ایران‌بوم

وقتی بعد از هر جنگ رخ داده در جهان، کارشناسان توان نظامی‌طرفین درگیری را با هم مقایسه می‌کنند مشخص می‌شود که کدام یک از دو طرف، قدرت و توان بیشتری داشته‌‌اند.

گفتنی است این نوشتار نخستین بار در مجله صف (1387) به چاپ رسیده است.

رضا جهانفر

وقتی بعد از هر جنگ رخ داده در جهان، کارشناسان توان نظامی‌طرفین درگیری را با هم مقایسه می‌کنند مشخص می‌شود که کدام یک از دو طرف، قدرت و توان بیشتری داشته‌‌اند.

به گزارش سرویس فرهنگ حماسه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) هشت سال دفاع مقدس جنگی بود که از هر نظر تمامی کارشناسان را در حیرت فرو برد چرا که می‌دانستند عراق نه تنها دارای قدرت نظامی بالاتری است بلکه از حمایت‌های بین‌المللی نیز برخوردار است. بنابراین با همین تحلیل قبل از شروع جنگ تحمیلی پیروز میدان نبرد را مشخص کرده بودند.

با پیروزی ملت ایران در هشت سال دفاع مقدس، کارشناسان مجبور به تغییرات اساسی در معیارهای سنجش توان رزمی شدند که با گزینه‌های فیزیکی تفاوت فاحشی داشت . آنان دریافتند که ملت ایران با تکیه بر ایمان و اعتقادات خود می‌تواند بر تمامی امکانات مادی دشمن غلبه کرده و آن را در بشکند و این درسی بود که این مردم از حماسه سرای ایثار و بزرگ مرد تاریخ حضرت اباعبدالله الحسین(ع) آموخته بود که " خون بر شمشیر پیروزاست".

پس از پیروزی رزمندگان اسلام در عملیات‌های مختلف از جمله عملیات غرور آفرین «بیت‌المقدس» استکبار جهانی با این مفهوم بیشتر آشنا شد.

در این مقاله سعی شده تا تجهیزات و استحکامات دشمن بعثی در زمان آزادسازی خرمشهر بررسی شود تا آیندگان بدانند که «خرمشهر را خدا آزاد کرد».

آشنایی با پدافند هوایی عراق در دو سال اول جنگ:

پدافند هوایی عراق (از دهه 70 تا اواسط دهه 90 میلادی) از جمله مستحکم‌ترین سازمان‌های پدافند هوایی در خاورمیانه به شمار می‌رفت.

استفاده از کارشناسان و متخصصین خارجی مخصوصاً روسی، بهره‌گیری از جنگ‌افزارهای پدافند هوایی روز دنیا، رعایت اصول تنوع، انبوه بودن جنگ افزارها، سطح آموزش مناسب پرسنل و... از جمله عواملی بود که پدافند هوایی عراق را در جایگاه مناسبی در میان کشورهای منطقه قرار داده بود. نکته قابل توجه در خصوص پدافند هوایی عراق این است که تا اواسط دهه 80 میلادی، جنگ افزارهای روسی (شوروی سابق) و بلوک شرق شالوده اصلی سامانه‌های پدافند هوایی عراق را تشکیل می‌دادند ولی کمک‌های کشورهای غربی و حتی عربی تغییراتی را در ساختار عملیاتی و رزمی آن سازمان به وجود آورد. (همانند اضافه شدن رادارها و دستگاه‌های کنترل آتش فرانسوی و ...).

مطابق طرح عملیاتی دفاعی ابوذر که در خرداد 59 توسط معاونت عملیات و اطلاعات (مد عملیات) نیروی زمینی ارتش تهیه شده و خلاصه وضعیت پدافند هوایی عراق چنین ذکر شده بود:

ـ استعداد پرسنل نیروی هوایی عراق با احتساب پرسنل یگان‌های پدافند هوایی در حدود 25000 نفر است. پدافند هوایی نیروی هوایی یکی از پنج مدیریت نیروی هوایی است (مدیریت عملیات، آموزش، نگهداری، اداری و پرسنلی، پدافند هوایی و موشکی).

