یافته‌های باستان شناسی
آتشکده آذر برزین‌مهر کجاست؟
- يافته‌هاي باستان شناسي
- نمایش از سه شنبه, 01 شهریور 1390 17:55
- بازدید: 4267
برگرفته از فر ایران
آرزو رسولی
چهارطاقی مشهور به «خان دیو» در روستای «ریوند» در مرکز دهستان باشتین که برخی باستان‌شناسان آن را محل آتشکده «آذربرزین مهر» فرض کرده بودند، براساس پژوهش‌های تازه بر منابع فارسی و عربی اوایل دوره اسلامی، با مختصات این آتشکده مشهور ساسانی مطابقت ندارد و باستان‌شناسان باید در کوه‌های اطراف روستای گنبد (جنبد) در جست‌وجوی این آتشکده باشند.
آذر برزین‌مهر، آتشکده‌ی ویژه‌ی کشاورزان بود که در آغاز، جای ثابتی نداشت. به نوشته متن پهلوی بن‌دهشن (بن‌دهش)، وقتی که زرتشت دین آورد، کی گشتاسب آن را در کوه ریوند که پشت گشتاسبان گفته می‌شود، مستقر ساخت.
در جای دیگری از بن‌دهشن آمده است: «ریوند کوه در خراسان است (که) آذر برزین مهر در آن قرار دارد.»
باز در بن دهشن آمده است: «کوه گنابد در همان پشت گشتاسبان است. ]از[ آنجا به طرف ریوند، که محل آذر برزین مهر است، نه فرسنگ است، به طرف غرب.»
در متن پهلوی گزیده‌های زادسپرم برزین مهر اشاره شده است: «آذر فرنبغ در کوه فرمند ]دارای فره[ در خوارزم جای گرفت، آذرگشنسب در کوه اسنوند در آذربایجان و آذربرزین مهر در کوه ریوند که در پشت است.»
دکتر «علی اشرف صادقی»، در مقاله‌ی «محل آذر برزین مهر» که در شماره ششم نشریه‌ی «نامه ایران باستان» منتشر شده است، پس از ذکر و بررسی نظرهای گوناگون و بررسی منابع عربی و فارسی برای مشخص کردن مناطق بالا، هم‌چون تاریخ نیشابور، احسن التقاسیم، معجم‌البلدان، شاهنامه، تاریخ بیهق، اسرارالتوحید و زین‌الاخبار، کوشیده محل دقیق آذر برزین مهر را در کوه ریوند مشخص کند.
در این مورد هم نظرهای گوناگونی وجود دارد. والنتاین ویلیامز جکسون، ایران‌شناس، هندشناس و استاد زبان‌های هندو ایرانی، محل آن را در نزدیکی ده مهر بر سر راه خراسان به نیشابور، به یک فاصله از میان‌دشت و سبزوار می‌دانسته است.
در لغت فرس آمده: «برزین آتشگاهی است به گنبد ]در اصل نسخه: بکنبد[ و بس به نیشابور». در تاریخ بیهق آمده: «... گنبد، آنجا بیت‌النار بوده است، بدان بازخوانند».
از مجموع نظرات ایران‌شناسان و آن‌چه در منابع فارسی و عربی آمده است و با توجه به مشخصات آذربرزین مهر که در ریوند، در پشت گشتاسپان، در گنبد قرار دارد. دکتر صادقی نتیجه می‌گیرد که گنبد به معنی آتشکده نامیده‌اند. این ده امروز، جنبد نام دارد و جزو دهستان کیذقان بخش ششتمد شهرستان سبزوار است و در تداول اهالی، گنبد گفته می‌شود. «ربع ذمج» که سابقا این ده گنبد، جزو آنجا بوده، امروز «زمج» نامیده می‌شود و دهستانی از بخش ششتمد است که مرکز آن ده ششتمد است و در کنار کیذقان قرار دارد.
بخش ششتمد در جنوب سبزوار است و ریوند نیز در جنوب و جنوب غربی نیشابور است و با ششتمد فاصله زیادی دارد. اما به احتمال، قلمرو ریوند در گذشته تا ششتمد ادامه داشته است. بنابراین، روستای برزنون کنونی ]ظاهرا برزینان[ با آتشکده برزین مهر ارتباطی ندارد و به احتمال قوی، از نام شخصی برزین نام، گرفته شده است.
