ایران‌بوم

اگربخواهید در تهران این کلان شهر پر از برج شلوغی و آشفتگی روزی را به گردش بگذرانید ودر این گردش تاریخ فرهنگ هنر و طبیعت را جستجو کنید شاید هیچ کجا بهتر از مناطق شمالی آن نباشد، منطقه‌ای که تا چندی پیشتر جدای از تهران فعلی و ییلاقی برای دارالخلافه نشینهای تهرانی بود. منطقه‌ای که به نام شمرون خوانده می‌شود و هنوز هم ساکنان امروزی آن ترجیح می دهند سکونتگاه خود رابه همین نام بخوانند. با پایتخت شدن تهران در زمان آقا محمد خان قاجار دامنه‌های البرز که با اندکی فاصله در شمال این پایتخت تازه قرار داشت مورد توجه قرار گرفت و زمین‌های آن هر کدام باغی شد برای ییلاق و تفرج تابستانی شاهان شاهزادگان و رجال سیاسی دربار قاجار تا از فرار گرمای سخت تابستان به خنکای این مناطق و باغ‌هایش پناه آورند و شمیران منطقه‌ای شد بر بلندای تهران با باغهایی که هر کدام از اتفاقی، یا سرشناسی صاحب ملکی، بر خود نامی گرفت و محله‌های تازه با نام‌های تازه پدید آمدند، اما با بزرگ شدن تهران، دیگر منطقه‌ای جدا نبود و این ابر شهر غول آسا شمیران را در خود گرفت تا باغهایش را کوچک کند و برج‌های مدرن را درآن شکل دهد. با همۀ این گسترش و دگرگونی هنوز هم ییلاق دیروز فرصت‌هایی برای گردشی استثنایی در خود دارد، حالا که خیابان‌ها افزونتر شده اند و با تکه کردن محله‌ها مسافران تازه‌ای را به این منطقه کشانده‌اند، هنوز هم با شنیدن نام‌هایی که بر زبان شمیران نشینان جاری است می‌توان نشانه‌هایی از تاریخ شنید و اگر اهلش بود سفری با نامها در پیش گرفته و پیشینۀ آنها را از گذر غبار گرفتۀ زمان بیرون کشید و به تماشای یادگاری‌های بازماندۀ تاریخی - طبیعی آن نشست.

در گذشته‌های خیلی دور به منطقه ای که بعدها شمیران نامیده شد قصران سفلی یا قصران جنوبی می گفتند در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ظهیرالدین مرعشی که در سال 881 قمری نوشته شده به نام دژدربند شمیران بر می خوریم. احمد کسروی مورخ و لغت شناس بر جسته می گوید [ران] به معنای جایگاه وسرزمین است و سمی یا شمی به معنای سرد است و از این رو شمیران به معنای جای سرد وسردسیر است. تقریبا همهٔ محققان برجسته این گفتۀ کسروی را که دلایل بسیاری در اثباتش مطرح کرده وبه ویژه در قیاس و مقابله با تهران به معنای گرم جای پذیرفته‌اند. برای رسیدن به شمیران از راههای مختلفی می‌توان پیش آمد همچون خیابان ولیعصر [عج] یا بزرگراه چمران و یا جاده قدیم شمیران که نام امروزی آن خیابان شهید دکتر علی شریعتی است. این همان جاده قدیمی است که امتداد آن در زمان قاجار، دارالخلافه را به این منطقه وصل می‌نموده است و هنوز هم خیلی‌ها دوست دارند آنرا جاده قدیم بخوانند. هر سه این راهها به میدان تجریش ختم می شود، میدانی که مرکز شمیران امروزی است. آنگونه که ابوبکر راوندی در کتاب راحه الصدور نوشته است {نام قدیم تجریش در950 سال پیش طجردشت} بوده و می‌نویسد طغرل اول سلجوقی بر سرراه سفرش از تبریز به شهرری خون دماغ می‌شود، چون هوا بسیار گرم بوده پس به ده طجردشت از برای خنکی هوا نزول فرمود اما خنکی هوا هم چاره سازنمی شود و سلطان در تجریش در می گذرد. تابوت طغرل راجهت دفن به شهر ری بردند و در آنجا به خاک سپردند که امروز برج طغرل نام دارد. همچنین روایت کرده اند که کریمخان زند هم از فرط گرمای هوای تهران ناخوش احوال شده بود، به تجریش می‌رود که در مورد او، خنکی هوای تجریش کار ساز شده و سلامتی‌اش را به دست می‌آورد. اما تجریش قدیم محدوده‌ای در سمت راست جاده شمیران روی تپه ای بعد از پل رومی بوده است و چون در زمینهای اطراف باغها سر وکله گرگ پیدا می‌شود، اهالی آنجا را رها کرده و به حوالی امامزاده صالح (ع) روی آوردند وتجریش فعلی را بنا کردند و بدین ترتیب تجریش مجموعه باغات مختلفی را میان امامزاده صالح (ع)والهیه در بر می‌گرفته و مرکز آن بازار بوده است. تجریش در قدیم پلی آجری و باریک بر روی رودخانۀ دربند داشته که بعدها با گسترش این منطقه، این پل خراب شد و میدان قدس فعلی بنا گردید، هنوز هم نام میدان (سر پل) را می‌توانید
از زبان رهگذران بسیاری در این منطقه بشنوید. علاقمندان در این منطقه می‌توانند از بازار قدیم و تکیۀ آن دیدن نمایند ویا به دیدن بارگاه زیبای امامزاده صالح (ع) بروند. اگر علاقمند به طبیعت کوهستانی هستید می توانید از تجریش را ه شمال را در پیش گیرید و به سمت در بند بروید. در بند دهکده‌ای بسیار قدیمی است که از شمال به کوههای توچال و ده پس قلعه متصل می‌شود، رودخانۀ پس قلعه از وسط دربند می گذرد. منزل پسران فتحعلی شاه قاجار در همین منطقه بوده است که ظاهرا از ترس آزار واذیت محمد شاه از آنجا گریخته‌اند.
از دورۀ قاجار ساختمانی به نام (عمارت نهارخوری) در بند دایر بوده است. گفته شده است که مهمانخانۀ دربند نخستین مهمانخانه در ایران بود که امکانات پذیرایی از شخصیت‌های خارجی درآن فراهم شده است.