تجهیزات پدافند هوایی نیروی هوایی ارتش عراق در سال 1359 شامل سامانه‌های موشکی زمین به هوای سام 2، سام 3، سام 6،سام 7 و توپ‌های ضدهوایی 4-23- ZSU، 2-23- ZSU، توپ‌های 30 میلی‌متری، 57 میلی‌متری خودکششی و ... است.

جدول تجهیزات پدافند هوایی نیروی هوایی عراق:

موشک «سام 2»: پرتاب کننده 26 فروند، تعداد موشک، 100و یک گردان، «موشک سام3»: تعداد پرتاب کننده 56 قبضه، تعداد موشک 150 فروند، یک گردان، «موشک سام 6»: تعداد پرتاب کننده موشک 276 قبضه، تعداد موشک 528 فروند، دو تیپ، «موشک سام7»: تعداد پرتاب کننده موشک 1750 قبضه،توپ ضدهوایی 1300 قبضه انواع مختلف.

30 ایستگاه رادار و 116 دستگاه رادار مختلف در بغداد (پایگاه اصلی) و نواحی چهارگانه بغدادـ موصل (ناحیه یک)، تکریت (ناحیه 2)، بصره (ناحیه 3)، کرکوک (ناحیه 4) مستقر بودند.

علاوه بر پدافند هوایی نیروی هوایی، هر کدام از یگان‌های رزمی و پشتیبانی نیروی دریایی عراق دارای سازمان یک گردان پدافند هوایی بودند که در زمان فوق، در میان یگان‌های ساحلی نیروی دریایی عراق، گردان 44 پدافند هوایی در بصره و «ام‌القصر» استقرار یافته بود.

در ادامه این مطلب که توسط سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در اختیار ایسنا قرار داده شده است، می‌خوانیم: علاوه بر پدافند هوایی نیروهای هوایی و دریایی، در نیروی زمینی و یگانهای خلقی و ... نیز جایگاه و سازمان خاصی برای پدافند هوایی در نظر گرفته شده بود.

به عنوان مثال در هر لشکر پیاده و یا لشکر مکانیزه عراقی،دو گردان پدافند هوایی (مخصوصاً توپخانه پدافند هوایی) وجود داشت.

تحرکات پدافند هوایی ارتش عراق قبل از اشغال خرمشهر:

قبل از تهاجم عراق به ایران و در نهایت اشغال خرمشهر (در آبان‌ماه 1359 سال) نیروهای پدافند هوایی عراق به منظور پشتیبانی از نیروهای مهاجم، تحرکاتی در مناطق مرزی ایران (در جبهه جنوب) داشتند که برخی از آنها عبارتند از:

ـ مطابق گزارش مرزبانان خرمشهر در روز 20 شهریور 1359، یگان‌های توپخانه و پدافند هوایی عراق در هفت کیلومتری غرب پاسگاه شلمچه و واحدهای توپخانه و ضدهوایی توپهای ضدهوایی آن کشور در مقابل جزیزه مینو در منطقه‌ای به عرض 10 کیلومتر (در کرانه جنوبی اروندرود) گسترش یافته‌ بودند که از نظر نظامی، استقرار یگان‌های فوق در عمق حدود برد آن از جمله قرائن تک محسوب می‌شود.

ـ ارتش عراق در مورخه 59/6/23 تعداد هشت دستگاه «موشک سام» و تعدادی تانک و زره پوش در منطقه‌ای به وسعت 30 کیلومتر مقابل استان خوزستان مستقر کرد.

ـ مطابق اعلام ژاندارمری در 59/6/25؛ ارتش عراق منطقه بین بصره و شلمچه را با سلاح‌های سنگین و موشک سام تقویت کرده بود.

