ایران‌بوم

مسجد سپهسالارکه با نام مسجد آیت‌الله مطهری هم شناخته می‌شودکه در سال 1315 به ثبت ملی رسیده است، یکی از مساجد بزرگ شهر تهران است. این مسجد به همراه مدرسه‌ای به همین نام در ضلع شرقی خیابان مصطفی خمینی و در جنوب شرقی میدان بهارستان در کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی ایران قرار دارد. مسجد و مدرسه سپهسالار بر اساس نقشه‌های دارالخلافه در شرقی ترین نقطه تهران قدیم واقعند. جایی محصور میان درختان چهار باغ بزرگ، نگارستان، بهارستان، نظامیه و باغ سردار که حالا جز اسمی و خاطره‌ای ردی از آنها نمانده است.

ساخت بنا

بانی این مسجد، میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار است. مدرسه و مسجد سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی در ایران به شمار می‌آید. سپهسالار در سال 1258خورشیدی بنیانگذاری این ساختمان را آغاز کرد و چون در سال 1260 در مشهد درگذشت، برادرش یحیی‌خان مشیرالدوله در تکمیل و اتمام این بنا همت گماشت و پس از درگذشت او قسمتی از ناتمامی ها و تزیینات تدریجاً به وسیله نائب‌التولیه‌های وقت انجام یافت. ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن استاد حسن معمار قمی بود. در سال 1342 شمسی حسین لرزاده تغییراتی را در شبستان زمستانی آن ایجاد کرد.

میرزا مهدی‌خان شقاقی فرزند رضاقلی‌خان از ایل قشقایی بود که پس از دو سال تحصیل طب در دارالفنون در 14 سالگی به همراه گروه 42 نفری از دانش‌آموزان ایرانی به فرانسه فرستاده شد. او در آنجا به علت اندام درشت خود به «حسین کُرد» معروف شد اما پس از طی دو سال تحصیلات مقدماتی و گرفتن دیپلم در مدرسه دیپ به پاریس بازگشت و وارد مدرسه مهندسی راه و پل‌سازی شد و در سال 1243 ش (1864 م) دیپلم مهندسی خود را دریافت کرد. وی در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا (1306 ه. ق) یکی از همراهان او بود و به همین جهت به لقب ممتحن‌الدوله نائل شد.

از جمله آثار مهندسی ممتحن‌الدوله می‌توان به طرح منزل و مسجد و مدرسه سپهسالار، نقشه قصر فیروزه و چند بنای دیگر اشاره کرد. وی مدتی نیز در زمان وزارت قوام‌الدوله به عنوان مستشار وزارت امور خارجه به خدمت پرداخت. از او آثار و نوشته‌های عدیده‌ای بر جای مانده که خاطرات وی از مهم‌ترین آنها است.

ممتحن‌الدوله شقاقی در خاطرات خود می‌نویسد: «...طراحی و ساختن آن بنا به من رجوع گشت. من استاد حسن معمار قمی را جهت همکاری از قم به طهران آوردم، و مرحوم میرزاحسن خان منشی اسرار هم همراهی می‌کرد و شهریه و انعام دادند و ساختن این بناها از مسجد ناصری (سپهسالار) و عمارت بهارستان به من و او واگذار شد. من به عنوان مهندس طراح فقط در ساختن آن بنا نظارت می‌کردم. مرحوم آقاوجیه سپهسالار ثانی که طرف توجه میرزاحسن خان بود متاسفانه این خدمت معماری را از آن استاد قمی ذوفن را از خدمت خارج کرد، و من ماندم با یک مشت معماران مورد اعتماد که _ الحمدالله _ ساختمان‌ها را به اتمام رساندیم. »

با وجود اینکه طراحی مسجد و مدرسه سپهسالار به مهندس میرزا مهدی خان شقاقی منتسب است اما به گفته صاحب نظران تاثیر بسزای استاد حسن قمی در شکل‌گیری این بنا انکارناپذیر است.

فریدون برومندی، کارشناس بناهای تاریخی، این بنا را دارای سه ورودی در بخش شمالی معرفی می کند که به علت احداث کتابخانه مجلس در سال 1342 خورشیدی مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شد.

سپهسالار در سال 1259با خرید کتابخانه 4 هزار نسخه‌ای اعتضادالسلطنه کتابخانه این مسجد را پایه‌گذاری کرد. هم اینک، گنجینه‌ای با بیش از 4 هزار و 200 کتاب خطی به خط مؤلفان و نزدیک به 10 هزار کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است.

مجموعه سپهسالار را باید از بناهای مهم و شاخص تاریخ معماری ایران به شمار آورد که نمونه کاملی از معماری متداول دوره قاجار را به نمایش می گذارد.

برومندی این بنا را یکی از بناهای شاخص و مهم تهران و به لحاظ تزیینات کم‌نظیر و تناسبات موزون در آن اثری ارزشمند در معماری ایرانی به شمار می‌آورد. طراحی ساختمان آن را ملهم از بهترین نمونه‌های پیشین خود همچون مسجد سید و مسجد حکیم اصفهان و مسجد سلطانی سمنان و دانشگاه الازهر مصر از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی می داند.

