوشانیدند. بعد از چند روز که آجر گرمای خود را از دست داد؛ خاک را از روی خشت ها بر داشته و خشت های پخته را در بنا بکار می بردند.

 

انواع کوره های آجر پزی

     کوره ی چاهی :

     این کوره ها در زمین حفر شده و خشت ها  به صورت هِره و با رعایت فضای خالی روی هم  چیده می شوند و پس ازاینکه اندود کاهگل را بر سر کوره می کشیدند؛ از ناحیه ی زیر کوره، سوخت به کوره داده می شد. این کوره ها امروزه منسوخ شده اند.

 

 

  کوره های سنتی ایران:

     در این کوره ها خشت ها بر روی آتش خانه، بصورت مخروط ناقص چیده می شود و سطح خارجی آن را با گل اندود می کنند. در این روش  آتش  و آجر ثابت  هستند و حرارت در قسمتهای  مختلف  کوره  متغیراست.بنابراین کیفیت آجرها متفاوت می شود. آجر کف کوره را جوش  وآجر راس مخروط  را نیم پخته(خام پخته)می نامند.

        نوع سوخت و زمان حرارت دادن در میزان مقاومت آجر اثر دارد. آجرهای زیرین برای اسکلت  سازی مصرف می شود به زنگ سبز هستند .بعد ازآجر سبز آجر بهی قرار دارد،که برای دیوار

غیر باربراستفاده می شود . در انتها آجر نیم پخته است، که برای پخت  مجدد به کوره برگردانده می شود.

 

انواع آجر به  ترتیب قرار گرفتن نسبت به آتش در کوره :

1) آجر جوش

2)سبز

3)بهی

4)سفید

5)ابلق

6)قرمز

7)خام پخته

(آجر ابلق بیشترین استفاده را دارد)

 

کوره ی هوفمان :

    از نوع کوره هایی است که در آن حرارت متغیربوده و آجرها ثابت هستند. هر کوره هوفمان دارای تعدادی حجره و یا اتاق  بهم پیوسته است که دور تا دور کوره قرار گرفته اند و به آنها هب(( قمیر )) گفته می  شود.محصول این کوره از لحاظ   کیفیت و هزینه تولید، مناسب می باشد.

  کوره ی تونلی :

    از نوع کوره های است با آتش ثابت،که خشت ها توسط واگنهای متحرک، به داخل کوره رانده می شوند. محصول این کوره، آجرهای ممتازی هستند که بیشتر برای کارهای تزیینی و نمای ساختمان بکار می روند.

 

ویژگی آجر خوب

     آجر خوب آجری است که توپربوده و در برابر فشار، نشت آب و یخبندان مقاوم باشد.آجرهای سبز مقاوم هستند و صدای زنگ می دهند و آجر نامقاوم و گل بهی صدای تاپ تاپ می دهد. 

 آجرنباید کمتر از 8 درصد وزنش آب به خود جذب کند؛ زیرا اگر بیشتر جذب کند پوک و شکننده خواهد شد و در صورتی که آب کمتری جذب کند ملات را خوب به خود نمی گیرد.

 وزن مخصوص آجر مقاوم بیشتر از نوع نا مقاوم آن است.

 

کاربرد انواع آجرها

        جنس آجر ها بسته به نوع کوره، ترکیب خاک خشت ، میزان حرارت کوره و دوری و نزدیکی آن به مرکز حرارت فرق می کند و در نتیجه محل کاربرد آن ها نیز بسته به نوعشان متفاوت است.

 آجر جوش که بیشتر از گونه های دیگر حرارت  دیده و در مجاورت آ تش  قرار داشته  قدرت جذب آب را ازدست  می دهد و در نتیجه  آن را در پی و یا در پله(جایی که پا خور زیاد است)  به کار می برند. از این نوع آجر، دو جوش نیز وجود د ارد که سخت تر از آجر جوش می باشد.(استفاده از آجر جوش در جاهایی که با آب ارتباط دارد؛مناسب است و اندود ماسه آهک را روی آجر جوش می کشند.)

 آجر پخته  که به آن آب  انباری  می گفتند.  این آجر کاملا  پخته و رنگش  شیر و  شکری بود و برای همه ی کارهای آجری به کار می رفت در گذشته خزانه ی آب انبارها را با آن می ساختند.

 آجر خام پخته  که حرارت کمتری در کوره دیده ، رنگش قرمز و از لحاظ مقاومت بیشتر به خشت نزدیک است. این آجر برای ساختمان های (ارزان قیمت) آبی مثل آب انبار ها به کار میرفت؛ که باید با ملات های آهکی یا ساروج قنداق می شد. 

آنچه که امروز بنام آجر شناخته شده است، پدیده ای است  که از دگرگون شدن گل رس به دست 

می آید. حرارت دادن خشت  گلی و سخت  شدن آن اولین شیوه ی تهیه ی خشت است که مربوط به سال های

از میلاد می باشد. قدیمی ترین خشت بدست آمده دست ساز متعلق به گنج دره است.   پیش از هزاره ی ششم  قبل

  خشت زدن و پختن آجر بوسیله ی بابلی ها ابداع شد. به طور مشخص آجر واژه ی بابلی است و نام خشت هایی بوده که روی آن ها قوانین و منشورها را می نوشتند. قدیمی ترین لوح آجری مربوط به دوران سارگن( 2400سال قبل از میلاد) است.

    آجر از قدیمی ترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می رسد.

    نشانه ها یی از تولید و مصرف آجر در هندوستان  به دست آمده  که حاکی از سابقه ی شش هزار ساله ی آجر در آن کشور است .فن استفاده از آجر،از آسیای غربی به سوی غرب، مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چین رفته است. در سده چهارم، اروپایی ها شروع به استفاده از آجر کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاد و رواج مجددآن از سده 12 میلادی توسط ایتالیایی ها بود.

 سوابق  تاریخی نشانگر ان است که ساکنان نواحی خوزستان و یا بین النهرین نخستین  اقوامی بودند که  به آجر دست یافتند و احتمالا اولین تجربه های خود را در کف اجاق ها یشان مشاهده کرده و پختن و سخت شدن گل زیر آتش را به خاطر سپردند .عدم  وجود  مصالح  سنگی و چوبی  مورد  نیاز مردم  این نواحی سبب  شد که خاک به عنوان مهمترین عنصر ساختمانی مورد  استفاده قرار گیرد.

  تا پیش از آمدن ماد ها و پارس ها تا حدود یک هزار سال پیش از میلاد تاریخ سرزمین ایران به تقریب منحصر به تاریخ ایلام بوده است. آثار مهم و عمده‌اي كه از آنان در ايران باقيمانده عبارتند از: محوطه باستاني شوش، آثار هفت تپه، شهر باستاني چغازنبيل و نقوش برجسته ايلامي و...

در ایران  بقایای کوره های سفال پزی و آجر پزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ  آن ها به هزاره ی چهارم  پیش از میلاد می رسد پیدا شده است.

آجر درآثار قبل از ايلام ،بيشتر در «تپه  آكروپل» كشف شده است. در بلندترين  نقطه اين تپه  در اوائل قرن حاضر ميلادي  كاوشگران فرانسوي با استفاده از آجرها و مصالح  قديمي يك  قلعه مستحكم براي سكونت و استقرار هيئت خود ساخته‌اند.(قلعه ی فرانسوی ها)

 ساختمان اصلي «زيگورات» چغازنبیل كه ازخشت خام و رويه آجري بنا شده؛ در اصل پنج  طبقه بوده كه در طول زمان خراب شده است ؛ و در كاوشها فقط سه طبقه باقي مانده آن ، از زير خاك بيرون آمده و سپس مرمت و بازسازي گرديده است.

 در معبد چغازنبیل  نیز به آجر هایی  برمی خوریم که به عنوان کتیبه به دیوار نصب شده اند مصالح  این بنا از خشت خام و آجر پخته معمولی است. آجر ها را در نمای ساختمان و خشت ها را در داخل بنا بکار گرفته اند.                                                

                      

 مادها سده ی هفتم پیش از میلاد نخستین پادشاهی خود را پس از ایلامی ها را در این سرزمین بنیان نهادند . معماری مادها شامل دو بخش می باشد :

الف)معماری صخره ای

 ب) معماری معمولی                                     

 معماری معمولی در محل هایی همچون تپه ی نوشیجان ملایر- تپه ی هگمتانه - باباخان- گودین تپه و ... قرار دارد.

 بطور کلی صنعت آجر پزی در دوران  پیش از هخامنشی در ایران تکامل یافت و در  دوره هخامنشی علاوه بر خشت، انواع آجر از جمله آجرهای لعابی در ساختمان ها به کار می رفت؛ که طراحی و قالب ریزی آنها، استادی و مهارت  معماران و سازندگان  این دوره  را نشان می دهد. آجرهایی  که در ساختمان پاسارگاد و پرسپولیس و شوش به کار رفته  صرف نظر از تنوع، از نظر دقت در ترکیب مصالح اولیه و مقاومت در برابر حوادث به قدری جالب هستند که پس از چندین قرن سالم باقی مانده اند. در دوران هخامنشی  پخت آجرهای لعاب دار منقوش  و برجسته  بسیار معمول بود؛ که برای  تزیین کاخ ها استفاده شده است.  از شوش و تخت جمشید کاشی های لعاب داربسیاری بدست آمده است .

    استفاده ازآجر در ایران باستان خصوصا در دوران ساسانیان و در دوران پیش ازاسلام رواج زیادی داشته است . می توان از کاربرد آجر در بناهای عظیمی مانند طاق کسری و پلهای دختر نام برد. در دوران ساسانی از تلفیق سنگ و آجر برای اسکلت سازی بناها و در مواردی در نماسازی استفاده شده  است. 

 

معماری ایرانی در دوران بعد از اسلام

 

قرن2 تا اوایل قرن 5  (سامانی- غزنوی- آل زیار وآل بویه)

آغاز قرن 5 تا نیمه ی قرن 7 (سلجوقیان و خوارزمشاهیان)

از نیمه ی قرن 7 تا قرن 10( ایلخانیان –تیموریان – آل مظفر)

دوران صفویه

دوران زند و قاجار

 

قرن2 تا اوایل قرن 5  (سامانی- غزنوی- آل زیار وآل بویه):

   ویژگی این دوران رابطه ی موجود میان شکل و فرم بنا وتزئینات آن است .تزئینات بنا با شکل کلی در ارتباط است که به نوعی وحدت  میان مصالح و طرح بنا انجامیده است . در این دوران که ار آن با عنوان شکل گیری و تکوین یاد می شود؛ شاهد شکوفایی هنرآجر کاری در چهار ناحیه ی ایران شرقی (افغانستان)، خراسان بزرگ  (بخارا)، شمال و مرکز ایران هستیم. در این دوران از نظر آجر کاری ظرافت وتناسبات  چنان ارزشی  دارد که می توان  گفت هنر آجر کاری در این دوران  به اوج شکوفایی خود رسیده است. 

   با آگاهی بیشتر که بر اثر انجام کاوشها و شناسایی آثار ناشناخته ی دوران آل  بویه از آثار این  دوران بدست  آمدها است، اعتقاد بر این که هنر آجر کاری  در این دوران از اهمیت  والایی بر خوردار بوده قوت بیشتری یافته است.

 آجر تراش سردر مسجد جورجیر اصفهان، آجرکاری ستونهای کاکویه شبستان مسجد جامع  اصفهان ، مقبره ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا ، برجهای غزنوی در غزنین ، گنبد قابوس و ... از آثار این دوره هستند.

 

 آغاز قرن 5 تا نیمه ی قرن7(سلجوقیان و خوارزمشاهیان ) :

 با آمدن موجبات سیاسی و امکانات  اقتصادی،  کار ساخت بناهای  شکوهمند هم چون مسجدها ،مدرسه ها، کاروانسراها ومجموعه های گسترده ی شهری رواج فراوان یافت.

 وهنر آجر کاری  در بستری  گسترده قرار گرفت و در تمامی فلات  ایران و آسیای صغیر با تنوعی  چشم گیر و بهره جستن از طرحها و نقشهای  گوناگون، جلوه بخش عمده ای ازآثار معماری شد.

    آجر کاری پرکار و عرضه ی نقشها و طرح های گوناگون از ویژگیهای عمده ی معماری دوران سلجوقی است. این دوران  (( دوران گسترش و تکامل هنر  آجرکاری است )) هنر آجرکاری در بنای آرامگاه (گنبد و برج) به اوج خود رسید؛ حتی زمانی که  بخش عمده ی آن، با آجرکاری ساده اجرا شده است. مناره های این دوران همه نمونه های ارزشمند هنر آجرکاری به شمار می رود:

 برج های دو گانه ی خرقان -  مسجد جامع اصفهان -  رباط شرف ورباط ملک ،از بنا های شاخص این دوران هستند.

  در این دسته بناها گنبد سرخ مراغه از اعتبار ویژه ای برخوردار است .اریک شرودر آن را (( بهترین  نمونه ی آجر کاری در ایران وشاید در دنیا)) دانسته است.

 همچنین  در دوران کوتاه  خوارزمشاهیان و پیش از یورش مغول ها شاهد آثار ارزشمندی در زمینه ی آجر کاری در خراسان هستیم. ( مسجد زوزن و سنگان)

 

از نیمه ی قرن 7 تا قرن 10( ایلخانیان –تیموریان – آل مظفر) : 

هنر آجر کاری وسعت و حاکمیت  مطلق دوران پیشین را به تدریج از دست می دهد. با به خدمت گرفتن عنصر کاشی و در برخی  موارد سنگ  بخش قابل توجهی از نقش  تزئینی بنا به کاشی  سپرده می شود .رنگ آمیزی دربنا  به مدد استفاده از مصالح مختلف، مورد توجه قرار می گیرد.با این همه اسکلت سازی و دیوارها غیر از نمای اصلی همه با آجر بنا شده اند .

 آجرکاری در این دوران به دو گونه است : 

هم چون دوران گذشته، نمای تزئینی آجری همراه با چیده شدن دیوارهای اصلی بنا ایجاد گردیده است.

یا اینکه بعد از پایان سفت کاری و ساخته شدن اسکلت بنا، یک پوشش تزئینی ازآجر به صورت پوسته ی خارجی بر روی بنا افزوده شده است.شیوه ای که از ویژگی های معماری دوران ایلخانی بشمار می رود.

 در دوران  ایلخانی از (( گره کاری رنگی  )) یا کاربرد آجرهای رنگی برای نقش اندازی نما  استفاده  شده است؛ نقش  تزئینی خط  بنایی در بنا به کار می رود؛ آجر سفال در کار تزئینی جرزهای سر در و استفاده از آجر های نقش دار رواج می یابد و کاهش تنوع در نقش وجود دارد.نقش های عمده عبارتند از طرح مربع اریب یا لوزی، طرح های زاویه دار ، طرح جناغی، خط بنایی، طرح مشبک و چلیپایی .

    مسجد میر چخماق – مقبره ی شیخ زین الدین ابابکر در تایباد و دیوار های گنبد خانه مسجد جامع یزد و منار جنبان از آثار دوران  آل مظفر هستند.

