کتاب‌

راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی

برگرفته از تارنمای آذری ها

دکتر آذرتاش آذرنوش، استاد دانشگاه تهران

حدود ده سال پیش مجموعۀ کوچکی از کلمه‌های فارسی موجود در زبان عربی فراهم آوردم و تصمیم گرفتم این مجموعه را کمال بخشم و اندک‌اندک به بررسی و تحقیق دربارۀ یک‌یک کلمات بپردازم. چندی بعد، این کار را در بنیاد فرهنگ ایران، و سپس در دانشگاه تهران ادامه دادم. اما هر چه در این کار پیش می‌رفتم، از یک طرف به عظمت موضوع و از طرف دیگر، به نقص فرهنگ‌ها و تحقیقات جدید و قدیم آگاه‌تر می‌گردیدم. سرانجام برای این‌که خود نیز در انبوه واژه‌های معرب سرگردان نمانم، تصمیم گرفتم ترتیب زمانی را حفظ کرده به دنبال واژه‌های فارسی که به زبان گویندگان پیش از اسلام عرب راه یافته بگردم. برای این کار، به بررسی دیوان‌های شاعران جاهلی و یا آثار پراکندۀ ایشان پرداختم. اگرچه دست یافتتن به همۀ دیوان‌های چاپی و خطی، یا مقطعات و ابیات پراکنده در کتب ادب عربی تقریباً محال است، معذلک مجموعه‌ای که فراهم آمده می‌تواند حاجت ما را تا حد مقبولی برآورد.

ضمن تحقیقاتی که در باب کلمه‌های فارسی معرب و اصل و تحول آنها می‌کردم، همیشه این سؤال‌ها مطرح می‌گردید که: این کلمه‌ها در چه روزگاری به زبان عربی راه یافته‌اند؟ چرا گاه به شدت تغییر شکل داده‌اند؟ آیا ممکن است از طریق غیرمستقیم، یعنی از راه زبان‌های دیگر به عربی نفوذ کرده باشند؟ کدام دسته از اعراب بیشتر با ایرانیان برخورد داشته‌اند؟ کیفیت این برخوردها چگونه بوده است؟ اعراب بیابان، یا ساکنان شهرها تا چه حد می‌توانستند از زندگی اشراف ایران تقلید کنند؟ آیا دین‌های ایرانی نیز در عربستان نفوذ کرده بوده است؟

این قبیل سؤال‌ها، نگارنده را بر آن داشت که پیش از هر چیز به عربستان پیش از اسلام نظر اندازد و بررسی روابط ساکنان آن با ایرانیان بپردازد تا شاید شرایط و عواملی را که به تأثیرپذیری اعراب پیش از اسلام از فرهنگ ایراین انجامیده است بازیابد. تأثیر ایران در هر گوشه از عربستان به شکل خاصی جلوه می‌کند؛ و آنچه در شمال دیده می‌شود غیر از آن چیزی است که در جنوب می‌توان یافت.

البته ما نتوانسته‌ایم تأثیر ایران را در همۀ تمدن‌هایی که عموماً سامی خوانده می‌شوند بررسی کنیم و اصولاً غرض این کاتب نیز غیر از این بوده است؛ معذالک، از آنجا که بررسی آثار ایرانی در دولت‌های مختلف عربستان، بدون اطلاع از سوابق تاریخی آنها دشوار و گاهی بی‌حاصل جلوه می‌کرد، ناچار تاریخچۀ بسیار مختصری از دولت‌های خرد و درشتی که از قرن‌ها پیش از میلاد مسیح تا اندکی قبل از اسلام، به‌طور پراکنده در جزیره‌العرب بوجود آمده‌اند ذکر کرده‌ایم تا خوانندگان گرامی را ـ در صورت نیاز ـ از چگونگی سرگذشت عربستان، در دوران‌های مختلف بی‌اطلاع نگذاشته باشیم.

این امر به‌خصوص از آن جهت ضروری جلوه می‌کند که به زبان فارسی به غیر از جزوه‌های سیدحسن تقی‌زاده یا ترجمه‌هایی چون تاریخ عرب از فیلیپ حتی هیچ کتاب قابل ذکری تألیف یا ترجمه نشده است. وای بسا ملاحظه می‌شود که دانشجویان، از جهان عرب، تصوری سخت ناصحیح دارند، و از تمدن‌های کهن یمن یا بطرا و تدمر بی‌خبرند، و سرزمین عربستان را تنها جولانگاه سواران غارتگر، یا شتربانان تشنه‌لب و قبائل گرسنه می‌پندارند.

