ایران‌بوم

یحیی ذُکاء* (۱۳۰۲ - ۲۸ دی ۱۳۷۹) ایرانشناس، نویسنده، استاد دانشگاه، پژوهشگر تاریخ هنر ایران و از کارشناسان برجسته آثار هنری در سال ۱۳۰۲ در تبریز چشم به جهان گشود. جدش، حاج میرزا علی اعیان، از تجار معروف تبریز بود. ذکاء تحصیلات ابتدایی را در مدرسه رشدیه تبریز و ترغیب تهران گذراند و دوره اول متوسطه را در دبیرستان‌های تمدن تهران و پهلوی قزوین فرا گرفت. دوره دوم متوسطه را حدود سال‌های ۱۳۲۱-۱۳۲۲ در دبیرستان فیروز بهرام، در رشته ادبی، گذراند و از محضر استادان برجسته‌ای چون ذبیح‌الله صفا، پرویز ناتل خانلری، محمدحسین مشایخ فریدنی، و محمدجواد تربتی بهره گرفت. در سال ۱۳۳۳، از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در رشته باستان‌شناسی با رتبه اول فارغ‌التحصیل شد که از نخستین فارغ‌التحصیلان این رشته بود. پس از گذراندن دوره نظام در آذربایجان، و پیش از آنکه به استخدام رسمی دولت درآید، از سال ۱۳۳۰ به بعد چندین سال متوالی در دبیرستان اندیشه به تدریس پرداخت. از مسئولیت‌های او می توان به کارمند و کفیل اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه (۱۳۳۵-۱۳۳۶)، رئیس موزه هنرهای تزئینی (۱۳۳۷)، معاونت اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامه (۱۳۴۰)، رئیس موزه مردم‌شناسی (۱۳۴۱)، رئیس انتشارات ادارات کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه و موزه‌ها و حفظ بناهای تاریخی (۱۳۴۵)، رئیس کتابخانه ملی ایران (۱۳۴۷، حدود یک سال)، و مشاور وزیر فرهنگ و هنر (۱۳۴۹ تا اواخر دوران خدمت، ۱۳۵۷) را اشاره کرد. یحیی ذکاء پس از سال‌ها اشتغال در وزارت فرهنگ و هنر در پنجم شهریور سال ۱۳۵۷ بازنشسته شد و پس از آن تا پایان عمر به فعالیت‌های فرهنگی و تحقیق و تفحص و تألیف مشغول بود، به‌طوری که در سال‌های آخر عمر، با وجود بیماری و کهولت، با عنوان کارشناس برجسته موزه هنرهای معاصر و مشاور عالی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به تلاش ارزشمند خود ادامه می‌داد.

از آثار ارزشمند او می توان به روزنامه خاطرات شرف الدوله، جستارهایی درباره مردم آذربایگان، زمین لرزه‌های تبریز، تاریخچه تحولات و تغییرات درفش و علامت دولت ایران در دورهٔ قاجاریه، تاریخ ارتش ایران، نوروز و بنیاد نجومی آن در همبستگی با تخت‌جمشید، در پیرامون خط، گویش کرنیگان، گویش گلین قیه، لباس زنان ایرانی از سده سیزدهم هجری تا امروز، کولی و زندگی او، کتاب هنر کاغذبری اشاره کرد.

وی در ۲۸ دی ۱۳۷۹، پس از ماه‌ها بیماری، در تهران درگذشت و در قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا به خاک سپرده شد. پس از درگذشت وی، در مراسم بزرگداشتی که در روزهای چهارم و پنجم خرداد ماه ۱۳۸۰ در محلّ خانه قدیمی و بازسازی شده لاله‌ای‌ها در تبریز برگزار گردید، این خانه به نام ”دفتر پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی یحیی ذکاء“ نامیده شد، و کتابخانه او که شامل بیش از چهار هزار کتاب و تعداد زیادی دوره‌های مختلف مجلات علمی و فرهنگی در رشته‌های تاریخ، ادب، هنر، و زبان‌شناسی می‌شد در این خانه جای گرفت.

*”دانا مرد تبریزی“ برگرفته از عنوان یادداشتی است که سیروس شکوهی در اسفند ۱۳۷۹ به مناسبت درگذشت ذکاء در ویژه نامه مجله آدینه نوشت.