 

دوران صفویه :

 از دوران جانشینان تیمور به بعد کار تراش دادن و آبساب کردن آجر و هم چنین ساختن نما ی دروغین آجری  با یک  پوسته ی گچ  کوهی به صورت آجر نما مورد توجه  قرارگرفت.(در این دوران آجر کاری کاملا جدا از بنا صورت می گیرد)  در دوران صفویه برای ایجاد نمای صاف ،با تیشه داری  و آبساب کردن، آجر های  صافی همچون  آجر های  ماشینی امروز تهیه  می کردند.

 نما سازی صاف و یک دست  با بندهای  منظم و  نازک از ویژگی آجر کاری دوران صفویه می با شد با توجه به علاقه ای که به پوشش کاشی در این عهد  وجود داشت دیگر آجر کاری اهمیت و تنوع دوران های گذشته را ندارد.  آجر کاری این دوران بیشتر به صورت رگ چین ودر مایه نیما نیم صورت گرفته است. در آثار این عهد شیوه ی چیدن یک پوسته آجر یا آمود بر روی اسکلت بنا که از دوره ی ایلخانی شروع شده بود ادامه یافت. در دوران صفویه  ساختن  آب انبارهای  آجری با نقوش  زیبا و بادگیر برای مناطق خشک و کویری  بسیار مورد توجه بوده است.

سی و سه پل ( پل الله وردی خان )- حمام گنجعلی خان کرمان –حمام خسرو آقای اصفهان

 

  زند و قاجار :

    در این دوران شیوه ی آجر کاری صفویه رواج می یابد. در عهد قاجار در نماهای آجری، بند های عمودی حذف می شوند  و آجر ها در عرض  به هم می چسبند .یکی از ویژگی  این دوران ایجاد حجم های برجسته در سطح بنا است.

 

 

        شیوه ی رگ چین آجر در این دوران هرچه بیشتر ساده می گردد. ولی آجر کاری به شیوه ی گره ی رنگی- گل اندازو آجرهای تزیینی مهری در بسیاری از بناها بکار برده می شود.

    در دوران افشاریه شاهد بوجود آمدن" میل های"  بسیارفراوان با نوعی آجرکاری  و بکار گیری گلچین های آجری در آن ها در کنار جاده ها در تمامی کشور هستیم.

    در دوران  زندیه  شبستان مسجد وکیل و بازار وکیل با پوششهای  بسیار جالب آجری از نقوش و گلچین های متنوع ساخته شده است .

    در دوره ی قاجاریه هنر تیشه داری رونق فراوان یافت و در نمای ساختمان های مسکونی بخصوص سر در منازل، هنر آفرینی های زیبایی،به وسیله ی آجر بوجود آمد. در این دوره، ساختن  بازار با  انواع  طاق پوش های ِرسمی بندی ِ آجری  و کاربندی آجری، بسیار متداول گشت .

بازار کاشان-  بازار و چهار سوق بزگ کرمان وتیمجه های با ارزش از کارهای آجری در مایه ی کار بندی و مقرنس با چشمه های باز؛ همچون  تیمچه ی حاجب الدوله در بازار تهران در همسن دوران بوجود آمدند.به طور کلی  هنر آجرکاری در زمان قاجار رونق فراوان داشته است.

  آب انبار شش  بادگیر یزد –  آب انبار سید اسماعیل  تهران وحمام حاج علی آقای وحمام وکیل کرمان از سایر بنا های این دوره هستند.

 

بکار بردن آجر به عنوان عمده ترین مصالح در کار ساختمان

 

      ساکنان فلات ایران گل و سنگ و چوب را به عنوان مصالح اصلی در ساختن بنا مورد استفاده قرار داده اند ولی تکیه اصلی در عمده بخش های این سرزمین بر گل قرار داشته است .ایرانیان از دیرباز پیوندی  خاص با  آب و خاک داشته اند.

 فلات ایران که منطقه ای است گرمسیر و تقریبا خشک با بادهای شدید،بنابراین هنرمند ایرانی برای ساختن بنا به طور عمده از آجر استفاده کرده است.

 

دلایل عمده استفاده از آجر در فلات ایران :

 

 محدودیت استفاده از چوب در ناحیه هایی از  این سرزمین.

 کمبود سنگ .

 مشکل کاربرد سنگ به دلیل انتقال حرارت در مناطقه گرمسیر.

خوش دست بودن وقابلیت بالای اجرا و به کارگیری آجر در تمامی بخش های بنا بویژه کارایی فراوان آن در برپا کردن پوشش های وسیع و بلند.

 فراوانی مواد اولیه و سادگی کار تهیه ی آجر.

با صرفه بودن.

 کاربرد وسیع آجر گویای دو نکته ی مهم فنی در آن با توجه به آب و هوای این سرزمین است :

1) ضریب  انبساط و انقباض  آجر در برابر سرما به گونه ای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری می کند.

2) آجر در مقایسه با دیگر  مصالح از قدرت ذخیره انزژی حرارتی برخوردار است و در نتیجه انتقال نوسان های حرارتی محیط بیرونی به داخل از طریق جدار آجری شدید نیست و بدون دخالت وسایل گرمازا و خنک کننده می توان شرایط و فضای مطبوع تری را فراهم آورد.

آجر به عنوان یک عنصر تزیینی کارآیی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل دهنده ی یک معماری بیامیزد و یا  بشکل یک عنصر مجرد تزیینی جلوه گری کند.اما در حا لتی که صرفا جنبه ی تزیینی  دارد بار اضافی است که به سازه ی اصلی ساختمان متصل می شود؛ مانند مقرنس های معلق.در حالت  دیگرمی تواند عامل انتقال دهنده ی نیروهای کششی و فشاری ،با حفظ جنبه های تزیینی باشد؛ که شامل گنبد ها – انواع  پوشش ها – دیوارها – ستون ها و طاق نما ها می شود . در این حالت گنبد ها خود نیز بوسیله ی گوشواره ؛ انتقال نیرو می کنند.

 

گنبد:

    گنبد نظام الملک و گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان از شاهکارهای دوره ی اسلامی است  که در آن آجر با قدرتی خیره کننده ی، حکم  کامل یک عنصر تزیینی را دارد . شبستان چهل ستونی این مسجد، مجموعه ای است از بیش از 50 نوع  طاق  گنبدی  که در آن آجر غنای  خود را در نقش  یک عامل ساختاری ویک عنصر تزیینی تواما نشان می دهد.

 

گوشواره:

      گوشواره عنصری است که قبل از اسلام برای تسهیل ساخت یک گنبد بکار می رفته است اما در جریان تحول خود در معماری اسلامی،  جنبه ی تزیینی بخود می گیرد. نمونه ی  بارز آن را می توان  در تالار مربع مسجد جامع اردستان (دوره ی سلجوقی) و مسجد جامع قزوین  (اویل قرن 6 هجری ) که  مزین به لوزی های آجری است، مشاهده کرد.طاقچه و طاق نماها در تاریخ هنر معماری اسلامی یک  نوع تزیین  محسوب می شوند.  می توان پذیرفت که گوشواره به عنوان یک عنصر معماری همیشه جنبه ی تزیینی خود را حفظ  کرده است؛ زیرا از همان اول وجود نوعی طاقچه را القا می کرده است. وازاویل قرن نهم به بعد گوشواره همراه باتزیینات دیگری همانند کاشی ها و گچبری ها مزین می شود.

مقرنس:

    یکی از عناصر تزیینی در معماری است. مقرنسها ی موجود در ایران در سه گروه  قرار می گیرند:

مقرنسهای جلو آمده که مواد آن غالبا از مصالح اصلی بنا (آجر) بوده و استحکام آنها زیاد است.

مقرنسهای روی هم قرار گرفته که از مصالح اصلی بنا همراه با ترکیبات دیگر از قبیل سنگ و گچ ساخته می شوند.

مقرنسهای معلق که از چسباندن مواد و مصالح مختلف چون گچ، سفال و کاشی شکل می گیرند.

 

ابعاد آجر :

 از آنجایی که آجر را از پختن خشت خام بدست می آورند، در هر دوره ی تاریخی ابعادش کمابیش نزدیک به خشت است.  ابعاد آجر در هر بنای تاریخی قطعا نمایانگر دوره ی  تاریخی آن نیست؛به این معنا که در هر مقطع تاریخی با توجه به نوع خاک و مکان و شیوه اجرا،ابعاد آجر تغییر می کند.(مثلا اگر خاک سست باشد،ابعاد آجر کوچک تر می شود.)

در دوران ایلامی استفاده آجر به صورت کامل، بیشتر ازکاربرد آن به صورت نیمه است .در بررسی  مقابر ایلامی (هزاره ی دوم  قبل از میلاد) ابعاد آجر بر سه دسته است. 

28× 23 ~24× 7 cm

38× 32 ×6/5 cm

27 ~28 ×25 ×7cm    

 در دوران ماد کاربرد آجر به صورت نیمه معمول تر شد: 

             cm 10 ×33×   33     

         

در دوره ی  پارت نیز کاربرد آجر به صورت نیمه بیشتر است .  ابعاد آجرهای یک دژِ مربوط به دوران پارت :

  8  ×32 ×  32 cm 

40 ×  40 10 × cm

9 × 37 × 7 3                   cm

             

شکل عمومی آجر هایی که در طی دوران های مختلف بعد از اسلام در بناها بکار گرفته شده،اکثرا چهار گوش یا مربع در اندازه های مختلف است.

در قرون اولیه ی اسلامی کما بیش تنوع آجرهای دوران ساسانی معمول بوده و میانگین ابعاد آجر بیشتر

    10   × 33  ×33 است. cm

در قرن چهارم آجرها به کوچکترین اندازه ی خود می رسندو میانگین ابعاد آجر ها به

 5 /3 ×5 /16×5 / 16می رسد. cm

در دوران سلجوقی آجرهای معمولی بزرگتر می شوند و به میانگین  26 سانتی متردر طول و عرض می رسند.

در دوران ایلخانی اندازه های گوناگون 18تا 38بکار می رفته است. گونه ی رایج، 20 تا 22  و با ضخامت 4.5 تا5   بوده است.  این آجرها  از نظر رنگ متنوع  هستند :

زرد کمرنگ – زرد مایل به قهوه ای –قرمز تیره و خاکی

از شاه  عباس  به بعد  ابعاد آجر کما بیش  در میانگین 23 در طول و عرض ثابت  می شود؛استفاده از آجرهایی به این ابعاد امروز نیز متداول است. (5× 24×24)

دردوره زندیه  به دلیل  نامناسب  بودن خاک  شیراز، آجرها در لار با ابعاد 23.5 تا 24 ، پخته  شده اند. 

 آجر های  این دوران به کریمخانی  معروف  است .آجرهای  بزگ مسطتیل ((علینقی خانی )) از همین دوره در دست است که در لبه ی باغچه ها بکار برده  می شده اند .

اندازه رایج در دوران قاجار4× 19.5×19.5 بوده است.

 ابعادآجربرای کف سازی متفاوت باآجر بکار رفته دردیوار است .آجر فرش دوره ی سلجوقی  به ابعاد   44×40 بود که به نام آجر نظامی شهرت یافتند؛و در دوران قاجار برای کف سازی  خصوصا فرش بامها متداول شدند.  آجر با ابعاد  20×20 با نام آجر فرشی  خوانده می شود.

 ضخامت  آجرها  نیز تغییرات  زیادی یافت  بیشترین  ضخامت 13.5سانتی متر و کمترین ضخامت حدود 3.3سانتی متر بوده است.

 

  آجرهایی که تا دوران  قاجاریه و پیش از تولید آجر در کوره های بلند مصرف داشتند :

 

    آجر قزاقی(نیمه): با  اندازه های 5× 10× 20 ،که درباره ی نام  آن گفته شده است  که روسها پیش از جنگ جهانی اول در ایران قزاقخانه ها را با این نوع آجرمی ساختند.

   آجر سَلاتی (سالاتی): نوعی آجر چهار گوش قرمز رنگ

   آجر ختایی : دوسوم آجر نظامی

   آجر تابه: با قطع بزرگ

   آجر نظامی : به اندازه ی چهار آجر معمولی

   آجر تخت : بزرگتر از آجر نظامی است که بطور عمده  برای فرش کردن  کف مسجدها بکار برده شده است.

   آجر های چهار گوش :  با اندازه ی  متوسط از 18 تا  25 سانتی متر که بیشترین مصرف را داشته است.

   آجر شکری یا آب انباری که در برابر رطوبت مقاوم است و در کار چیدن منبع آب انبار از آن استفاده می کردند.

آجر ریشه دار یا بازودار: طول ریشه و اندازه ی سطح رویه ی آجر بسته به محل کاربرد متفاوت است و در ساخت گنبد بنای معروف گنبد قابوس بکار رفته است.  

آجر مسطتیل شکل : در پیش از اسلام رواج کامل داشته و در دوران بعد از اسلام عمده ی آجرها در شکل مربع ساخته شده اند. در سنگ بست از دوران غزنویان ودر جرجان از دوران سلجوقی و ایلخانی به نمونه هایی با اندازه ی کوچکتر بر خورد می کنیم.

آجر شش ضلعی : درکاوش های جرجان، آجرهای شش ضلعی بدست آمده است . آجرهای مزبور در اندازهای مختلف مرتبط به دوران سلجوقی و ایلخانی هستند. و در کف استفاده شده اند.

 

انواع آجر تزئینی :

آجر واکوب و آبمال 

آجر پیش بر   

 آجر مهری 

 آجر تراش

آجرهای تزئینی قالبی و تراش

آجر آبساب  

 قواره بری

 

آجر واکوب و آبمال

 برای ساختن آجرهای صاف جهت کار در نما، خشت بیرون آمده از قالب چوبی مانند ماله واکوب می کردند  وبا دست آغشته به آب رویه ی آن را صاف می کردند.نمونه ی قدیمی این شیوه را در آجر های نمای گنبد قابوس شاهد هستیم. (آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است).

 

آجر پیش بر

    با توجه به طرح و نقشه ی تهیه شده و در اندازه های مشخص، در محل نزدیک به کار، خشت  نیمه خشک  را با سیم یا چاقو به شکل مورد نظر برش  داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره می بردند.

  آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده ونقش دار تهیه می شوند. این آجر ها در دو دسته آجر وآجر سفال تهیه می شوند.

 

آجر مهری

  نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرو رفته که در مواردی محدود، به گونه ی پیش بر و دست کار صورت می گرفته و در عمده ی آثار به کمک قالب انجام می شده است.  از قرن چهارم در آثار سیراف با آجرهای سفال نقش دار برخورد داریم. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورت های لوزی – بادامی – ستاره ای شکل – چلیپا و...  ساخته می شوند. ازمسجد جامع گناباد از دوران سلجوقی، آجرهای  نقش برجسته و مشبک  با نقش های هندسی و کار گره در شکل های مربع و مستطیل بدست آمده است.

 دررصد خانه مراغه دو قطعه آجر مستطیل شکل به دست آمده با طرح گیاهی در مایه اسلیمی، که دو قطعه در کنار هم طرح یک قوس  محراب گونه راعرضه می کنند .این مورد تا  پیش از آن  در هنر آجرسازی  ایران  نا شناخته است و نقشها به صورت فرو رفته می باشد.   