تنوع رستورانها و باغچه‌های تفریحی ایجاد شده در مسیر بالا رفتن کوههای دربند فرصت تفریحی ویژه ای را برای علاقمندان فراهم کرده است. در شرق دربند محلهای قدیمی به نام امامزاده قاسم (ع) قرار دارد که نام قدیم آن (دیزج علیا) به معنای دژبالا بوده است. در نقلها آمده است سر قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی (ع) را در آنجا به خاک سپردند و به این نام مشهور شد. عضدالدوله دیلمی در سال 270 هجری بقعه ای بر سر قبر امامزاده ساخت و بعدها نیز سبکتکین سلجوقی و شاه طهماسب اول صفوی و فتحعلی شاه قاجار در این بارگاه تغییراتی ایجاد کردند. اما یکی از معروفترین اماکن امامزاده قاسم (ع)، قبرستان ظهیرالدوله است که مدفن علی خان ظهیرالدوله داماد ناصرالدین شاه و وزیر تشریفات وی است. ظهیرالدوله مدتی حاکم تهران و موسس انجمن اخوت و از طرفداران مشروطه بود. پس از دفن ظهیرالدوله در آن قبرستان به مقبره جمعی از هنرمندان و بزرگان علم وادب تبدیل شد. ملک الشعرای بهار، رشید یاسمی، رهی معیری، حبیب سماعی، درویش خان و جمعی دیگر از هنرمندان در ظهیرالدوله مدفون هستند.
در جنوب دربند منطقۀ سعدآباد واقع شده است. علی خان والی، حکمران فارس در شمالی ترین نقطۀ سعدآباد خانه ییلاقی ساخته بود و بخشی از زمینهای آن متعلق به «بانو عظمی» خواهر ظل السلطان بوده است که احتمالا شوهرش صارم الدوله آنها را مهریۀ او کرده بود. حکومت ملی در عصر مشروطیت این زمینها را مصادره می‌کند. رضاخان سردار سپه قبل از شاه شدن، این زمینها را می‌خرد وهجده کاخ در طول حکومت پهلوی در آن ساخته می‌شود. قدیمی ترین کاخ این مجموعه «کاخ شهوند» است که ساخت آن از سال 1301تا 1307خورشیدی به طول می‌انجامد. امروزه همۀ کاخهای این مجموعه به موزه تبدیل شده است که باید سعدآباد را باغ موزه‌ها نامید. اگر علاقمند دیدن آثار هنرمندان هستید می توانید به موزۀ هنرهای زیبا موزۀ آبکار، موزۀ بهزاد، موزۀ فرشچیان، موزۀ میرعماد و موزۀ هنر ملل و یا اگر دوست دارید فرهنگ عامه مردم ایران را تماشا کنید به موزۀ مردم شناسی و برای تماشای تاریخ نظامی و یا آثار مربوط به آب به موزه‌های نظامی و آب مراجعه کنید و اگر می‌خواهید کاخ ببینید می‌توانید به تماشای کاخهای ملت و سبز بروید. راستی در بازدید مجموعۀ سعد آباد موزۀ برادران امیدوار این سیاحان ایرانی را فراموش نکنید. در بازگشت از سعد آباد می توانید از محله یا خیابان زعفرانیه راه به پایین بگیرید و در عبور از این مسیر به تماشای تماشاگه زمان بروید. تماشاگه زمان موزه ایست که در یکی از خانه‌های قدیمی منطقه شکل گرفته و مجموعه ای از آثار سنجش زمان در ادوار مختلف را به تماشا گذاشته است. وقتی زعفرانیه را در امتداد خیابان ولیعصر به پایان برسانید، بقایای قدیمی باغ فردوس در برابر شما قرار دارد. محمد شاه در راه تجریش قصری را بنا می‌کند که از نام محمدیه نام می‌گیرد و بعدها حسینعلی خان معیرالممالک (نظام الملک ) از رجال سرشناس عهد قاجار عمارتی دو طبقه به سبک آن دوران که «گوش فیل» نامیده می‌شد بنا نهاد و آنجا را «باغ فردوس» نام گذاشت. عمارت باغ فردوس در زمان مظفرالدین شاه و پس از آن تغییرات بسیار کرد. امروزه در عمارت قدیمی بر جای مانده این باغ، موزۀ سینمای ایران قرار دارد. اگر دوست دارید سفری با کاروان یک صد ساله سینمای ایران داشته باشید و فیلم های قدیمی و آغازین این راه و هنرمندان به یاد ماندنی آن را به یاد آورید می توانید پای به این باغ بگذارید.
در امتداد خیابان ولیعصر به تجریش، کمی این سوتر در منطقۀ مقصود بیک خانۀ قدیمی دکتر حسابی قرار دارد که به موزۀ این دانشمند فرزانه تبدیل شده است. حالا اگر تجریش را به سمت شرق پیش بگیرید نامهای دیگری پیش رویتان قرار می‌گیرد. نخستین نام دزا شیب است که از دهکده‌های قدیمی شرق تجریش بوده و بسیاری از محلات دیگر را نیز در بر گرفته است. نام آن را «دزج سفلی» و «دزاشیب» دانسته‌اند که دزج یا دیزج یا همان دژ نوعی قلعه بوده است.
پس از دزاشیب خیابان نیاوران آغاز می شود. در شمال دزاشیب و آغاز خیابان نیاوران محلۀ جماران قرار دارد که در قدیم دهکده ای بوده است. دربارۀ اسم قدیم جماران نظر روشنی وجود ندارد. برخی بر این عقیده‌اند که جمهران ری که امامزاده ادریس در آن مدفون بوده همان جماران امروزی است وعده ای نیز جاموران ری باستان را همین جماران امروزی می‌دانند و عدهای نیز گفته اند که جمر و کمر به معنی سنگ بزرگ است وچون از آنجا همواره سنگهای بزرگ به دست می آمده آنجا را جمران به معنی محل به دست آمدن سنگ نامیده‌اند. «منظریه» باغاتی بوده که در شرق جماران واقع شده‌اند. زمینهای منظریه در قدیم به میرزا فتحعلی خان شیرازی ملقب به صاحب دیوان تعلق داشت در زمان ناصرالدین شاه قرار بوده است که شاه راهی بزرگ از قریه منظریهٔ شمیران به سمت سواحل دریای مازندران کشیده شود که راه کلکچال بازماندۀ آن است. پس از سقوط حکومت قاجار باغ منظریه به دولت تعلق گرفت و در سال 1312خورشیدی برای فعالیت‌های ورزشی به انجمن ملی تربیت بدنی وپس از آن به به وزات آموزش و پرورش واگذار شد، از دیدنی‌های منظریۀ امروز پارک سنگی جمشیدیه است که علاقمندان بسیاری را به خود می کشاند.

