ایران‌بوم

از «مسجد آقا بهرام» در پامنار تا «دبیرستان فیروز بهرام» در 30 تیر
گشت و گذاری در تهران قدیم، نوروز 1391( بخش ششم و پایانی)
بخش ششم و پایانی: محله‌های آبدار تهران قدیم (سرچشمه، عودلاجان، آب منگل)

با آغاز سال نو تصمیم گرفتم تا با تورهای تهرانگردی شهرداری منطقۀ 12 شهرداری تهران همراه شوم، تا شهری که در آن به دنیا آمدم را بهتر بشناسم. منطقۀ 12 شهرداری تهران منطبق بر بافت قدیمی تهران، یا تهران در روزگار سلسلۀ قاجار است. حدود تقریبی این منطقه از سوی شمال به خیابان سپه، از سمت جنوب به خیابان مولوی، از غرب به خیابان شاپور(وحدت اسلامی کنونی) و از سوی شرق به خیابان سیروس ( شهید مصطفا خمینی کنونی) منتهی می‌شود. دیگر خیابان‌های قدیمی این منطقه خیابان ناصر خسرو، فردوسی، حافظ، خیام، سعدی، امیر کبیر، 30 تیر، پامنار، درخونگاه، اکباتان، ملت، و باب همایون است.

آب منگل

در بیشتر شهرهای تاریخی دنیا، مانند رم و میلان، شهرداری‌ها اقدام به حفظ و نگهداری از بافت قدیمی شهر کرده و خیابان‌ها و کوچه‌های قدیمی را، به عابران پیاده اختصاص داده و سنگ‌فرش کرده‌اند. شهرداری منطقۀ 12 تهران نیز در همین راستا طی 5 سال گذشته اقدام به سنگ‌فرش کردن برخی از خیابان‌های بافت قدیمی تهران مانند خیابان باب همایون («الماسیه‌ی» روزگار قاجارها) کرده‌است. همچنین از چند سال پیش، در روزهای نوروزی که تهران خلوت‌تر زمان‌های دیگر است، اقدام به برگزاری تورهای تهران‌گردی نموده که در نوروز 91 ( 4 تا 11 فروردین) با استقبال بسیاری از همشهری‌های تهرانی و غیر تهرانی قرار گرفت. من هم در چند روز مهمان این تورها بودم.

ابتدای خیابان آب منگل

بخش ششم و پایانی: محله‌های آبدار تهران قدیم (سرچشمه، عودلاجان، آب منگل)

به نظر می‌رسد که در تهران قدیم، آب محلۀ سرچشمه (جنوب میدان بهارستان و شمال خیابان سیروس) در محلۀ عودلاجان واقع در غرب خیابان سیروس و سرچشمه تقسیم می‌شده‌است. عودلاجان ترکیب واژه‌های او(آب) + دلاجان، به معنای محل تقسیم آب می‌باشد. دلاجان به معنای محل تقسیم از مصدر دلاجیدن که در زبان قدیم مردم تهران (تاتی = مادی) به معنای تقسیم کردن بوده، گرفته شده‌است. در این ترکیب آب یا او به غلط به عو تبدیل شده‌است و سبب شده که ریشه شناسی‌های غلط دیگری نیز برای این واژه در نظر گرفته شود. برای نمونه برخی عودلاجان را تلفظ «عبدالله جان» به لهجه کلیمیان که ساکنان قدیمی این محله بوده‌اند، دانسته‌اند.

بازارچۀ آب منگلیا

پیش از انقلاب اسلامی بسیاری از هم وطنان کلیمی در این محله سکونت داشتند که پس از انقلاب به محله‌های دیگر و خارج ازکشورمهاجرت کردند، اما هنوز یادگارهای آنها مانند بیمارستان دکتر سپیر( کورش کبیر سابق) در خیابان سیروس و «پرورشگاه سازمان بانوان یهود ایران» در این محله‌ها به چشم می‌خورد. امروزه با اینکه امنیت در این محله بهتر از روزگار گذشته است اما هرزگاهی معتادان و ولگردان آسایش مردم محله را بر هم می‌زنند. در ضمن هم اکنون عملیات ترمیم بازارچۀ عودلاجان در حال انجام است.

بازسازی بازارچۀ عودلاجان

آنسوتر از عودلاجان و در غرب این محله، پامنار واقع شده‌است. پامنار از سمت شمال به خیابان امیرکبیر(چراغ برق سابق) و از سمت جنوب به 15 خرداد (بوذرجمهری نوی سابق) منتهی است. در ابتدای این خیابان از سمت خیابان امیر کبیر، سفارت پیشین روسیه واقع است که در سال 1828م، مردم خشمگین، گریبایدوف سفیر مختار روسیۀ تزاری را در آنجا به قتل رساندند. مسجد آقا بهرام از مساجد قدیمی تهران هم در این خیابان واقع است.

بیمارستان کلیمیان (دکتر سپیر) در خیابان سیروس

از محله‌های آب دار تهران گفتیم و باید از محله‌ی آب منگل هم یاد کنیم. به نظر می‌رسد آبی که مایه‌ی حیات است و از محله‌ی سرچشمه جاری می‌شده و در عودلاجان تقسیم می‌شده، پس از طی مسافتی در زیر زمین، در محله‌ی آب منگل از زمین خارج می‌شده است، و سبب نامگذاری این محله به این نام شده‌است. شتر گلو و یا منگل (با فتح اول و سکون حروف نون و لام و ضم گاف) شیوه‌ای بسیار کهن و قابل توجه و در خور تاملی است که هزاران سال قبل ایرانیان مبتکر، مبدع آن بوده‌اند. داستان از این قرار بوده که وقتی مسیر جریان آب با مانعی برخورد می‌کرده، مجرایی رو به صورت نیم دایره در دل زمین قرار می‌دادند و از طرف دیگر مانع، آب رو از دل زمین بیرون می‌کشیدند. به این تکنیک اصطلاحا شتر گلویی گفته میشه و به محلی که از اون آب خارج می‌شده، منگل یا آب منگل گفته می‌شده. از این تکنیک در باغ‌های ایرانی نظیر باغ فین کاشان و باغ شازده ماهان کرمان نیز استفاده شده‌است.

خیابان و پل ری

خیابان آب منگل در شرق خیابان سیروس و شرق خیابان ری و شمال میدان قیام قرار دارد و هم اکنون نام این خیابان خیابان شهید رضوی است. محلۀ آب منگل نسبتا محلۀ مرفهی است و به نظر می‌رسد که برخی از سکنۀ بازار تهران در این محله سکنی داشته باشند. شهرت آب منگل به خار فیلم قیصر و برادران نامرد آب منگل است. هرچند که در این زمانه اهالی محترم آب منگل هرگونه نامردیِ بچه محل‌های خود را چه در گذشته و چه در حال شدیدا تکذیب می‌کنند.

سفارت پیشین روسیه در پامنار

آنسوی خیابان ری و درست روبروی خیابان آب منگل، بازارچه‌ی آل آقا یا «بازارچه‌ی آب منگلیا» قراردارد. این بازارچه تا خیابان سیروس در غرب ادامه می‌یابد. با پایان یافتن این بازارچه و رسیدن آن به حوالی خیابان سیروس، گشت و گذار من در تهران قدیم (نوروز 1391) پایان می‌یابد، هرچند که سخن هم چنان باقی است.

در پناه حق

سفارت پیشین روسیه