 

آجر تراش

  در ایران قطعه های گوناگون پاره آجر از کوچکترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر کامل است؛ کاربرد فراوان داشته است.

 آجرتراشان در پای کار قطعه های گوناگون پاره آجر را با تیشه داری آماده می کردند ؛که قدمت آن از دوران سلجوقی  بوده و در زمان صفویه به  تکامل رسیده است.

 در گذشته کار تراش آجر بر روی  آجرهای چهارگوش صورت می گرفت. ولی از زمان استفاده از آجرهای مسطتیل قزاقی به طور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام می گیرد و کمتر با نمونه ای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش برخورد می کنیم.

 

 آجرهای تزئینی قالبی و تراش

 این گونه آجرها که در اندازه ها و شکل های مختلف هندسی و غیر هندسی به کار رفته اند؛خاص دوران قاجار هستند . این آجرها در در نما و بخش های مختلف چون پایه ی ستون ها،سر ستون ها ، حاشیه ها و...کاربرد داشته اند.

    این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شده اند. در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب، با شکل های  مختلف  می ساختند و سپس  زائده های  آن را با تیشه داری  به گونه ی  آجر تراش حذف می کردند.

    گونه های مختلفی از این آجرها وجود داشته که هریک با توجه به طرح بنا در محل معینی به کاربرده می شده است و نامی خاص داشته اند.

 

 

آجر آبساب

     آجر آبساب  آجری  است  که پس از تراش  آن در آب می خیسانند و کناره آن را به وسیله ی ماسه ی بادی یا گَرد آجر و گاه با  گل رس  یا اخرا می سایند. این روش به نما جلوه می دهد ولی توان آجر را  از بین می برد.رونق این  شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است. نمونه ی این کار را در گنبد سلطانیه سراغ داریم. 

 

(زنجاب کردن : هنگامی که آجر از کوره بیرون می آید؛خشک است؛ وآب ملات را می کشد و ملات را دچار مشکل می کند،به همین دلیل آجر را به مدت نیم ساعت داخل بشکه های آب می اندازند تا سیراب شود و به ملات آسیب نرساند، که به این عمل زنجاب کردن، می گویند.بنابراین زنجاب کردن را نباید با آبساب کردن اشتباه گرفت)

 

آجر کاری گنبد سلطانیه

 

قواره بری

 شیوه ای است که به طور معمول در چوب مورد استفاده قرار می گیرد.ولی در کار تزئینات آجری در سطح های بسیار محدود نیز با آن برخورد داریم. قواره بری در واقع یکی از شیوه های آجر تراش است که در آن به جای نقش شکسته ،نقش گردان یا قطعه های منحنی به کار برده می شود.

  مورد استفاده ی آن به طورعمده  در قاب های تزئینی نمای  بنا است که پیش از عهد قاجار بیشتر به صورت پولکی و سینه کبکی بوده و یک طرح  پیوسته و یکنواختی را عرضه می کند. 

 رواج قواره بری با طرح و نقش های مختلف مربوط به دوران قاجار است که تا اویل دوران پهلوی  هم ادامه داشته است؛ و هنوز نمونه های جالب آن را در شیراز می توان دید.

انواع  شیوه های آجر کاری

هنر چیدن آجر را در بنا ها به منظور عرضه ی نماهای تزئینی متناسب با شکل و هیئت کلی بنا را آجر کاری می نامند.معماران ایرانی کوشیده اند تا با کاربرد گسترده آجر در گونه های مختلف تزئینی حالت ارگانیک  این ماده را در ارتباط با شکل بنا حفظ  کنند. معماران ایرانی  (با توجه به آثار به جای مانده )  از سده ی چهارم هجری به بعد در زمینه ی آجر کاری، شیوه های گوناگونی را آزموده اند.

 

رگ  چینی

گل اندازی

گره سازی

آجر کاری رنگی یا ((گره سازی رنگی ))

هشت و گیر

آجر کاری با آجر های تزئینی نقش دار ((مهری))

خوون چینی

فخرو مدین

بادبزنی

آجر معقلی

آبشاری

 

رگ چینی

 رگ چینی: به آجر کاری  با ترکیب آجر های  یک رنگ و ایجاد طرح ونقش های مختلف در سطحی صاف، رگ چینی  می گویند. طرح های متنوع ،به چگونگی قرار گرفتن آجر در نما بستگی دارند.

راسته : آجری که از پهلو و درازا در نما کار شده است.

کَله : آجری که سر یا عرض آن به صورت افقی یا عمودی در نما کار شده است.

 قد نما : آجری که از پهلو و درازا به طور عمودی در نما کار شده است.

خواب نما : به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود.

لاریز:  آجری که رج آجر ها حالت پله ای را نشان دهد.

لابند مرتب :  آجری که یک در میان، کله و راسته کار شود .

نیما نیم : معمولی ترین شیوه آجر کاری است. تمامی ردیف آجر راسته به کار میرود؛ به گونه ای که بند کشی های رگ عمودی بالا درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار می گیرند.

 طرح های متوع و مشهور دیگر : کله راسته –خفته راسته- بافت حصیری- جناغی- شطرنجی - ...

 گل اندازی

 در موقع رگ چین کردن؛ آن را چنان می چینند که از ترکیب آن ها گلهای مختلف هفت رگی وپنج رگی و... بدست آید.  نمونه های خوب این شیوه را در اِزاره های خانه های یزد شاهد هستیم. مشهورترین گل اندازی به نام(( شش بند شیرازی)) معروف است  که با چیدن پنج رگ آجر ((که شش بند دارد )) نقشی زیبا در مایه های  هندسی به وجود می آورند. این گونه طرح ها گاه ((هم رو )) یا صاف چیده می شوند و یا ((هشت و گیر )) یا برجسته و فرو رفته هستند.  نمونه های خوب آن را در مسجد جامع یزد شاهد هستیم.

   گاهی آجر و کاشی پیش بر با هم مخلوط می شدند و گل انداز کاشی در متن نما آجری چون نگین می درخشید.

   بهترین نمونه ی گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان می بینیم.

گره سازی

  یکی از شیوه های بسیار ظریف و پر کار آجرکاری است؛  که به کمک قطعه های مختلف آجرهای بریده و تیشه داری  شده در اندازه های گوناگون انجام می شود. طرح های گره در مایه ی نقش های هندسی ساده چون مثلث لوزی مربع مستطیل و ذوزنقه و ترکیب آن ها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعی ها ستاره شکل ها و غیره  است.

نمونه های خوب آن رادر دوران سامانیان و آل بویه می بینیم.در بناهایی همچون  مسجد گوهر شاد –بنای گور امیر در سمرقند – مسجد جامع ورامین از دوره ی ایلخانی –شاهد این نمونه از آجر کاری هستیم.

 

     گاهی گل انداز و گره سازی با هم  ترکیب شده  وطرح زیبایی بوجود می آورد.آرامگاه امیراسماعیل سامانی(مربوط به قرن سوم هجری که معماری آن ادامه ی معماری پیش از اسلام ایران است) نمونه ای از این شیوه است.

 

آجرکاری با آجرهای تزئینی (مهری)

    کار تزیین نمای بنا با آجر نقش دار برجسته مهری، از دوران ایلخانی سابقه دارد.در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل لوزی چلیپا و دیگر گونه ها با  نقش های مختلف برجسته، همراه با قطعه هایی چون لچکی، قوس ها، حاشیه ها، رخ بامها و زیر خورشیدی ها روی جرزها  میان دو طبقه ی بنا که  دارای آجر های مهری هستند ؛ جلوه ای دلپسند را ایجاد می کنند.

 این شیوه در دوران قاجار در برخی شهرها چون یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج فراوان یافت .

در آثار یزد، این آجرها در چهار گروه قرار می گیرند :

کار برد تک آجر با نقش کامل در وسط آج های ساده.

مجموعه ی چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را بوجود می آورند.

حاشیه ای از آجرهای پی درپی نقش دار.

قابسازی های بزرگ بر روی بدنه های وسیع به کمک آجرهای نقش دار که هریک، بخشی از طرح بزگ را تکمیل می کنند.

آجر کاری رنگی یا ((گره سازی رنگی))

در این شیوه با آجرهایی با رنگ های مختلف و به شیوه مسطح ،طرح های گوناگون ایجاد می کنند . کاربرد آجرهای رنگی در نمای بنا ، به دوره ی ایلخانیان بر می گردد. طوماری از این  شیوه ی آجر کاری  مربوط به حدود 120 سال پیش در دست است که در آن طرح های  فراوانی در مایه ی نقش های هندسی و خط بنایی عرضه شده است.

 

خوون چینی

    این شیوه گونه ی خاصی از آجر کاری در مایه ی خفته ورفته و گره چینی ست که در شوشتر و دزفول رواج  فراوان داشته است.  به یاری این شیوه امکان  بهره جستن از گودی های  سا یه دار و در نتیجه کاستن از میزان حرارت به داخل بنا فراهم شده است .اساس عمده ی نقش های خوون چینی  بر نگاره ی چلیپا استواربوده که در ترکیبهای مختلف از شکل گرفتن پره های گل برگ گونه چلیپا حول یک مرکز حاصل شده است. اغلب مرکز یک نقش که چشم گیر ترین قسمت نقش را تشکیل می دهد؛ با کلمه هایی چون الله –محمد و علی درمایه ی خط بنایی زینت یافته است .

فخرومدین:

 در این کار آجر ها به صورت مشبک چیده می شود.

 

هشت و گیر

   در این شیوه، آجر چینی از حالت صاف و مسطح خارج گردیده و به صورت برجسته و فرورفته طرح هایی  بوجود می آورد که با ایجاد سایه روشن جلوه ی خاصی به بنا می بخشد.( کلمه ی هشت به معنی بسیار برجسته وگیر به معنی فرو رفته است)

معروف ترین نوع آن هشت وگیرشیرازی است که فرورفتگی و برجستگی در هر شش بند و پنج رگ تکمیل و مجددا تکرار می شود. این آجر چینی به شش بند شیرازی نیز معروف است.

     

آجر چینی هشت وگیر

آبشاری

 این طرح در گچبری نیز وجود دارد. در آجر چینی زوایا قائمه اند ولی در گچبری ممکن است زوایا به صورت منحنی در آیند.

باد بزنی

در این روش، نما را به مربعاتی تقسیم کرده و در هر مربع یک آجر به صورت افقی وآجر دیگر به صورت عمودی چیده می شود.

 معقلی (مخلوط کاشی و آجر)

   نوعی آجرکاری است که در آن مخلوط آجر و کاشی به کار رفته است؛ که نمونه ی آن در مقبره ی خواجه اتابک در کرمان به چشم می خورد.

 اما شاید زیبا ترین و شاخص ترین کار آجر و کاشی اثر نفیسی است که در سنگان خراسان در راه جام به زوزن دیده می شود.

برج خرقان

 

 برج های خرقان دو برج هشت گوش به شکل مقبره ای هستند که در غرب ایران قرار دارند. این دو برج به فاصله ی سی مترازهم قرار گرفته اند و از بناهای دوره ی سلجوقی هستند. در هر گوشه از گوشه های هشت ضلعی ، نقوش خاصی از آجر کاری وجود دارند که با ملات های مختلف تزئین شده اند.

 برج اول توسط معمار محمد بن مکی آل زنجانی به سال 460 ﮬ .ق برابر با سال 68-1067میلادی و برج دوم توسط معمار ابو علی مکی آل زنجانی به سال  486ﮬ .ق  برابر با سال 94-1093  میلادی ساخته شده است. در آجر کاری های این دو برج حدودهفتاد نوع آجر کاری استفاده شده است. آجرها به طور ساده بوده ولی از لحاظ نقوش بسیار زیبا هستند. آجرهادر این دو برج به دو صورت آجرتراش  و آجر پیش بر بکار رفته اند .

        

سه لنگه ی تکه دار

  کبود  گنبد

کبود گنبد از بناهای اواخردوره ی  سلجوقی بوده که در مراغه واقع است؛ برخی تاریخ ساخت بنا را  سال593 ﮬ .ق و بعضی دیگرسال 582و686 می دانند.            

پنج ضلعی منظم یا پنج کند                                    

بند کشی در آجر کاری

  در آجر کاری نمای بناها به جز مواردی معدود ، فاصله میان آجر ها در جهت افقی و عمودی بسیار کم بوده و آجرها جفت و جور چیده  شده اند .( گنبد قابوس)

در عمده ی بنا ها در جهت طولی و عرضی فاصله ای میان دو آجر وجود دارد؛ گاه این فاصله خالی می ماند و گاه با ملاتی نرم و هم رنگ با آجر یا متفاوت با آن در مایه های  نخودی سیاه و سفید پر می شود. این فاصله را که از سطح آجر کمی پایین تر است؛ به کمک تیغه ای نازک پر می کنند که عبارت است ازیک بند کشی ساده . بند کشی های تزیینی به طور معمول در سطح  مسطتیل شکل و به گونه ا ی عمودی در فاصله ی سر های آجر، صورت می پذیرد.

        ازقرن چهارم شاهد بند کشی تزیینی هستیم که به نمای بنا جلوه ای خاص بخشیده است. این بند کشی به طور معمول با ملات  گچ انجام گرفته و از نظر اندازه و سطح  به دسته کوچک و بزرگ  تقسیم می شود؛وبندکش بعد از قرا دادن ملات و صاف کردن آن به کمک قالب ،به نقش اندازی بر روی آن می پردازد. این نقش ها به صورت نگاره های تزیینی و کلمه های همچون الله و محمد و مانند آن در مایه خط بنایی اجرا شده اند.

     عرض بند کشی ها معمولا حدود سه تا چهار سانتی متر است. سنگ بست  از دوران غزنویان و  رباط  شرف و گنبد  خاکی در اصفهان از این جمله اند.

برای بند کشی هایی با سطحی بزرگتر، از توپی ته آجری نقش داریا قالبی و یا صابونیهای کاشی استفاده می شود؛ که  ویژگی بناهای دوران ایلخانی است.

از دوران صفوی به بعد دیگر به بند کش های تزئینی برخورد نمی کنیم.

 

آجرچینی یا آجرفرش  

گذشته از کاربرد آجر در اسکلت ساختمان ، قوسها ، پوشش ها و بالاخره نما سازی ها، در زمینه پوشش  کف ها نیز آجر مورد استفاده  فراوان داشته  است.

از پیش  از اسلام  شاهد کاربرد آجر برای پوشش  سطح های وسیع در کف بنا ها در داخل و خارج هستیم. در دوران بعد از اسلام در محل هایی چون جرجان حتی در سطح های بسیار زیاد برای پوشش کف خیابانها ی شهر، آجر مورد استفاده قرار گرفته است. 

   آجر فرش بناها در بیشتر دوره ها با  آجرهای چهار گوش بزرگ  ((نظامی)) و ((تخت)) صورت گرفته است. شیوه کار آجر در پله ها را ((هِره چینی)) می گویند .در جرجان در کاوش های  بدست آ مده  خیابانی  به عرض  10متر در محور شمالی – جنوبی مربوط به دوره های  سلجوقی و سامانی وجود دارد که با آجر فرش  شده است .اندازه ی آجرها4× 20×20سانتی متر است.

آجر فرش بناها در بیشتر دوره ها با آجر های چهار گوش بزرگ نظامی و تخت صورت گرفته است.