- حدود 100 دستگاه خودرو حاصل توپ و ضدهوایی در تاریخ 59/6/27 وارد منطقه فاو عراق شده و بدون استتار به اشغال مواضع پرداخته و آماده تیراندازی به طرف ایران شدند.

ـ مطابق اعلام نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، در مورخه 59/6/29، نیروهای عراقی در 50 مایلی شمال غربی اهواز و در خاک عراق، اقدام به استقرار سلاح‌های کالیبر بزرگ ضدهوایی کرده و به طرف هواپیماهای ایرانی تیراندازی کردند.

ـ در ساعت 24:00 مورخه 59/7/5 در بازجویی از اسرای دشمن مشخص شد دو تیپ زرهی و یک تیپ مکانیزه با پشتیبانی پنج گردان توپخانه و یک گردان ضدهوایی «شلیکا» در منطقه پشت کارخانه نورد اهواز مستقر شده‌اند.

ـ مطابق مطالب مندرج در روزنامه «القبس» چاپ کویت، دو لشکر پیاده و مکانیزه اردن آماده‌اند بنا به دستور، به منظور اعزام به عراق و جنگ با ایران به منطقه مرزی اردن و عراق حرکت کنند. در ضمن لشکرهای فوق مجهز به موشکهای «هاک» و تانکهای سنگین بودند.

ـ برابر اعلام اداره دوم ستاد مشترک ارتش در مورخه 59/7/20 و مطابق اظهارات یک افسر اسیر عراقی، گردان‌های توپخانه ضد هوایی 57 میلی‌متری برای مقابله با هلی‌کوپترهای ایرانی وارد منطقه شده بودند و موشک‌های سام موجود در منطقه عماره به وسیله کارشناسان روسی اداره می‌شد و فقط مهمات آن توسط عراقیها حمل می‌شد.

ـ مطابق اعلام نیروی هوایی ایران، در مورخه 59/7/21، نیروهای عراقی یک دستگاه رادار مادر و چهار دستگاه پدافند هوایی موشکی سام 6 و چهار دستگاه ضدهوایی شلیکا در خوزستان مستقر کرده بود. سیستم فوق مشکلاتی برای هواپیماهای خودی که در آن منطقه پرواز می‌کردند به وجود می‌آورد که درخواست انهدام آن از طریق توپخانه یا هلی‌کوپترهای هوانیروز صورت گرفت.

ـ در مورخه 59/7/22 تیم پخش پارازیت ارتش عراق، مجهز به پنج دستگاه فرستنده 20 کیلوواتی از بغداد به بصره اعزام شد. مأموریت این تیم پخش پارازیت در باندهای فرکانسی نیروهای ایرانی (مخصوصاً نیروی دریایی) بود.

ـ در مورخه 59/7/28 گردان 153 ضدهوایی خودکششی عراق از حدیثه به عماره انتقال یافت تا به منظور پشتیبانی از یگانهای تیپ 17 زرهی به منطقة شوش اعزام شود.

ـ برابر اعلام اداره دوم ستاد مشترک ارتش در مورخه 59/7/29؛ اخیراً دو گردان ضدهوایی ارتش عراق به منطقه سومار انتقال یافته است و علاوه بر آن یک گردان ضدهوایی دیگر نیز در منطقه سومار حضور دارد.
ـ ...

اگر چه تمرکز نیروهای متجاوز عراقی در نزدیکی مرز ایران از نیمه دوم فروردین 59 آغاز شد ولی گسترش عمده قوای عراقی از 15 شهریور 59 همراه با آماده باش نیروها صورت پذیرفت. در این میان حضور نیروهای اصلی پدافند هوایی و توپخانه ضدهوایی عراق از دهه سوم شهریور 59 شدت بیشتری یافت در آن روز گزارش‌های مختلفی در خصوص استقرار واحدهای پدافند هوایی در مناطق غرب شلمچه، کرانه جنوبی اروند رود، در محور بصره، شلمچه، خرمشهر و .. ارائه شده است.