کاخ سعدآباد

بعد از مرگ محمد شاه قاجار در عمارت محمدیه، فرزند بر تخت نشسته اش یعنی ناصرالدین شاه، آنجا را از مرگ پدر بدیمن می‌داند و به ییلاق نمی‌رود و دستور می دهد تا جایی تازه را برای قصر نو بیابند و نیزار روستای کرده وی مسطح می‌شود و قصر نیاوران شکل می گیرد. با ساخت قصر نیاوران بعضی از رجال سیاسی قاجار نیز در اطراف باغ نیاوران باغهایی را می‌سازند. در جوار نیاوران کامران میرزا نایب السلطنه باغی را می سازند که کامرانیه نام می‌گیرد. پس از فوت او دخترش برخی از زمینهای جنوبی کامرانیه را به عبدالحسین میرزا فرمانفرما فروخته و از تعلق این املاک به خانواده فرمانفرما نام باغ را فرمانیه می‌نهند. ظاهرا در سال 1307 خورشیدی بعضی ازجلسات برخی از اعضای دولت در این ملک تشکیل می‌شده است. در نهم خرداد 1319ورثۀ فرمانفرما باغ را به سفارت ایتالیا می‌فروشد که هنوز در اختیار آن سفارت قرار دارد. ناصرالدین شاه در سال 1292خورشیدی زمین های جنوب عمارت نیاوران را به باغ تبدیل نمود و ساختمانی در آن برای یکی از همسران خود امینه اقدس که بعد از ازدواج لقب اقدس الدوله گرفت ساخت و نام اقدسیه نیز به همین مناسبت بر این باغ گذاشته شد. در شمال باغ نیاوران محلۀ کاشانک قرار دارد. شش دانگ کاشانک به فاطمه خانم ملقب به انیس الدوله از زنان سوگلی ناصرالدین شاه تعلق داشت. ذکر شده است که انیس الدوله حکمرانی کاشان را از ناصرالدین شاه خواسته و شاه هم این در خواست را پذیرفته بود. شاید هم شاه برای آنکه دل همسر محبوبش را نشکسته باشد حکمرانی همین قریه را به اسم کاشان کوچک (کاشانک) به او بخشیده باشد...