             

(در حین ساختن یک دیوار آجری ،اگر بخواهیم قسمتی از یک دیوار را در یک روز ساخته و ادامه ی کار را به روز بعد موکول کنیم؛باید توجه داشته باشیم که بخش ساخته شده را به صورت یک خط عمودی و صاف رها نکنیم.زیرا در اثر گذشت زمان،دیوار از همان محل،  ترک می خورد.

برای جلو گیری ازاین ترک خوردگی باید قسمت انتهایی کار را به صورت هشت و گیر یا لاریز، گذاشته و از روز بعد از همان محل مجددا شروع به کار کنیم.) :

                                        هشت و گیر                                لاریز

 

آسیب ها :

1) آسیب های ساختاری                  

2) آسیب های فیزیکی

آسیب های فیزیکی

الف)عوامل مخرب درونی

                                                                                

ب )عوامل مخرب بیرونی            

انسانی                                 

محیطی                              

آسیب های ساختاری

   به آسیب هایی گفته می شود؛ که به نحوه ی شکل گیری و ترکیبات تشکیل دهنده ی آجر بستگی دارند. در این میان تخلخل  نقش مهمی را ایفا  می کند.هر قدر میزان تخلخل  آجر بیشتر باشد درجه آسیب  پذیری  آن در برابر عوامل جوی بیشتر است.

 

آسیب های ناشی ازضعف های مرحله ی تولید بدنه :

 آلوئک

    علائم : ترک خوردگی همراه با وجود توده های سفید رنگ در محل ترک خوردگی

    دلائل احتمالی : فشار مکانیکی مربوط به افزایش حجم دانه های آهکی

    فرآیند فرسودگی : آهک درشت دانه در مرحله ی پخت به آهک زنده تبدیل شده و در معرض رطوبت شکفته وافزایش حجم پیدا می کند.

مرحله ی پخت

   علائم : مغز سیاه –شیشه ای شدن- ترک خوردگی- پخت ناقص

   دلایل احتمالی : شرایط  پخت نامناسب(دماو آتمسفر)- وجود بقایای آلی - نامناسب بودن سرعت پخت

   فرآیند فرسودگی : فرآورده های گلی  دارای  مقدار آبی در حدود  یک درصد  هستند؛ فشارناشی ازبخار  می تواند باعث  ترک خوردن در اولین مرحله ی پخت گردد. بالا بودن دمای پخت باعث مذاب شدن اجزای ترکیبی آجر وایجاد بافت شیشیه ای می شود.

مغز سیاه در آجر در اثر پخت سنتی و سوخت کاه و بقایای گیاهی در خشت خام در حرارت زیاد بوجود می آید.در حرارت زیاد بخش سطحی  زودتر می پزد و با بسته شدن  منافذ  ، حبس  شدن دوده ها  ، کاهش اکسیژن و تبدیل آهن سه ظرفیتی به آهن دو ظرفیتی با ته رنگ سیاه، مغز سیاه در آجر بوجود می آید .(ارگ کریمخانی شیراز)

مرحله ی تولید خشت

   علائم : ترک-تاب خوردگی- پوکی 

   دلایل احتمالی : دانه بندی نامناسب اجزای خاک-خشک شدن غیر یکنواخت- قالب گیری نامناسب

   فرآیند فرسودگی : با قراردادن خشت در کوره قبل از خشک شدن کامل و قرارگیری آن در معرض نور مستقیم خورشیدوبادهای شدید، ترک خوردگی بوجود می آید.

 

عوامل مخرب درونی :

       ناشی از عدم رعایت اصول فنی ساختمان در زمان ساخت بنا می باشد. مانند نقص در طاق وتیر سردر ،تکنیک بند کشی ضعیف، استفاده از ملات های سخت که موجب گسیختگی آجر می شود.

 

: عوامل مخرب بیرونی 

        مجموعه عواملی که از بیرون و خارج بر بنا اثر می گذارند وخود مشتمل بر عوامل محیطی و عوامل انسانی هستند.  

عوامل محیطی( فقط نام آسیب های عوامل محیطی ، کافی است و سایر توضیحات برای مطالعه بیشتر است)

شامل عوامل فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی می باشد.

 

 آسیب های ناشی از یخبندان

     علائم : پوسته شدن –ترک خوردگی

     دلایل احتمالی : وجودرطوبت زیاد -تغییرات زیاد درجه حرارت در دمای نزدیک

     به نقطه ی انجماد آب 

    فرایند فرسودگی : آب در اجر نفوذ نرده و یخ می زند، ازدیاد حجم ناشی از یخ زدگی یخ، موجب وارد شدن فشار به دیوارهای منافذ و تخریب ساختار آنها می گردد. (خورد شدن آجرها دراثر یخ زدگی در گنبد سلطانیه)

 

) آسیب های ناشی از آتش سوزی (شوک حرارتی

     علائم : ترک خوردگی –تاول –پوسته شدن –شیشه ای شدن –لک شدن           

 دلایل احتمالی : حادثه آتش سوزی-کاربرد آجر در ساخت سیستم حرارتی         

 فرایند فرسودگی : فرو نشاندن آتش با آب در اثر انبساط و انقباض ناگهانی باعث   پوسته شدن آجرها می شود-دود ناشی ازآتش سوزی با جذب در بدنه ی متخلخل  آجرها باعث لک شدن سطح آنها می شود.(لکه و شیشه ای شدن سطح آجرها در  اثر آتش سوزی در قلعه ی شوش)

 

آسیب های ناشی از نمکها:

   : نمکهای محلول در آجر عبارتند از

ترکیبات سولفاته مثل گچ.

ترکیبات نیتراته و فسفاتها که منشا حیوانی دارند؛ و موجب شوره زدگی در آجر می شود.

نمکهای کربناته که منشا آنها گچ و آهک می باشد.

    نمک هایی که  قابلیت انحلال  کمتری دارند؛ در داخل آجر مانده و شکفتگی نهان ایجاد می کنند و نمکهای با قابلیت انحلال بالا به سطح می آیند.

 

     علائم : سفیدک یا شوره-ترک خوردگی-پوسته شدن-ورقه ای شدن-سمباده ای شدن            

     دلایل احتمالی : رطوبت-نمکهای محلول-تخلخل و جذب آب

 

    فرایند  فرسودگی : نمکهای   محلول در آجر باعث  آسیب های  سطحی و عدم یکپارچگی  ان خواهد شد. این نمک ها می توانند از مواد  اولیه  خود آجر ویا ملات و مصالح  مجاور دیگر باشند یکی از منابع نمک های محلول محلی است که بنا در آن واقع شده ؛ که نمک های محلول می توانند  توسط  رطوبت صعودی حمل، و به بالا برده شوند.  

 

:  روش استخراج نمکها

آبشویه کردن که در صورت سالم بودن آجر و عدم نفوذ آب انجام می شود.

جذب نمکها توسط  خمیر کاغذ روی سطح آجر.

استفاده از پیل الکتریکی که روی آجر قرار می دهند و موجب یونیزه شدن نمکها وجابجایی و بیرون آمدن آنها می شود.

آسیب های ناشی از آلودگی جوی

 گازهای خروجی وسایل نقلیه

     دود دخانیات

سوختن ذغال سنگ

باران اسیدی

   علائم : تیرگی-پوسته شدن-آثارشوره

   دلایل احتمالی : نفوذ آلاینده ها در حضور رطوبت در بافت سطحی -   نفوذ ذرات آلاینده  به ساختار متخلخل و تیره  کردن آن - حل شدن در مجاورت رطوبت و تشکیل اسید وقلیا – ایجاد انبساط و انقباض توسط ذرات معلق پس از ته نشینی و ایجاد تنش فیزیکی و مکانیکی.

    فرایند فرسودگی : گازهای آلوده خصوصا  دی اکسید سولفوردر محیط ،به همراه ذرات معلق مثل دوده، تحت تاثیر رطو بت و تولید  اسید سولفوریک یا ترکیبات آجر واکنش داده موجب تیره شدن و خوردگی سطح آجر می شود.

آسیب های ناشی از وزش باد:            

    علائم : سایش و کدورت سطح 

     دلایل احتمالی :  برخورد ذرات حمل شده توسط باد

     فرایند فرسودگی : این عمل به صورت مکانیکی و در اثر برخورد ذرات شن

 و ماسه حمل شده توسط باد صورت می گیرد. علاوه بر آن باد عاملی برای برخورد  باران و نفوذ آن از طریق  شکافها و منافذ به بافت  مسطح می باشد. بادهای قوی مخرب و بادهای متوسط به همراه شن و ماسه موجب فرسایش و آسیب های سطحی هستند.

خوردگی مکانیکی سطح آجرها و ریختگی آن ها در اثر وزش باد مقبره ی ملا حسن کاشی در قزوین))

: آسیب های ناشی از خوردگی فلزات

     علائم : لکه-ترک خوردگی-پوسته شدن          

     دلایل احتمالی : انتقال محصولات خوردگی به سطح-  فشارناشی از افزایش حجم محصولات خوردگی

     فرایند فرسودگی : مجاورت اشیا فلزی  (بستها ومیخهاو...) با بدنه های متخلخل آجر، این آسیب ها را به همراه دارد.  با نفوذ آب و خوردگی سطح  فلزات و بوجود امدن اکسید فلزی این مواد در سطح نفوذ کرده و لکه های قهوه ای  سبز و آبی در روی سطح آجر ظاهر می شود.(کتابخانه ملی تهران) آجر

آلودگی آب

       این آلودگی با اضافه شدن مواد جامد حل شدنی در آب یا مواد مضر ماندگار مانند آفت کش ها- فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی تجزیه ناپذیر صورت می گیرد.

آسیب های ناشی از عوامل بیولوژیکی(فقط نام آسیب های بیولوژیکی کافی است و سایر توضیحات برای مطالعه بیشتر است)

پرندگان

           پرندگان مخصوصا  کبوترها موجب آسیب  فراوانی در بناهای  تاریخی می شوند. فضله ی این پرندگان  شامل  اسید اوریک فسفریک و نیتریک و... است که با مواد معدنی  واکنش داده  و خوردگی ایجاد می کند.  رفت و آمد و تنه زدن پرندگان به لایه های ضعیف موجب ریختگی آنها می شود. بند آوردن ناودان و نفوذ رطوبت،

     بد نما کردن بنا ، ایجاد  محیط  مغذی  برای رشد باکتری ها و قارچ ها از آسیب های دیگر هستند.

    برای مقابله می توان ازروش هایی نظیر گیرانداختن با تور – ژل های دافع مسموم کردن و... استفاده کرد.

 

لانه سازی خزندگان و جانوران صحرایی

خفاشها در محیط های زیرزمینی و بسته مثل آرامگاهها زندگی می کنند و به طاق ها می چسبند؛و فضولات آنها باعث آسیب رساندن به بنا می شود.

چرای گوسفندان موجب آسیب دیوارها وکف محوطه های باستانی می شود.

حشرات

عنکبوت ها و حلزون ها با خوردن گلسنگ ها و تبدیل منافذ ریز به منافذ بزرگ تر در آسیب به بنا نقش دارند.

آسیب ریشه درختان 

           گستردگی  ریشه درختان یکی از آسیب هایی است  که موجب خشک شدن وانقباض خاک می گردد  و ترک خوردگی و شکست بنا را منجرمی شود.همچنین حذف درختان  مجاور سبب جذب رطوبت و انبساط وآسیب ساختمان است.علاوه بر آن رشد ریشه باعث شکا ف و ریختگی آجر می شود.

گیاهان آوندی :   

    رشد ریشه همراه با فشار( فشار بالای 15 اتمسفر)باعث ایجاد شکاف ریز

     و فرو ریختن آجرو سرعت بخشیدن به ترک ها می شود بعضی از آن ها

     مثل پیچکها  با آزاد کردن ترکیبات آلی موجب تخریب مصالح و ایجاد لکه

     روی آجر می شوند.رشد این گیاهان موجب سایش سطح آجر به خصوص

   در تزئینات است.

خزه ها :

       آشکارترین  زیان وارد شده علائم رنگی است. در ساختمان های آجری ،خزه ها زواید مایل به خاکستری  ایجاد می کنند.

گلسنگ ها:

    بر روی آجر نما در مناطق مرطوب  مواد اسیدی  تولید کرده  باعث  تغییر رنگ  می شوند و با نفوذ به سطوح آجری،  نقاط لزج  مانند ایجاد کرده و سبب خوردگی آجر می شوند.

جلبکها:

    رشد جلبکها روی سطوح آجری موجب سیاه شدن آنها می شود.(چغازنبیل)

میکرو ارگانیسم ها

   (باکتریها –میکروبهای گیاهی-قارچ های بسار ریز)

باکتری های دگر خوار و خود خوار در وضعیت هوازی و غیر هوازی  با تولید اسیدهای آلی و معدنی باعث هوازدگی و تخریب بافت داخلی آجر می شوند و با اسیدی نمودن سطوح موجب بد نمایی ساختمان هستند.

قارچهابا تجزیه ی مواد آلی و تولید اسید موجب ایجاد لکه –سوراخ های ریز در سطح و ورقه شدن آجر می شوند.

عوامل انسانی:

     گسترش بیرویه ی شهر – تراکم جمعیت و ساخت و ساز بالا – حمل و نقل و ترافیک آلودگی هوا- بها ندادن به بافت قدیمی از عوامل انسانی مخرب هستند. -

ارائه ی روش حفاظتی

       استفاده از آهک به طور سنتی:

در ساختمان هایی که برای ساختن آنها از آهک استفاده شده؛ برای مرمت و نگهداری آنها نیز از آهک استفاده کرده اند.( استفاده از آهک به عنوان یک متد حفاظتی  به نام روش آهک در اروپا  معروف بود)

 کار حفاظتی و مرمتی با  آهک :

ملات برای تعمیر خسارتها و پوسیدگی ساختمان

ملات برای  بند کشی مجدد بندها

دو غاب برای پر کردن خلل وفرج و شکافها

یک پارچه کننده ی سطح

پوشش محافظ و تزیین سطح

        شستشو با آهک یک روش معمولی برای  حفاظت  دیوارها، ازحدود 10 هزار سال قبل متداول بوده است.

یکی دیگر از روش ها استفاده  ازلایم واش ( اندود آب و آهک )در کار حفاظت بنا است.لایم واش دی اکسید کربن هوا را به آرامی جذب می کند و روی سطح آجر نمی خوابد بلکه در سطح آجری رسوخ کرده و وقتی سفت شود رطوبت را  از خود عبور می دهد.

 

اقدامات حفاظتی استحکام بخشی

از مواد سنتیک مثل  پارالوئید که برای آجرهای  آسیب دیده ای که نمی توان آن ها را تعویض کرد استفاده می شود.

ایجاد  سیکلهای حراراتی و استحکام بخشی ساختار آجر (مانند  پخت مجدد آن)

تعویض آجرها با آجرهای جدید. در عمل تعویض آجرها از آجرهایی استفاده می شود که جنسیتی هماهنگ با آجرهای قدیمی داشته باشند.