از جمله این که لشکر 92 زرهی در 23 شهریور 59، ضمن برآورد یگان‌های دشمن در خط مقدم، از حضور یک آتشبار ضدهوایی دیگر در کرانه جنوبی اروند رود (ازسیبه تا بندرفاو) خبر می‌دهد.

همچنین مطابق برآوردی که در روز 30 شهریور 59 و یک روز قبل از آغاز تهاجم سراسری به عمل آمد، عمده قوای ارتش عراق در طرفین رودخانه دجله بین کوت تا بصره که مقابل منطقه‌‌ مرزی مهران تا شلمچه ایران است گسترش یافته بودند و در مقابل محور شلمچه ـ خرمشهر علاوه بر نیروهای خط مقدم دشمن چهارگردان پدافند هوایی نیز مستقر شده بودند.

آغاز جنگ و تحرکات جدید:

علی‌رغم حضور گردان‌های پدافند هوایی از لشکرهای 10 زرهی و یک مکانیزه (در حمله به غرب کرخه، منطقه عمومی دزفول و شوش) و گردان‌های پدافند هوایی از لشکرهای 5 مکانیزه، 9 و 3 زرهی (در حمله از سمت جنوب غربی مرز ایران و عراق، منطقه بستان و سوسنگرد و اهواز و خرمشهر)، گردانهای پدافند هوایی نیروی هوایی عراق نیز با حضور در مناطق اشغالی سعی در استحکام پشتیبانی از نیروهای اشغالگر عراقی را داشتند.

براساس برآورد اطلاعاتی در پایان هفته اول جنگ، گردان 80 پدافند هوایی نیروی هوایی عراق در محور تنومه ـ شلمچه، گردان 68 پدافند هوایی نیروی هوایی عراق در محور تنومه ـ پاسگاه کیلومتر 25ـ حسینیه، گردان 17 پدافند هوایی نیروی هوایی در کنار گردان29 پدافند هوایی لشکر 5 مکانیزه در محور تنومه ـ کوشک‌ـ پاسگاه حمید (شمال منطقه عملیاتی خرمشهر)، گردانهای 44 و 62 پدافند هوایی نیروی هوایی عراق در منطقه بصره و کرانه اروند رود و به منظور تقویت یگانهای عملیاتی خرمشهر ـ آبادان مستقر و درگیر بودند.

علاوه بر یگان‌های فوق، لشکر 3 زرهی عراق که قرارگاه اصلی تک کننده به خرمشهر و آبادان محسوب می‌شد، از یک آتشبار مستقل پدافند هوایی در کنار دو گردان پدافند هوایی خود سود می‌برد.

از چهارم آبان 59 تا سوم خرداد 61 که خرمشهر در اشغال نیروهای عراقی بود، تدابیر پدافندی ویژه‌ای جهت حفظ خرمشهر از سوی عراقیها به اجرا گذارده شد. این تدابیر ویژه صدام را دچار غرور کرده و این چنین به یاوه‌گویی پرداخته که: «... در صورتی که ایرانیها خرمشهر را پس بگیرند، عراقیها کلید بصره را به ایران خواهند داد.»

براساس تدابیر پدافندی فرماندهی سپاه سوم عراق، نحوه آرایش نیروهای دشمن با توجه به موقعیت زمین، به صورت مثلثی فرضی بود. مثلثی که ضلع شرقی آن به طول حدود 100 کیلومتر در امتداد رودخانه کارون از خرمشهر تا آبادی ملیحان (در 20 کیلومتری جنوب غربی اهواز)، ضلع شمالی آن حدود 60 کیلومتر از ملیحان در امتداد کرانه جنوبی رودخانه کرخه کور، هویزه، رودخانه نیسان تاهورالعظیم کشیده شده بود و ضلع بزرگ این مثلث نیز خط مرزی دو کشور (از محل تلاقی رودخانه نیسان یا هورالعظیم تا پاسگاه ژاندارمری (حدود) در کرانه نهر خین به طول 150 کیلومتر) بود. بخشی از استعداد سپاه سوم عراق در این منطقه عبارتند از: لشکرهای 6 زرهی، 5 مکانیزه، 11 پیاده، 3 زرهی و ... که گردان‌های پدافند هوایی را نیز مطابق سازمان ذکر شده در اختیار داشتند.