ویژگی های بنا

حیاط مربع مدرسه سپهسالار با چهار ایوان، ایده‌آل مسجدسازی ایرانی است. انبار این حیاط 62 در 63 متری است که از چهار جهت دو طبقه ساخته شده است و 60 حجره در دو طبقه برای سکونت طلاب علوم دینی وجود دارد.

شبستان تابستانی که از ترکیب ایوان جنوبی، گنبدخانه و سه گنبد جنبی و دو گوشواره تشکیل شده است، بزرگترین و دیدنی ترین فضای مسجد است. در واقع این قسمت از بنا موجب تمایز آن از دیگر مساجد شده و آن را در ردیف آخرین شاهکار معماری دوره سنتی قرار داده است. روی گوشواره‌ها دو گنبد به دهانه 10 متر و ارتفاع 15 متر قرار گرفته است که در مجموع مساحتی نزدیک به 1300 مترمربع را اشغال کرده است.

جدا از شبستان تابستانی، شبستان زمستانی این مسجد با ستون‌های ظریف سنگی و تاق‌های آجری متنوع در پشت ایوان شرقی کاملا تابع الگوهای مسجدسازی ایرانی ساخته شده است. این فضا با 44 ستون سنگی ، به چهل ستون معروف است. این قسمت از بنا به شهادت اسناد تاریخی در اواخر دهه چهل توسط استاد لرزاده تغییرات مهمی یافته است. در این دوره تمامی تزئینات این ستون ها که خاص و موسوم دوره قاجار بود زیر لایه ای از سنگ های مرمر مدفون شد.

حیاط مربع شکل را که دور بزنی ، حجره‌های طلبه‌ها الگوی دیگری است که در کنار ایوان‌ها و مهتابی‌ها، مسجد و مدرسه را کامل می‌کند و موجب وسعت فضای حیاط شده است. اغلب حجره‌ها دارای یک ایوان کوچک در قسمت ورودی، یک فضای سه قسمتی اصلی و یک پستو است. پستو به عنوان اتاقی متغیر در قناسی زمین قرار گرفته و در سلسله مراتب فضایی، خصوصی‌ترین بخش حجره را تشکیل می‌دهد. مجموعه فضاهایی که اشاره شد به همراه هشت مناره رفیع که بلندترین آنها 37 متر و کوتاه‌ترین آن 25 متر ارتفاع دارند، فضای اصلی مسجد را شکل می‌دهد.

چهار مناره جنوبی با پایه‌هایی که تا حدود سه متر آن سنگ است، به طرز ظریف و دل‌پسندی حجاری در مفاصل و جرز سنگ‌ها برای استحکام بنا سرب‌ریزی شده است و تمامی مناره‌ها با کاشی لعابدار مصور و منقوشند.

حیاط کوچکی در جنوب شرقی بنا قرار دارد که زمانی حیاط دارالشفا بوده و امروز به نام حیاط پاسخگویی به سئوالات شرعی و دریافت وجوهات مشهور است و زمانی در وسط آن حوضچه وجود داشته است. در شمال این مجموعه حیاط دیگری قرار دارد که محل سکونت نایب‌التولیه مسجد است. این بخش دارای شاه‌نشینی در قسمت شرقی و تعدادی اتاق در قسمت غربی است و در شمال حیاط تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت‌ها از الگوی یک بنای مسکونی حیاط مرکزی تبعیت کرده است.

در کنج شمال غربی بنا تالار ستون‌داری به نام چهل شیر وجود دارد که در مرکز آن در میان هشت ستون حوض سنگی قرار دارد که آب انبار و محل وضوخانه مدرسه و مسجد بوده و از قنات اختصاصی مسجد به نام مهران مجرایی داشته است.

ساعت مدرسه دو صفحه دارد یکی رو به صحن مدرسه و دیگری رو به جانب عمارت میرزا حسین‌خان سپهسالار (مجلس شورای ملی سابق). دنباله ایوان شمالی که سال ها پیش از این گلخانه زمستانی مدرسه بوده از سال 1310 ش به تالار سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل شده است. حالا این تالار محل دارالقرآن و بسیج ‌مجموعه است.

بخش فرسوده جنوب شرقی مسجد پشت به شبستان زمستانی که زمانی گرمابه و سرویس‌های بهداشتی مدرسه را در خود جای داده بود،‌ در اوایل دهه 1370 ش تخریب و به جای آن بنایی ناهمگون با مجموعه برای کلاس‌های درس و اداری مدرسه و ناهارخوری و سرویس‌های بهداشتی ساخته شد.

بعدها مسجد و مدرسه سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام داد. این روزها مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری میزبان بسیاری از مراسم مهم مذهبی، کشوری و لشکری است و به این اعتبار می‌توان آن را بنای یادمانی دانست که در تحولات سیاسی سده اخیر مطرح بوده است. بنایی همسایه با ساختمان قدیمی مجلس یا همان دارالشورا که بر سردرش حک شده «عدل مظفر». جایی ایستاده بر نقطه عطف تاریخ این سرزمین: میدان بهارستان. میدانی که هنوز تاریخ را نفس می کشد با سپهسالار ،مدرس و خانه هایی که خشت هایشان بوی تاریخ و کهنگی می دهند بوی مجلس ، مشروطه، ....

منابع: خبرگزاری میراث فرهنگی/ ویکی پدیا/ پایگاه اطلاع رسانی معماران