 هدف از کار مرمت در آجرکاری دسترسی به آجرهایی با قابلیت زیبایی شناختی و فنی آجرهای  اصلی است . در بناهایی که  سطح وسیعی از نما  دچار آسیب شده است ؛براساس  مطالعات علمی، آجرهایی جدید را  به تولید می رسانند و در بناهایی که درصد  تخریب  کمی  دارند از طریق  مشابه سازی  به  نمونه ی  مورد  نظر دسترسی می یابند.

 در مواردی که قسمتی از آجر فرسوده و یا از بین رفته  بوسیله ی قالب بندی و استفاده از ملاتی که از ماسه سیمان به اضافه ی پودر رنگی معدنی است؛ همرنگ سازی کرده وکار ترمیم انجام می شود.  در مواردی  که درصد تخریب  آجر بالا باشد و نیاز به تعویض است؛ با استفاده از همین ملات بر روی زمین نمونه سازی صورت گرفته و آجر در جای خود نصب می گردد.برای کاهش وزن آجر تولید شده قسمت  پشت آجرِ جایگزین، خالی  گشته و در جای آن یونولیت قرار می دهند.

    برای تصمیم در مورد تعمیر ترکها و بیرون آوردن آجرها باید مواردی را در نظر گرفت :

بد نما بودن و اینکه  اگر ترکها تعمیر نشوند، نفوذ باران را آسان تر می کنند. ترکهای  ریز و باریک  (حداکثر 5/1 میلی متر)  زیاد مشخص نیستند و در آجرکاری ها ی نما سازی شده  بند کشی آن ها را بد نما تر می کند. آگر آجرها  قابلیت  جذب  آب را داشته  باشند بارانی  که وارد ترکها می شود احتمالا از دیوار عبور نمی کند؛ بنابراین می توان ترکهای باریک را نادیده گرفت.       

       ولی اگر دیوار از آجرهای غیرقابل نفوذ ساخته  شده باشد؛  اسیب  وارده را باید تعمیر کرد.باید آجرهای  ترک -خورده را بیرون آورده و درزهایی را که ترک از آن ها عبور کرده بتراشند و دوباره با ملات سیمان آهک و ماسه آجر چینی کنند و درزهای ترک خورده را نیز با همان ملات پر و بند کشی کنند.

        در ترکهایی که از میان آجر و ملات عبور کرده است باید آجرهای  ترک  خورده را بیرون  آورد و با استفاده  از ملات  مشابه  بکار رفته آجرترمیم شده را در جای خود، قرار داد.

  

         برای تعمیر ترکها با ملات باید ملات آجرکاری  قبلی و آجرکاری  جدید خوب به هم بچسبند. در صورت وجود خلل و فرج برای اینکه اتصال بهتر صورت بگیرد؛ باید آجر را قبل از بکار بردن ملات خیس کرد.

     در مواردی که ملات درز بندی در اثر یخبندان یا آتش سوزی بدون آسیب دیدن آجر، آسیب دیده باشد؛ باید درزها را به عمق 15 میلی متر تراشیده و دوباره بندکشی کرد.یا اینکه ملات هایی که مقاومت کمی دارند در معرض یخبندان قرار نگیرد. می توان تا گرفتن ملات از یک پوشش محافظ استفاده کرد.

   در پوسته آجرکاری اگر تعداد کمی آز آجرها صدمه دیده اند؛ آجرهای آسیب دیده را به عمق لازم  بیرون آورده  و با آجرهای  کامل،  نما سازی را انجام می دهند. در دیوار دوجداره می توان آجر صدمه دیده را وارونه کرده و دوباره در دیوار کار گذاشت.

منابع :

مصالح ساختمانی(آژند- اندود – آمود ) - مهندس زهره  بزرگمهری

میراث آجرکاری –ماهر النقش

تزئینات وابسته به معماری دوره ی اسلامی – یوسف کیانی

معماری ایران مصالح شناسی سنتی – حسین زمرشیدی

پیوند و نگاره در آجر کاری- حسین زمر شیدی

بررسی آجرهای تزئینی عصر ناصری و اویل پهلوی از نظر فنی و آسیب شناسی –پایان نامه -  فرزانه شاعری (دانشگاه آزاد)

کاربری پژوهشهای آزمایشگاهی در حفاظت و مرمت بناهای تاریخی – پایان نامه – هادیان دهکردی (دانشگاه آزاد)

آجر – آگاهی نامه دانش ساختمان – ناهید خدابنده – مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن

تعمیر آجرکاری – ترجمه مقا لات علمی و فنی شماره ی 20- زهرا یزدان شناس- مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن

 

ساختار آجر

آجر سنگی مصنوعی است  که از شکل دادن خشت گلی وسخت شدن آن بر اثر پخت بدست می آید.

خمیرخشت: رس + ماسه + سنگ آهک + اکسید آهن + آب(20%وزن خاک)

دو عامل مهم در خاک برای تهیه ی آجر عبارت است از خاک رس و ماسه ، ماسه در این ترکیب نقش استخوان بندی و رس نقش پیوند دهنده و چسباننده ی اجزا به هم را دارد.

جنس خاک رس در کار پخت آجر از اهمیت  فراوان برخوردار است. از این رو ازهر خاکی نمی توان آجر تهیه کرد،   خاک رس بدلیل پولکی بودن واینکه دانه هایش با یکدگر تماس سطحی دارند، از قدرت چسبندگی زیادی برخوردار است. خاک  ملات  خشت زنی  بایستی  از نوع خاک رس مرغوب و به اصطلاح چرب باشد. این خاک در موقع خیس شدن در آب باد کرده و نرم و  چسبنده می شود.

 بهترین  ترکیب گل برای ساختن آجر، گلی است  که دارای استخوان  بندی ماسه ای توپر باشد و خاک رس  دور دانه های  ماسه را بگیرد و موجب  چسبندگی آنها به  یکد یگرشود.

انواع آجر کوره سنتی (به  ترتیب قرار گرفتن نسبت به آتش در کوره) :

 ۱- آجر جوش : آجر کف کوره آجر جوش که بیشتر از گونه های دیگر حرارت  دیده و در مجاورت آ تش  قرار داشته و بدین جهت  قدرت جذب آب را ازدست  می دهد اما دوام بسیار بالایی دارد و در نتیجه  آن را در پی و یا در پله(جایی که پا خور زیاد است)  به کارمی برند. از این نوع آجر، دو جوش نیز وجود دارد که سخت تر از آجر جوش می باشد. (استفاده از آجر جوش در جاهایی که با آب ارتباط دارد،مناسب است و اندود ماسه آهک را روی آجر جوش می کشند.)

 ۲- سبز : برای اسکلت  سازی مصرف می شود

 ۳- بهی : برای دیوارغیر باربراستفاده می شود

 ۴- سفید : آجر پخته  که به آن آب  انباری نیز می گفتند.  این آجر کاملا  پخته و رنگش  شیر و شکری است و برای همه ی کارهای آجری به کار می رود در گذشته خزانه ی آب انبارها  را با آن می ساختند.

 ۵- ابلق  (آجر ابلق بیشترین استفاده را دارد)

 ۶- قرمز : حرارت کمتری در کوره دیده ، رنگش قرمز و از لحاظ مقاومت بیشتر به خشت نزدیک است. این آجر برای ساختمان های آبی (ساختمان هایی که در کنار آب قرار می گرفت) به کار میرفت، که باید با ملات های آهکی یا ساروج قنداق می شد. 

 ۷- خام پخته : آجر راس مخروط 

ویژگی آجر خوب

 آجر خوب آجری است که توپربوده و در برابر فشار، نشت آب و یخبندان مقاوم باشد.آجرهای سبز مقاوم هستند و صدای زنگ می دهند و آجر نامقاوم و گل بهی صدای تاپ تاپ می دهد. 

 آجرنباید بیشتر از ۸ درصد وزنش آب به خود جذب کند، زیرا اگر بیشتر جذب کند پوک و شکننده خواهد شد و در صورتی که آب کمتری جذب کند ملات را خوب به خود نمی گیرد.

 وزن مخصوص آجر مقاوم بیشتر از نوع نا مقاوم آن است.

آسیب شناسی

آسیب ها     ۱) آسیب های ساختاری                                                                       ۲) آسیب های غیرساختاری                                                        

۱) آسیب های ساختاری

الف- مرحله تولید شفته(رس- ماسه- سنگ آهک - اکسید آهن)

 ب-  مرحله  خشت زنی و قالب گیری 

 پ- مرحله  پخت (تخلخل- مغز سیاه- شیشه ای شدن)

۲) آسیب های غیرساختاری   

الف) عوامل مخرب درونی (بند کشی و... )

ب)عوامل مخرب بیرونی      محیطی(فیزیکی وشیمیایی - بیولوژیکی)                                                            انسانی

آسیب های ساختاری

 آسیب هایی که ناشی ازاشکال در نحوه ی شکل گیری و ترکیبات تشکیل دهنده ی خود آجر است.

 این آسیب ها دراین مراحل از تولید بررسی می شود                                                         

    آسیب های ساختاری ناشی ازمرحله  تولید شفته  

   پیشتر گفتیم ساختار آجر از ( رس  + سنگ آهک + ماسه + اکسید آهن ) تشکیل شده است ، اگر نسبت  هر یک از این مواد  در شفته کمتر یا بیشتر  شود مشکلاتی ایجاد می کند که آنها را بررسی می کنیم :

 

 رس

 خاک رس خالص دارای رنگدانه ی سفید بوده و خالص ترین نوع آن به کائولین معروف است. خاکهای رسی رنگی ، بر اثر وجود گردهای  مختلف مخلوط  در آن بوجود می آیند.رنگ سرخ بدلیل وجود اکسید آهن، زرد بر اثروجود هیدراکسید آهن وآنتی موان ، خاکستری به دلیل وجود گرافیت و قهوه ای براثروجود مخلوط زغال سنگ قهوه ای در خاک رس بوجود می آیند.

 میزان خاک رس اگر  زیاد باشد شفته  توپر شده و در موقع  خشک شدن  جمع می شود و ترک  برمی دارد و در کوره از شکل می افتد. اما اگر کمتر باشد شفته وارفته و تحمل فشاری خود را از دست می دهد. اگر در ملات خشت از خاک رس به نسبت صد در صد استفاده شود، پخت آن با دگرگونی در فرم و تغییر شکل یافتن از نظ­ر فیزیکی همراه  خواهد بود .

 وجود دانه های درشت سیلیس در خاک موجب افزایش حجم خشت هنگام پخت شده وپس از پخت دور آن  ترک های مویی میزند. برای جلوگیری از این آسیب باید پیش از ساخت شفته خاک را الک کرد .

 در ایران قدیم کارفرماها در شفته پول نقره می انداختند تا کارگر خشت مال به هوای پیدا کردن پول ها سنگ های درشت را هم از گل جدا کند.

 

 اگرسولفاتهای مختلف  چون (caso4 – kso4 – naso4 – mgso4  ) ویا انواع کربنات ها و نیترات ها به مقدار زیادی  در خاک آجروجود داشته باشد  پس از مصرف  با مکیدن آب ، به روی   سطح آجر آمده وایجاد شوره یا سفیدک می کند.

 برای از بین بردن شوره آن را با برس نرم پاک کرده سپس با محلول ۱% نمک یا سرکه می شورند.

 مقادیر زیاد آهن قلیایی و قلیایی خاکی سبب انقباض شدید شده و محدوده ی شیشیه ای شدن را کاهش می دهد. و درصد بالایی از مواد غیر رسی، نیز ممکن است مشکل کا هش مقاومت خشت خام و آجر را ایجاد کند.

اگر سنگ گچ  در خاک وجود داشته باشد پس از پختن در کوره تجزیه شده و تبدیل به so3 + cao   می شود cao که نقش آهکی خود رادارد اما so3 اگر در آجر باقی بماند با آب واکنش داده تبدیل به اسید سولفوریک (h2so4) می شود که آسیب های شدیدی به آجر می زند. برای جلوگیری از این آسیب باید پیش از ساخت شفته خاک را الک کرد .

 در ایران قدیم کارفرماها در شفته پول نقره می انداختند تا کارگر خشت مال به هوای پیدا کردن پول ها سنگ های درشت را هم از گل جدا کند.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

 

پدیده ی شوره ( سفیدک ) - شوش – قلعه ی فرانسوی ها

 

 سنگ آهک (caco3)

 سنگ  آهک (caco3) اگر به میزان کم و به  شکل گرد باشد  لطمه ای  به آجر نمی زند و تنها رنگ  آن را سفید می کند  اما  اگر خاک خشت، بیش از ۳۰٪ وزنش ، گرد سنگ  آهک داشته  باشد  نقش  گداز آور را پیدا می کند و آجربدست آمده جوش  می شود.

 اگر دانه های درشت سنگ آهک داشته باشیم در کوره پخته وتبدیل به آهک زنده (cao) میشود پس از مصرف هنگامیکه آجر آب ملات را می کشد ، تبدیل به آهک شکفته  (2(ca(oh) میشود در نتیجه افزایش حجم پیدا می کند و به دلیل  فشار مکانیکی  که به آجروارد میکند آن را می ترکاند این آسیب را آلوئک زدن آجرمی نامند که شامل  ترک خوردگی شدید همراه با وجود توده های سفید رنگ در محل ترک خوردگی میباشد.

 برای پیشگیری از آلوئک زدن دو کار انجام می شود :

۱- باید پیش از ساخت شفته خاک را الک کرد

 ۲- همانط.ر که  پیشترهم گفتیم که در ایران قدیم کارفرماها در شفته پول نقره می انداختند تا کارگر خشت مال به هوای پیدا کردن پول ها سنگ های درشت را هم از گل جدا کند)

 

ماسه

میزان کم ماسه حکم استخوان بندی آجر را دارد اما اگر ماسه زیاد  باشد آجر پوک وترد و کم  مقاومت  می شود. وجود دانه های درشت ماسه  ایجاد ترک های مویی می کند.                                                                                                               

اکسید آهن fe2o3

 وجود  بیش از 5% اکسید آهن fe2o3 در خاک رنگ آجر را قرمز می کند و آجر بدست آمده تا حدودی ضد آب می شود. این آجر برای ساخت تنبوشه مناسب است.                                                                                                                                                                                                                                                                                                 

  آسیب های ساختاری ناشی ازمرحله  قالب گیری و خشک شدن

 خشت باید پیش از رفتن به کوره از همه سو و یکنواخت خشک شود تا خم            نشود ، نپیچد و ترک نخورد .خشک شدن به مدت ۳ تا ۱۵ روز و در هوای آزاد    و به دوراز نور مستقیم خورشیدوبادهای شدید انجام میشود .

 

 

  آسیب های ساختاری ناشی ازمرحله پخت

 تخلخل : چنانچه در خاک رس ناخالصی ها یی از قبیل ریشه گیاهان ، چوب ، خاک اره ، پودر کربن ، کاه و... وجود داشته باشد هنگام  پخت ، سوخته ، به    صورت گاز خارج می شود و جای خالی آن باقی می ماند وآجر پوک ، متخلخل  و سبک با  مقاومت کم بدست می آید این آجر ضد صدا و ضد حرارت است.   تخلخل  نقش مهمی را ایفا  می کند.هر قدر میزان تخلخل  آجر بیشتر باشد درجه آسیب  پذیری  آن در برابر عوامل جوی بیشتر است.