عملیات بیت‌المقدس، تزلزل پدافند هوایی دشمن:

قبل از آغاز نخستین مرحله از عملیات بیت‌المقدس، با توجه به استعداد و ترکیب پدافند هوایی نیروهای زمینی و هوایی عراق در رده‌های مختلف، ضرورت استفاده از حجم وسیع‌تری از امکانات آفند و پدافند هوایی از سوی ایران به خوبی حس می‌شد. عراقیها با توجه به تجربه تلخی که از شکست خود در عملیات فتح‌المبین به دست آورده بودند جهت بر طرف کردن ضعف‌های خود اقدام به انتقال هواپیماهای میراژ و میگ 23 و همچنین تجهیزات پدافندی از پایگاههای مستقر در عمق خاک خود به پایگاه‌های مقدم جبهه کرده و با اتکا به قدرت هوایی و پوشش فضای آسمان جبهه سعی کردند که با تهدیدات نیروی هوایی ایران مقابله کنند.

علی‌رغم تهدیداتی که از سوی پدافند هوایی عراق و هواپیماهای گشتی (CAP) و پوششی مستقر در منطقه وجود داشت، عملیات مربوط به شناسایی تاکتیکی و عکسبرداری هوایی از ترکیب و استعدادهای نیروهای عراقی مستقر در صحنه عملیات توسط خلبانان نیروی هوایی ایران به خوبی انجام شد و اطلاعات لازم جهت اجرای مرحله اول از عملیات بیت‌المقدس (61/2/10) فراهم شد.

در همان زمان عراقیها با افزایش بهره عملیاتی خود از طریق استفاده از رادارهای دوربرد و انبوه ساختن حجم آتش، استفاده از هواپیماهای میراژ و موشکهای هوا به هوا و ... سعی در اختلال در پروازهای هواپیماهای ایرانی مخصوصاً بمباران مواضع عراقی توسط هواپیماهای فوق را داشتند و البته شکار هواپیماهای F14 ایرانی برای آنها ارزش بالایی داشت. F14های ایرانی در تثبیت حاکمیت ایران بر فضای منطقه نقش مهمی ایفا می‌کردند.

از سوی دیگر پدافند هوایی ایران با احداث سایت‌های تاکتیکی‌ «هاگ» و هدایت و کنترل عملیاتی تجهیزات پدافند هوایی، استفاده از اطلاعات دریافتی از ایستگاههای رادار و همچنین سامانه‌های شنود الکترونیکی مستقر در منطقه با هماهنگی و همکاری ستاد عملیات هوایی جنوب، نقش مهمی در کسب برتری هوایی نیروی هوایی و در نتیجه تسهیل شکست دشمن و آزادسازی خرمشهر ایفاء کرد.

تیز پروازان جان بر کف نیروی هوایی و هوانیروز قهرمان با حملات و بمباران مکرر مواضع دشمن بعثی، نیروهای متجاوز را دچار سردرگمی کرده و فرصت لازم جهت انجام ادامه مأموریت توسط نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران و بسیج، نیروهای ژاندارمری، کمیته انقلاب اسلامی شهربانی، جهاد سازندگی و ... را مهیا کردند.

بدین ترتیب یکبار دیگر ثابت شد که در برابر اراده پولادین خلبانان شجاع نیروی هوایی و هوانیروز قهرمان قویترین پدافندهای هوایی قادر به مقاومت نیستند. در میان غنائم بدست آمده از نیروهای دشمن دهها قبضه توپهای ضدهوایی و تجهیزات پدافند هوایی نیز وجود داشت که بعدها مورد استفاده نیروهای مسلح ایران قرار گرفت.