 مغز سیاه : چنانچه سرعت پخت زیاد بوده و ناخالصی وجود داشته باشد مغز   سیاه بوجود می آید. بدین شکل که در حرارت زیاد بخش سطحی  زودتر می پزد  و با بسته شدن  منافذ  ، حبس  شدن دوده ها  ، کاهش اکسیژن و تبدیل آهن سه  ظرفیتی به آهن دو ظرفیتی با ته رنگ سیاه، بخش میانی آجر به رنگ  سیاه در می آید (ارگ کریمخانی شیراز)

 شیشیه ای شدن : چنانچه حرارت پخت زیاد باشد آب موجود در گل بخار شده، فشارناشی ازبخار باعث  ترک خوردن در اولین مرحله ی پخت می گردد.همچنبن بالا بودن دمای پخت باعث مذاب شدن اجزای ترکیبی آجر وایجاد بافت  شیشیه ای نیز می شود.

    

آسیب های غیر ساختاری

 آسیب های غیر ساختاری ناشی از عوامل مخرب درونی

 این آسیب ها ناشی از عدم رعایت اصول فنی ساختمان در زمان ساخت بنا می باشد.    مانند نقص دراجرای آجر - نقص دراجرای طاق وتیر-  بند کشی اشتباه ، استفاده از ملات های سخت که موجب گسیختگی آجر می شودو ...

 ما در اینجا دو مورد نقص دراجرای آجر چینی وبند کشی را شرح می دهیم.                                                                                        

 اجرای آجر

 هنگامی که آجر از کوره بیرون می آید،خشک است بنابر این هنگام اجرا در جا آب ملات را می کشد در نتیجه ملات گیرش خود را از دست می دهد .

 برای پیشگیری از این آسیب آجر را پیش از اجرا به مدت نیم ساعت داخل بشکه های آب می اندازند تا سیراب شود سپس بی درنگ آن را بکار می برند  این عمل را زنجاب کردن می نامند.( زنجاب کردن را نباید با آبساب کردن اشتباه   گرفت) 

 

 بندکشی

 بندهای ملات،  عامل اتصال واحد ها به یکدیگر در مصالح ساختمانی و         ترازبندی هر بی نظمی است. پرداخت بندها در لایه سطحی، بندکشی نامیده می  شود. وضعیت بندکشی بنا، عامل مهمی در ظاهر و نگهداری آن است. قبل از  شروع بندکشی مجدد، تعیین علت تخریب ملات مهم است. بندکشی مجدد به تنهایی عیب و مشکل را درمان نمی کند.

 پیش از هرگونه بندکشی، ملات اصلی می بایست به منظور جایگزینی  با ملات جدید و سازگاربودن با آن برای بندکشی مجدد آنالیز شود.

 وسایل:اسکنه ها(قلم ها)، چکش، برس زبر، ماله، ابزار بندکشی

 مواد : بست(خمیرآهک یا آهک شکفته یا آهک هیدرولیک)+ ماسه+ آب شرب

 شیوه ی کار:

 ۱– ملات فرسوده یا ناقص را از میان بندها خارج کنید تا به مواد سالم رسیده شود.    ( تاعمق ۱۲ تا ۲۵ میلی متر باید گود شود) اگر درز نتواند به آسانی تا  ۱۰ میلی متر تراشیده شود، پس بند کشی مجدد مناسب نخواهد بود. محل خارج کردن ملات باید با ابزار مناسب مثل اسکنه چوبی انجام شود، به طوری که به مصالح مجاور آسیب نرساند.

 

ملات باید با ابزار مناسب مثل اسکنه چوبی تاعمق ۱۲ تا ۲۵ میلی متر گود شود

 

 ۲ – هر بار که محل خارج کردن ملات کامل شد، سراسر بند ها را برای خارج کردن قسمت های سست باقی مانده و گرد و غبار با استفاده  از برس های زبر پاک کنید. در همان زمان سطوح  آجری را که ملات جدید کشیده شده، زبرتر کنید. پس جذب رطوبت از بند کشی موقع کار کاهش می یابد.

 ۳ – ملات مناسب برای بند کشی را مخلوط کنید.

 ۴ – ملات را در بندهایی که پاک شده اند و کامل هم خیس هستند به کار ببرید.   ملات می بایست با ابزار مناسب بند کشی (نه با ماله) خوب در بند ها فرو برده شود، به  طوری که بند را به صورت محکم و ثابت به دیواره بچسباند و هیچ  سوراخی باقی نماند.

 ۵– بندکشی می بایست درست به اندازه کافی و عقب تر از سطح آجر و بدون    بیرون زدگی ملات که سبب به وجود آمدن لبه های خیلی نازک و آسیب پذیر میشود، به پایان برسد. گاهی هم برس زبر یا اسپری آب برای زبر کردن روی بند  استفاده می شود.

 ۶– محل های بند کشی شده می بایست از خشک شدن با تابش مستقیم خورشید و  یا باد شدید ایمن شود این کار با یک گونی خیس شده یا مواد مرطوب مشابه انجام می شود و چنانچه هوا سرد باشد برای جلوگیری از سرما زدگی (برفک) باید  شب هنگام روی بند ها را پوشاند.

 

ملات می بایست با ابزار مناسب بند کشی (نه با ماله) در بند ها فرو برده شود

 

 آسیب های غیر ساختاری ناشی از عوامل مخرب بیرونی

 مجموعه عواملی که از بیرون و خارج بر بنا اثر می گذارند وخود مشتمل بر عوامل محیطی و عوامل انسانی هستند.

 عوامل محیطی شامل عوامل فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی می باشد.

 عوامل محیطی- فیزیکی و شیمیایی

  آسیب های ناشی از یخبندان

 وجودرطوبت زیاد و تغییرات زیاد درجه حرارت در دمای نزدیک به صفرسبب می شود که آب درآجر نفوذ کرده و یخ بزند، ازدیاد حجم ناشی از یخ زدگی ، موجب وارد شدن فشار به دیوارهای منافذ و تخریب ساختار آنها می گردد که با پوسته شدن و ترک خوردگی همراه است. (خورد شدن آجرها دراثر یخ زدگی در گنبد سلطانیه)               

 آسیب های ناشی از آتش (شوک حرارتی )

 حادثه آتش سوزی و یا کاربرد آجر در ساخت سیستم حرارتی سبب ترک خوردگی ،تاول ،پوسته شدن ،شیشه ای شدن و لک شدن  آجر می شود                  

 فرو نشاندن آتش با آب در حادثه آتش سوزی به دلیل انبساط و انقباض ناگهانی باعث پوسته شدن آجرها می شود همچنین دود ناشی ازآتش سوزی با جذب در بدنه ی متخلخل  آجرها باعث لک شدن سطح آنها می شود.(لکه و شیشه ای شدن سطح آجرها در  اثر آتش سوزی در قلعه ی شوش)

 

 

آسیب های ناشی از نمکها

  نمکهای محلول در آجر عبارتند ازترکیبات نیتراته و فسفاتها که منشا حیوانی دارند، و موجب شوره زدگی در آجر می شود، این نمک ها که قابلیت انحلال  کمتری دارند، در داخل آجر مانده و شکفتگی نهان ایجاد می کنند و نمکهای با قابلیت انحلال بالا به سطح آجر می آیند وایجاد سفیدک یا شوره،ترک خوردگی،پوسته پوسته شدن، ورقه ای شدن وسمباده ای شدن میشود.           

 نمکهای  محلول باعث  آسیب های  سطحی و عدم یکپارچگی آجر خواهند شد. این نمک ها می توانند از مواد  اولیه  خود آجر ویا ملات و مصالح  مجاور دیگر باشند یکی از منابع نمک های محلول محلی است که بنا در آن واقع شده ،  نمک های محلول می توانند  توسط  رطوبت صعودی حمل، و به بالا برده شوند. (پدیده ی شوره زنی شدید و خوردگی سطح آجرهای قلعه رودخان)

   روش زدودن نمک های محلول :

 ۱- آبشویه کردن که در صورت سالم بودن آجر و عدم نفوذ آب انجام می شود.

 ۲- جذب نمکها توسط  خمیر کاغذ روی سطح آجر.

  روش زدودن نمک های نامحلول :

استفاده از پیل الکتریکی که روی آجر قرار می دهند و موجب یونیزه شدن نمکها وجابجایی و بیرون آمدن آنها می شود.

 

ورقه ای شدن وسمباده ای شدن ناشی از نمکها

 

 آسیب های ناشی از آلودگی جوی

 گازهای خروجی وسایل نقلیه ، دود دخانیات ، سوختن ذغال سنگ و باران های  اسیدی موجب  تیرگی ، پوسته پوسته شدن وآثاری شوره مانند می شود .در حقیقت این آسیب ها از طریق نفوذ آلاینده ها به بافت سطحی به کمک  رطوبت ،  نشستن ذرات آلاینده  در ساختار متخلخل و تیره  کردن آن ، حل شدن در مجاورت رطوبت و تشکیل اسید وقلیا ، ایجاد انبساط و انقباض توسط ذرات معلق پس از ته نشینی و ایجاد تنش فیزیکی و مکانیکی شکل می گیرد.

 گازهای آلوده خصوصا  دی اکسید سولفوردر محیط ،به همراه ذرات معلق مثل دوده، تحت تاثیر رطو بت و تولید  اسید سولفوریک یا ترکیبات آجر واکنش داده موجب تیره شدن و خوردگی سطح آجر می شود. (سیاهی ناشی از آلودگی و خوردگی سطح آجردر ارگ کریم خانی)                                                                                                                                                                   

 آلودگی آب

 این آلودگی با اضافه شدن مواد جامد حل شدنی در آب یا مواد مضر ماندگار مانند آفت کش ها- فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی تجزیه ناپذیر صورت می گیرد.

 

آلودگی جوی موجب تیره شدن و خوردگی سطح آجر می شود

 

 آسیب های ناشی از وزش باد            

 برخورد ذرات حمل شده توسط باد سبب سایش و کدورت سطح آجر می شود این عمل به صورت مکانیکی و در اثر برخورد ذرات شن و ماسه حمل شده توسط باد صورت می گیرد. علاوه بر آن باد عاملی برای برخورد  باران و نفوذ آن از طریق  شکافها و منافذ به بافت  مسطح می باشد. بادهای قوی مخرب و بادهای متوسط به همراه شن و ماسه موجب فرسایش و آسیب های سطحی هستند.

 (خوردگی مکانیکی سطح آجرها و ریختگی آن ها در اثر وزش باد مقبره ی ملا حسن کاشی در قزوین)                                                                                                                                                                                               

 آسیب های ناشی از خوردگی فلزات

 در اثرهمنشینی اشیا فلزی  (بستها ومیخهاو...) با بدنه های متخلخل آجر و با نفوذ آب و خوردگی سطحی این فلزات اکسید فلزی بوجود می آید که سبب ایجاد لکه های قهوه ای ، سبز و آبی میشود. همچنین انتقال این مواد ناشی از خوردگی به سطح و نیز فشارناشی از افزایش حجم آنها سبب ترک خوردگی  و پوسته پوسته شدن آجر می شود. (کتابخانه ملی تهران)

 

 ریختگی آجرها در اثر برخوردهای فیزیکی و وزش باد

 

 عوامل محیطی- بیو لوژیکی 

 پرندگان

 پرندگان مخصوصا  کبوترها موجب آسیب  فراوانی در بناهای  تاریخی می شوند. فضله ی این پرندگان  شامل  اسید اوریک فسفریک و نیتریک و... است که با مواد معدنی  واکنش داده  و خوردگی ایجاد می کند، همچنین پرندگان توانایی هضم دانه های روغنی را ندارند در نتیجه این دانه ها را به شکل کاملا سالم در حفره های ما بین آجر ها دفع می کنند ، این کار سبب رویش گیاه در آن قسمت می شود.

 رفت و آمد و تنه زدن پرندگان به لایه های ضعیف موجب ریختگی آنها می شود.

 خفاشها در محیط های زیرزمینی و بسته مثل آرامگاهها زندگی می کنند و به طاق ها می چسبند، و فضولات آنها باعث آسیب رساندن به بنا می شود.

 لانه سازی پرندگان درسوراخ های بین آجر ها وانتقال شاخ و برگ درختان  به این سوراخ ها  از جمله آسیب هایی هستند که بوسیله ی پرندگان ایجاد می شود.

بند آوردن ناودان و نفوذ رطوبت، بد نما کردن بنا ، ایجاد  محیط  مغذی  برای رشد باکتری ها و قارچ ها و انتقال شاخ و برگ درختان و... به حفره ها ی بین آجر ها از دیگر آسیب هایی هستند که بوسیله ی پرندگان ایجاد می شود.

 

رفت و آمد و تنه زدن پرندگان به بنا

 دزفول – خانه ی تیز نو

 

لانه سازی و انتقال شاخ و برگ درختان توسط پرندگان به سوراخ های بین آجر ها 

دزفول – خانه ی فیروز آبادی

 

 جانوران

 چرای گوسفندان ، لانه سازی خزندگان و... موجب آسیب رساندن به دیوارها وکف محوطه های باستانی می شود.                                                                    

 حشرات

 عنکبوت ها و حلزون ها با خوردن گلسنگ ها و تبدیل منافذ ریز به منافذ بزرگ تر در آسیب به بنا نقش دارند.همچنین مورچه ها با گرد آوری دانه ها و پنهان کردن آنها در سوراخ های بنا موجب آسیب رسانی می شوند.                                             

 ریشه گیاهان ودرختان 

 گستردگی و رشد ریشه درختان  موجب خشک شدن وانقباض خاک  و نیز سوراخ کردن و  شکا فتن بدنه ی بنا وسرعت بخشیدن به ترک هامی شود .همچنین حذف درختان  مجاور سبب جذب رطوبت و انبساط وآسیب ساختمان است.

 بعضی از آن ها مثل پیچکها  با آزاد کردن ترکیبات آلی موجب تخریب مصالح و ایجاد لکه روی آجر می شوند.رشد این گیاهان موجب سایش سطح آجر به خصوص در تزئینات است.                                                                                                                 

 

رشد گیاهان موجب سوراخ کردن و شکا فتن بدنه ی بنا وسرعت بخشیدن به ترک هامی شود

 

 

 خزه ها

  آشکارترین  زیان وارد شده علائم رنگی است. در ساختمان های آجری ،خزه ها زواید مایل به خاکستری  ایجاد می کنند.   

 

 

 گلسنگ ها و جلبک ها

  رشد گلسنگ ها بر روی آجر نما در مناطق مرطوب  مواد اسیدی  تولید کرده  باعث  تغییر رنگ  می شوند و با نفوذ به سطوح آجری،  نقاط لزج  مانند ایجاد کرده و سبب خوردگی آجر می شوند.

  رشد جلبکها روی سطوح آجری موجب سیاه شدن آنها می شود.(چغازنبیل)

 

 میکرو ارگانیسم ها

  (باکتریها –میکروبهای گیاهی-قارچ های بسار ریز)

 باکتری های دگر خوار و خود خوار در وضعیت هوازی و غیر هوازی  با تولید اسیدهای آلی و معدنی باعث هوازدگی و تخریب بافت داخلی آجر می شوند و با اسیدی نمودن سطوح موجب بد نمایی ساختمان هستند.

 قارچ ها با تجزیه ی مواد آلی و تولید اسید موجب ایجاد لکه –سوراخ های ریز در سطح و ورقه شدن آجر می شوند.

 

رشد گلسنگ ها بر روی آجر مواد اسیدی  تولید کرده و باعث  تغییر رنگ  می شوند و با نفوذ به سطوح آجری،  نقاط لزج  مانند ایجاد کرده و سبب خوردگی آجر می شوند.

 

عوامل انسانی

گسترش بیرویه ی شهر – تراکم جمعیت و ساخت و ساز بالا – حمل و نقل و ترافیک آلودگی هوا- بها ندادن به بافت قدیمی از عوامل انسانی مخرب هستند.

ارائه ی روش حفاظتی استفاده از آهک به طور سنتی:

 در ساختمان هایی که برای ساختن آنها از آهک استفاده شده، برای مرمت و نگهداری آنها نیز از آهک استفاده کرده اند.( استفاده از آهک به عنوان یک روش حفاظتی (روش آهک) در اروپا  معروف بود)

 از آهک در این موارد برای مرمت استفاده می شود:

 ۱- ملات برای تعمیر خسارتها و پوسیدگی ساختمان

 ۲- ملات برای  بند کشی مجدد بندها

 ۳- دو غاب برای پر کردن خلل وفرج و شکافها

 ۴- یک پارچه کننده ی سطح

 ۵- پوشش محافظ و تزیین سطح

 ۶- شستشو با آهک یک روش معمولی برای  حفاظت  دیوارها، ازحدود 10 هزار سال قبل متداول بوده است.

 ۷- استفاده  ازلایم واش ( اندود آب و آهک ): لایم واش ، دی اکسید کربن هوا را     به آرامی جذب می کند و روی سطح آجر نمی خوابد بلکه در سطح آجری            رسوخ کرده و وقتی سفت شود رطوبت را  از خود عبور می دهد.

اقدامات حفاظتی استحکام بخشی

 از مواد سنتیک مثل  پارالوئید b72 که نامحلول در آب است، برای آجرهای  آسیب دیده ای که نمی توان آن ها را تعویض کرد استفاده می شود،بدین شیوه که آن را به نسبت ۵٪ تا ۱۵٪   در تینر حل می کنند و داخل آجر تزریق می نمایند(در گذشته از ماده ی نامحلولی به نام پریمال و یا از موم داغ استفاده می شد)

  آجرهایی که تا دوران  قاجاریه و پیش از تولید آجر در کوره های بلند مصرف داشتند :

 ۱-   آجر قزاقی(نیمه):  (۵× ۱۰× ۲۰ )

  درباره ی نام  آن گفته شده است  که روسها پیش از جنگ جهانی اول در ایران    قزاقخانه  ها را با این نوع آجرمی ساختند.

 ۲-   آجر سَلاتی (سالاتی): نوعی آجر چهار گوش قرمز رنگ

 ۳-  آجر تابه: با قطع بزرگ

 ۴- آجر فرشی: آجر فرش دوره ی قاجار(۴۰× ۲۰×۲۰)

 ۵-  آجر ختایی : دوسوم آجر نظامی

 ۶-  آجر نظامی : آجر فرش دوره ی سلجوقی(۴× ۴۰×۴۰) به اندازه ی چهار آج    معمولی

 ۷-  آجر تخت : بزرگتر از آجر نظامی است که بطور عمده  برای فرش کردن      کف سجدها بکار برده شده است.

  ۸-  آجر های چهار گوش :  با اندازه ی  متوسط از ۱۸ تا  ۲۵ سانتی متر که        بیشترین مصرف را داشته است.

 ۹- آجر شکری یا آب انباری : در برابر رطوبت مقاوم است و در کار چیدن        منبع آب انبار از آن استفاده می کردند.

پاره آجرها و انواع آن :

پاره های آجری  که بر اثرتراش آجرهای چهارگوش به دست می آید با این نامها شناخته میشوند:

 آجر نیمه :(۱/۲ آجر)( آجر دوره ی صفویه)

 آجر چارک: (۱/۴ آجر)

 آجر قناس: (آجری که از قطر به دو نیم شده باشد)

 آجر دوقدی :(۱/۴ آجر)

  آجرکلوک :(۱/۸آجر)

 آجر فلکه: (آجر تراشی که دو مثلث از دو گوشه آن بریده شده باشد و سطح چهارگوش به شش ضلعی تبدیل شده باشد و یا اینکه از یک گوشه به گوشه دیگر به اندازه یک منحنی از یک ضلع آجر تراشیده شده باشد)

 آجر قاشقی: ( بریدن بریدن مورب گوشه از یک نیمه آجر)

 آجر لب پخ :(آجری که یک گوشه آن با خط مستقیم به موازات قطر آن قطع شده باشد)

 آجر قلمی یا قلمدونی :نیمه آجری که از طول نصف شده باشد.

 آجردرست: آجرکامل: آجرقد.

 آجرسه قدی : سرزده : چهار دونگ (۳/۴  نیمه آجر)

 آجرکلاغ پر : آجرنیمه ای که یک مثلث از آن کم شده باشد.

 آجرکله گوش : آجردرستی که یک مثلث از آن کم شده باشد.

 آجرنیم لایی : آجردرستی که از پهنا نصف شده باشد.

 

بند کشی

 در آجر کاری نمای بناها به جز مواردی معدود ، فاصله میان آجر ها در جهت افقی و عمودی بسیار کم بوده و آجرها جفت و جور چیده  شده اند .( گنبد قابوس) در عمده ی بنا ها در جهت طولی و عرضی فاصله ای میان دو آجر وجود دارد، گاه این فاصله خالی می ماند و گاه با ملاتی نرم و هم رنگ با آجر یا متفاوت با آن در مایه های  نخودی سیاه و سفید پر می شود. این فاصله را که از سطح آجر کمی پایین تر است، به کمک تیغه ای نازک پر می کنند که بند کشی ساده نام دارد.

 ازقرن چهارم هجری به بعد بند کشی تزیینی داریم که جلوه ی ویژه ای به بنا بخشیده است  بند کشی های تزیینی به طور معمول در سطح  مستطیل شکل و به گونه ا ی عمودی در فاصله ی سر های آجر، صورت می پذیرد.  این بند کشی ها به طور معمول با ملات  گچ انجام گرفته و از نظر اندازه و سطح  به دسته کوچک و بزرگ  تقسیم می شود .

 بندکش بعد از قرا دادن ملات و صاف کردن آن به کمک قالب ،به نقش اندازی بر روی آن می پردازد. این نقش ها به دو صورت اجرا شده اند : ۱-  نگاره های تزیینی  ۲- کلمه های همچون الله و محمد و... در مایه خط بنایی.

 عرض این بند کشی ها معمولا حدود سه تا چهار سانتی متر است. سنگ بست از دوران غزنویان ،  رباط  شرف و گنبد  خاکی مسجد جامع اصفهان از این جمله اند.

 برای بند کشی هایی با سطحی بزرگتر، از توپی ته آجری نقش داریا قالبی و یا صابونیهای کاشی استفاده می شود، که  ویژگی بناهای دوران ایلخانی است.

 از دوران صفوی به بعد دیگر به بند کشی های تزئینی برخورد نمی کنیم.

انواع آجر تزئینی :

 گونه های مختلف آجر که نقش تزیینی را در نماسازی بناها بر عهده دارند هفت گروه هستند:

 ۱- آجر واکوب و آبمال 

 ۲- آجر پیش بر   

 ۳-  آجر مهری 

 ۴-  آجر تراش

 ۵- آجرهای تزئینی قالبی و تراش

 ۶- آجر آبساب  

 ۷-  قواره بری

 می بایست هنگام طراح این نقش ها در زمینه های مختلف هندسی درصدی هم    بابت ملات به اندازه ها ی آجر بیافزایم.

 زمینه های هندسی که برای طراحی آجر بکار می رود سه زمینه است :               شطرنجی(۹۰ درجه) – مربع قناس (۳۰درجه) – لوزی (۶۰و۱۲۰ درجه)

 ۱- آجر واکوب و آبمال(آجرهای صاف جهت کار در نما)

 برای ساختن  این آجرهای صاف ، استاد خشت زن خشت بیرون آمده از قالب چوبی را با تخته ای  مانند ماله صاف و یکنواخت می کند( واکوب کردن) سپس زاویه های آن را کاملا ۹۰ درجه کرده و گل های اضافه ای که به قالب چسبیده(ناخنک) را جدا می کندآنگاه با دست آغشته به آب رویه ی آن را کاملا صاف کرده (آبمال کردن) و خشت ها را به کوره می برند.

 نمونه ی قدیمی این شیوه را در آجر های نمای گنبد قابوس شاهد هستیم. (آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است).

 ۲- آجر پیش بر(پیش از خشک شدن بریده شده)

 با توجه به نقشه ی تهیه شده  در محل نزدیک به کار، خشت  نیمه خشک (خشت دو نم)  را با سیم یا چاقو(یا خط کش فلزی) به شکل مورد(به جز چهار گوش)  برش  داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره می برند.                                                                          

آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده ونقش دار تهیه می شوند. این آجر ها در دو دسته آجر وآجر سفال تهیه می شوند.                                     

آجرهای  پیش بر را با ملات گچ نصب می کنند.                                              

 کاربرد این گونه آجرها حکایت از آن دارد که طرح بنا با تمام جزییات آن از پیش مشخص و طراحی می شده است    

 

 

۳- آجر مهری

 نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرو رفته  بیشتر به کمک قالب انجام می شده است. قالب آجرهای مهری علاوه بر دیواره ها کف هم دارد و جنس آن معمولا از فلز است.

 برای نقش انداختن روی آجر روی تخته ای که کف قالب را میپوشاند نقشهایی به شکل توگود یا بر جسته ایجاد می کردند (به این صورت که اگر نقش قالب تو گود بود نقش روی آجر برجسته می شد واگر نقش قالب برجسته بود نقش روی آجر توگود می شد)

 برای اینکه آجر با نقشی که روی آن است سالم بر گردان شود:

 ۱- گل ملات را کم آب تر درست می کنند.

 ۲- گل را کاملا داخل نقشهای قالب جاسازی میکنند.

 ۳- قالب را از پشت برگردان می کنند تا در مقابل نور آفتاب آرام آرام آب خود را از دست بدهد.

  برا ی اینکه خشت از قالب راحت جدا شود و به بدنه قالب نچسبد از ماسه بادی (رمل) و یا ازخاکستربه صورت یک لایه بسیار نازک  به عنوان وا­سطه ای میان گل وقالب استفاده می کردند.

 

 

 در بعضی مواقع آجرهای مهری را با نقش کاشیکاری همراه می کردند به این صورت که محل های توگود آجر را با لعاب کاشی  می پوشانیدند و نقشهای گوناگون و زیبایی ایجاد می کردند.

از قرن چهارم در آثار سیراف با آجرهای سفال نقش دار برخورد داریم. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورت های لوزی – بادامی – ستاره ای شکل – چلیپا و...  ساخته می شوند. ازمسجد جامع گناباد از دوران سلجوقی، آجرهای  نقش برجسته و مشبک  با نقش های هندسی و کار گره در شکل های مربع و مستطیل بدست آمده است.

دررصد خانه مراغه دو قطعه آجر مستطیل شکل به دست آمده با طرح گیاهی در مایه اسلیمی، که دو قطعه در کنار هم طرح یک قوس  محراب گونه راعرضه می کنند .این مورد تا  پیش از آن  در هنر آجرسازی  ایران  نا شناخته است .( نقشها ی آن به صورت فرو رفته است )   

 ۴- آجر تراش

  در ایران قطعه های گوناگون پاره آجر از کوچکترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر کامل است، کاربرد فراوان داشته است.                    

 آجرتراشان در پای کار قطعه های گوناگون پاره آجر را با تیشه داری آماده می کردند(یعنی هر چهار طرف آنرا با تیشه صاف می کردند) ،که قدمت آن از دوران سلجوقی  بوده و در زمان صفویه به  تکامل رسیده است.                         

 در گذشته کار تراش آجر بر روی  آجرهای چهارگوش صورت می گرفت. ولی از زمان استفاده از آجرهای مستطیل قزاقی به طور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام می گیرد و کمتر با نمونه ای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش برخورد می کنیم.                                                         

قطعه های مختلفی بر اثرتراش  آجرهای چهارگوش به دست می آیند برای آشنایی با نام آنها به بخش انواع آجر از نظر اندازه مراجعه شود.

 

خانه ی قلمبر- دزفول

۵-  آجرهای تزئینی قالبی و تراش

 این گونه آجرها که در اندازه ها و شکل های مختلف هندسی و غیر هندسی(بویژه کادر دار) به کار رفته اند ، ویژه ی دوران قاجار هستند . این آجرها در نما و بخش های مختلف چون پایه ی ستون ها،سر ستون ها ، حاشیه ها و...کاربرد داشته اند.

این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شده اند. در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب، با شکل های  مختلف  می ساختند و سپس  زائده های  آن را با تیشه داری  به گونه ی  آجر تراش حذف می کردند.

 گونه های مختلفی از این آجرها وجود داشته که هریک با توجه به طرح بنا در محل معینی به کاربرده می شده است و نامی خاص داشته اند و در دو دسته هندسی و غیر هندسی قرار می گیرند.

غیر هندسی : آجر سه بر پخی – مقطع – نیمگرد زه دار – نیمه قاشقی – دو بر پخی تراش -  فلکه – دندان موش تراش فلکه – نیمه کله قندی تراش – نیمگرد فتیله تراش – قاشقی تراش راسته – نیمگرد تراش – فتیله تراش – قاشقی تراش فلکه – سینه کفتری

هندسی : آجر چارکه الماسبری – آجر تراش با طرح بازوبندی – آجر حاشیه چشم گاوی – نقش بازوبندی تراش – نقشدار تراش – آجر شش (شش ضلعی) با نقش بازوبندی – آجر چارکه با نقش چارلنگه و ...

۶- آجر آبساب

  آجر آبساب  آجری  است  که پس از تراش  آن را در آب می خیسانند و کناره آن را به وسیله ی ماسه ی بادی یا گَرد آجر و گاه با  گل رس  یا اخرا می سایند. این روش به نما جلوه می دهد ولی توان آجر را  از بین می برد.رونق این  شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است. نمونه ی این کار را در گنبد سلطانیه سراغ داریم.                                                                              

 آبساب کردن را نباید با زنجاب کردن اشتباه گرفت .                                   زنجاب کردن : سیراب کردن آجراست برای آشنایی بیشتر با مفهوم زنجاب کردن به بخش آسیب شناسی-آسیب های فیزیکی درونی مراجعه شود.

 آجرآبساب - گنبد سلطانیه

 ۷- قواره بری

 شیوه ای است که به طور معمول در چوب مورد استفاده قرار می گیرد.ولی در کار تزئینات آجری در سطح های بسیار محدود نیز با آن برخورد داریم. قواره بری در واقع یکی از شیوه های آجر تراش است که در آن به جای نقش شکسته ، با بهره جستن از قطعه های درسته و کامل آجر٫ نقش گردان یا قطعه های منحنی به کار ایجاد می شود.

  مورد استفاده ی آن به طورعمده  در قاب های تزئینی نمای  بنا(پروازها) است که پیش از عهد قاجار بیشتر به صورت پولکی و سینه کبکی بوده و یک طرح  پیوسته و یکنواختی را عرضه می کرده. 

 رواج قواره بری با طرح و نقش های مختلف مربوط به دوران قاجار است که تا اویل دوران پهلوی  هم ادامه داشته است، و هنوز نمونه های جالب آن را در شیراز می توان دید.

 آجر چینی: آجر کاری

هنر چیدن آجر برای دست یابی به نماهای تزئینی متناسب با شکل کلی بنا را آجر کاری می نامند. آجر ها هنگامیکه در یک مجموعه درکنار هم قرار گرفتند ، استادکاران بنا بر ذوق خویش جهت حرکت هر آجری را بر آجر دگر عوض کردند تا نقشی زده شود ، کم کم نام آن آجر نیز همراه با آن نقش تغییر می کرد.

آثار گوناگون معماری به جای مانده از دوران مختلف بعد از اسلام ایران، شاهد نمونه های  پر ارزش از هنر استاد کاران ایرانی و دست های توانای آنها در بیشتر این بناها برای خلق زیبایی ها چنان درهم آمیخته که گویی آجر سخت در دست آنها چون موم نرم و شکل پذیر بوده است. 

هنر آفرینان ایران تمایلی به استفاده از کاشی در تمام سطح نمای بنا از خود نشان ندادند و کوشیدند تا با کاربرد گسترده تر آجردر گونه های مختلف تزیینی، حالت ارگانیک این ماده را در ارتباط با شکل  بنا حفظ کنند و در عین حال که به جنبه های زیبایی و تزیینی نمای بنا توجه داشتند، سعی شان برآن بود تا  پایداری و استواری را دربنا بنگرند و آن را به یک آذین تبدیل نسازند. مهرازان و استادکاران هنر آفرین ایرانی  در زمینه آجر کاری، شیوه های گوناگونی را آزموده اند که می توان آنها را به چند گروه تقسیم کرد :

 شیوه های آجر چینی : آجر کاری

 ۱- رگ  چینی

 ۲- هره چین

 ۳- کلاغ پر

 ۴- دوال بندی

 ۵- گل اندازی (شامل هم رو وخفته و رفته  یا هشت و گیر)

 ۶- گره سازی

 ۷- آجر کاری رنگی یا (گره سازی رنگی )

 ۸- خوون چینی

 ۹- آجر کاری با آجر های تزئینی نقش دار (مهری)

 ۱۰- فخرو مدین

 ۱۱- جناقی (آبشاری)

 ۱۲- حصیری ( بادبزنی )

 ۱۳-  معقلی (مخلوط کاشی و آجر)

 ۱۴- پتکین ( تونگه)

 ۱- رگ چینی

 رگ چینی: هنگامیکه آجر های  یک رگ به صورت ساده و افقی رویهم قرار گیرند و در سطحی صاف ایجاد طرح ونقش های گوناگون نمایند، به آن رگ چینی  می گویند. طرح های متنوع ، به چگونگی قرار گرفتن آجر در نما بستگی دارند برخی از طرح ها نامشان را از وضع قرار گرفتن آجرها در نما گرفته اند که ساده ترین و رایج ترین آنها عبارتند از :

خفته: آجری که از پهلو و درازا کار شده است.

راسته: آجری که به صورت ایستاده  کار شده است.

 

کَله : آجری که سر یا عرض آن به صورت افقی یا عمودی در نما کار شده است.

 قد نما : آجری که از پهلو و درازا به طور عمودی در نما کار شده است.

خواب نما : به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود.

لاریز:  آجری که رج آجر ها حالت پله ای را نشان دهد(به دو شکل مرتب و نامرتب کار می شود).

لابند مرتب :  آجری که یک در میان، کله و راسته کار شود .

نیما نیم : معمولی ترین شیوه رگ چین نما است. تمامی ردیف آجر راسته به کار میرود، به گونه ای که بند کشی های عمودی (کوربند) رگ عمودی بالا درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار می گیرند.

 

 مقبره ی بایزید بسطامی- آجرکاری خفته و راسته

 دیگر طرح های  مشهور رگ چین : کله راسته –خفته راسته با نرولاس -  بافت  حصیری - تسمه ای یا مشبک -  جناغی -  قطار- زاویه دار-  بادبزنی  -شطرنجی – پیچازی – مارپیچ – لوزی – نقش هایی با خط بنایی و... *از انجا که بیان تمام گونه های رگ چینی در این بحث نمی گنجد علاقه مندان میتوانند از صدها نمونه طرح رگ چینی  ترسیم شده  در کتاب آجرونقش به قلم استاد محمود ماهرالنقش دیدن نمایند. ۲- هره چینهنگامیکه آجرها به صورت عمودی کنار هم قرار گیرند. در خوزستان به هره چین  خرند می گویند.۳- کلاغ پر۴- دوال بندی هنگامیکه آجرها به صورت خوابیده و در یک رج کنار هم قرار گیرند که بیشتر برای لبه بندی دور باغچه ها و... بکار می رود.

 ۵- گل اندازی

 

  امام زاده اسماعیل - ابهر

 گاهی آجر و کاشی پیش بر با هم مخلوط می شدند و گل انداز کاشی در متن نما  چون نگین می درخشید.

 بهترین نمونه ی گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان می بینیم.

۶- خوون چینی

 این شیوه گونه ی خاصی از آجر کاری در مایه ی خفته ورفته و گره چینی ست که در شوشتر و دزفول رواج  فراوان داشته است.  به یاری این شیوه امکان  بهره جستن از گودی های  سا یه دار و در نتیجه کاستن از میزان حرارت به داخل بنا فراهم شده است .اساس عمده ی نقش های خوون چینی  بر نگاره ی چلیپا استواربوده که در ترکیبهای مختلف از شکل گرفتن پره های گل برگ گونه چلیپا حول یک مرکز ودر هم رفتن آنها به گونه های مختلف حاصل شده است. این پره های گل در ترکیب های مختلف چند ضلعی هایی را بوجود می آورند که بسته به نوع  چند ضلعی نامهای گوناگونی میگیرند.

مانند : چهار گلوله پیچیده  ویا هشت چهار گلوله مسدس و...در تمام این طرح ها چلیپا نقش اساسی دارد و هنرمند در نگاره های مختلف از خورشید به صورت سمبلیک بهره برده است.اغلب مرکز یک نقش که ترکیبی از چند پره ها می باشد و چشم گیر ترین قسمت نقش را تشکیل می دهد٫ با کلمه هایی چون الله –محمد و علی درمایه ی خط بنایی زینت یافته است  .

 

خوون چینی ورودی خانه ی زرگر

 دزفول – محله ی قلعه

 

خوون چینی ورودی خانه ی تیزنو

(اداره ی میراث فرهنگی دزفول)

۷- گره سازی

  یکی از شیوه های بسیار ظریف و پر کار آجرکاری تزیینی است که به کمک قطعه های مختلف آجرهای بریده و تیشه داری  شده در اندازه های گوناگون انجام می شود. طرح های گره در مایه ی نقش های هندسی ساده چون مثلث ٫ لوزی ٫ مربع ٫ مستطیل٫ ذوزنقه و ترکیب آن ها با یکدیگر ویا ایجاد چند ضلعی ها ٫ ستاره شکل ها و غیره  می باشد.

نمونه های خوب آن رااز دوران سامانیان و آل بویه به بعد می بینیم ، در بناهایی همچون  مسجد گوهر شاد مشهد - تزیینات زیبای سردر مسجد جورجیر(مسجد جامع صغیراصفهان) - بنای گور امیر در سمرقند - تزیینات گره مسجد جامع ورامین از دوران ایلخانی - مدرسه غیاثیه خرگرد از دوران تیموری ـ  شاهد این نمونه از آجر کاری هستیم.

  گاهی گل انداز و گره سازی با هم  ترکیب شده  وطرح زیبایی بوجود می آورد.آرامگاه امیراسماعیل سامانی(مربوط به قرن سوم هجری که معماری آن ادامه ی معماری پیش از اسلام ایران است) نمونه ای از این شیوه است

 ۸- آجر کاری رنگی یا (گره سازی رنگی)

در این شیوه با آجرهایی با رنگ های مختلف و به شیوه مسطح ،طرح های گوناگون ایجاد می کنند . کاربرد آجرهای رنگی در نمای بنا ، به دوره ی ایلخانیان بر می گردد. طوماری از این  شیوه ی آجر کاری  مربوط به حدود ۱۲۰ سال پیش در دست است که در آن طرح های  فراوانی در مایه ی نقش های هندسی و خط بنایی عرضه شده است.

در این طومار۲۴ طرح آمده است که اسامی یرخی از آنهاعبارتند از:  موج چهار لنگه –   موج مقسمی – طبل اندر طبل با قفل الله و محمد – مداخل شاخه دار– هشت چهار لنگه مربع – پنج رده یک زنجیره – طبل هیکلی– زنجیره دو بخشی – طبل گنبدی و...

لازم به یاد آوری است که در کار گره رنگی گل انداز آن قدر تنوع نقش وجود دارد که ذکر تمامی نام های آنها کاری است مشکل.

در شیراز نمونه هایی از آجر کاری رنگی در این بناها وجود دارد:مدرسه خان - سید علاالدین حسین – شاهچراغ – مسجد وکیل – علی بن حمزه – مسجد مشیر – مسجد نصیرالملک و نارنجستان قوام.

 ۹ - آجرچینی با آجرمهری

  کار تزیین نمای بنا با آجر نقش دار برجسته مهری، از دوران ایلخانی سابقه دارد.در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل لوزی چلیپا و دیگر گونه ها با  نقش های مختلف برجسته، همراه با قطعه هایی چون لچکی، قوس ها، حاشیه ها، رخ بامها و زیر خورشیدی ها روی جرزها  میان دو طبقه ی بنا که  دارای آجر های مهری هستند ، جلوه ای دلپسند را ایجاد می کنند.

در برخی از این بناها به کمک آجرهای تراش در بالای ورودی ها وپنجره ها دوره های برجسته ای به صورت نوار در مایه مثلث و... به کار برده شده است.

 این شیوه در دوران قاجار در برخی شهرها چون یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج فراوان یافت .

در آثار یزد، این آجرها در چهار گروه قرار می گیرند :

 ۱- کار برد تک آجر با نقش کامل در وسط آج های ساده.

 ۲- مجموعه ی چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را بوجود می آورند.

 ۳- حاشیه ای از آجرهای پی درپی نقش دار.

 ۴- قابسازی های بزرگ بر روی بدنه های وسیع به کمک آجرهای نقش دار که هریک، بخشی از طرح بزگ را تکمیل می کنند.

۱۰- فخرومدین

 در این کار آجر ها به صورت مشبک چیده می شود.

 فخر به معنای سفال پخته و مدین به معنای مادگی (فرورفتگی)

 

 ۱۱- جناقی (آبشاری)

 این طرح در گچبری نیز وجود دارد. در آجر چینی زوایا قائمه اند ولی در گچبری ممکن است زوایا به صورت منحنی در آیند.

 

 ۱۲- باد بزنی

در این روش، نما را به مربعاتی تقسیم کرده و در هر مربع یک آجر به صورت افقی وآجر دیگر به صورت عمودی چیده می شود.

 

 ۱۴-  معقلی (مخلوط کاشی و آجر)

  نوعی آجرکاری است که در آن مخلوط آجر و کاشی به کار رفته است، که بهترین نمونه ی آن در مقبره ی خواجه اتابک در کرمان ، مسجد ملک زوزن خراسان و مسجد  کبود تبریزبه چشم می خورد.                                                                                                                                                 

 مسجد ملک زوزن – خراسان – 610 ﮬ . ق

 اما شاید زیبا ترین و شاخص ترین کارمعفلی ( آجر و کاشی ) اثر نفیسی است که در سنگان خراسان (در راه جام به زوزن) دیده می شود ، مسجد ملک زوزن ، شاهکاری که چنان سالم مانده که گویا پای مغولان هرگزبدانجا نرسیده است. 

 

 آجرفرش

 گذشته از کاربرد آجر در اسکلت ساختمان ، قوسها ، پوشش ها و بالاخره نما سازی ها، در زمینه پوشش  کف ها نیز آجر مورد استفاده  فراوان داشته  است.

 از پیش  از اسلام  شاهد کاربرد آجر برای پوشش  سطح های وسیع در کف بنا ها در داخل و خارج هستیم. در دوران بعد از اسلام در محل هایی چون جرجان حتی در سطح های بسیار زیاد برای پوشش کف خیابانها ی شهر، آجر مورد استفاده قرار گرفته است. 

 در جرجان در کاوش های  بدست آ مده  خیابانی  به عرض  ۱۰مترکه درتمام محور  شمالی – جنوبی شهر ادامه دارد و مربوط به دوره های سلجوقی و سامانی است به دست آمده است که با نره آجر فرش  شده است .

 در کف بناهای جرجان هم آجر فرشهایی با طرح شش ضلعی داریم.

 آجر فرش بناها در بیشتر دوره ها با آجر های چهار گوش بزرگ نظامی و تخت صورت گرفته است.

 برای آجر فرش کردن آجرها را به صورت نره وبه شیوه خفته و راسته (در طرح های گوناگون) به کار می برند تا از مقاومت بیشتری برخوردار باشد.

 آجر فرش باقیمانده ازکاخ آپادانای شوش

 

بررسی انواع تزیینات بنا و کاربرد آجر در آنها

 بکار بردن آجر به عنوان یک عمده ترین مصالح در کار ساختمان سبب گردید تا از آن در تمامی بخش های بنا از پی گرفته تا دیوار و ستون وتاق و نما ، به عبارت دیگر از آجر در تمام زمینه های ایستایی ، ساختاری و آذینی بهره جسته شدو مهرازان ایرانی در تمامی این جنبه ها از آجر بهره برده و شاهکارهای بی مانندی آفریدند اما در این میان روح هنرپرور ایرانی چنان شیفته نقش آجر میشود که  دیگرچندان که شایسته  است به کیقیت ساخت خود آجر نمی اندیشد .

 آجر به عنوان یک عنصر تزیینی کارآیی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل دهنده ی یک معماری بیامیزد و یا  بشکل یک عنصر مجرد تزیینی جلوه گری کند.

 آجر در حا لتی که صرفا جنبه ی آذینی  دارد بار اضافی است که به سازه ی اصلی ساختمان متصل می شود، مانند مقرنس های معلق اما در حالت  دیگرمی تواند عامل انتقال دهنده ی نیروهای کششی و فشاری ، با حفظ جنبه های آذینی باشد، که شامل گنبد ها – انواع  پوشش ها – دیوارها – ستون ها و طاق نما ها می شود . در این حالت گنبد ها خود نیز بوسیله ی گوشواره ، انتقال نیرو می کنند.

 دوره درخشان بکار گیری آجر در تزیینات بنا در قرن 5 و 6  است

 فراز محراب مسجد جامع افین در قهستان (قرن 9)نمونه ی  شگفت انگیزی از بارگیری آگاهانه از آجر است

• < قبلی
• بعدی >