با توجه به این امر، لازم دیدیم مقدمات کتاب را به تاریخچۀ این اقوام اختصاص دهیم. پس از آن به امر خط‌های و زبان‌های سامی پرداخته‌ایم، و از آنجا سخن را به خط و زبان عربی کشانیده‌ایم.

بخش اصلی کتاب عبارت است از بررسی آخرین دولت‌هایی که، پیش از اسلام، در اطراف عربستان وجود داشته‌اند: در شمال به دولت‌های تدمر و بطرا پرداخته‌ایم و از غسانیان، که کمتر به کار ما می‌آمده، سخنی نگفته‌ایم. در شرق، به تفصل تمام پادشاهی نیمه مستقل حیره را مورد بحث قرار داده‌ایم و کوشیده‌ایم همۀ آثار ایران و تمدن ایرانی را که در تاریخ این دولت به چشم می‌خورد بازنماییم.

در جنوب غربی عربستان، یعنی یمن، ایرانیان مدت یک قرن نقشی عظیم داشته‌اند. در این کتاب به موضوع فتح یمن به دست ایرانیان، حاکمان ایرانی یمن، و نیز اسلام آوردن ایشان اهمیت فراوان داده‌ایم و سعی کرده‌ایم اشتباهات تاریخ‌نویسان را در مورد نام و تعداد حکام ایرانی یمن تصحیح کنیم.

بخش آخر کتاب را به بررسی عوامل ایرانی در حجاز اختصاص داده‌ایم. علی‌رغم قلت مدارک، خوانندگان درمی‌یابند که در این سرزمین، فرهنگ ایران تأثیر فراوان داشته است و اهل حجاز با ایرانیان روابط تجاری استواری داشته‌اند.

کلمات گاه از فارسی به زبان‌های دیگر رفته و سپس به عربی باز آمده‌اند، برخی دیگر از زبان‌های بیگانه به فارسی رفته و از آنجا به عربی راه یافته‌اند، بسیاری از کلمات را دانشمندان کهن، فارسی پنداشته‌اند اما ریشه‌های بیگانۀ آنها آشکار است، برای برخی دیگر از کلمات، ریشه‌ای در هیچ زبانی یافت نمی‌شود، برخی از کلمات هم در زبان‌های کهن ایرانی ریشه دارند و هم در زبان‌های کهن سامی... .

علی‌رغم همۀ این سردرگمی‌ها و دشواری‌ها، انتشار فهرست کلمات فارسی و روشن ساختن درجۀ ترددّ آنها در متون کهن، ممکن است هم گوشه‌ای از تأثیر فرهنگ ایرانی را در جهان عرب جاهلی بازنماید، و هم در برخی بررسی‌های زبان‌شناسی فارسی سودمند افتد.
 

فهرست مطالب

فصل اول

جاهلیت و معنای آن

فصل دوم

تاریخ فرهنگِ جزیرة‌العرب

نگاهی به منابع تاریخ جاهلی

سنگ نبشته‌ها و نقش‌ها

عهد عتیق و کتاب‌های عبری

کتاب‌های کلاسیکی اروپایی

منابع اسلامی

هجرت‌های سامی

فصل سوم

سامیان و سرزمین ابتدایی ایشان

تعریف کلمه سامی ـ نظریۀ اول دربارۀ سرزمین سامیان ـ نظریۀ دوم ـ نظریۀ سوم

هجرت‌های سامی

فصل چهارم

نگاهی به جغرافیای عربستان

فصل پنجم

تاریخ کهن شبه‌جزیره

دولت‌های جنوب جزیره‌العرب

معین

سبا

حِميَر

ایران در یمن

قَتَبان و حَضرَموت

كِنْده

دولت‌های شمال جزیره‌العرب (دیدان)

لِحیانیان

ثَمُود

نبطیان

تدمر

تدمر در عصر ساسانی ـ اهمیت تدمر و رابطۀ تدمریان با رومیان ـ اذینه ـ اذینه و شاپور ـ زباء

فصل ششم

خط‌های سامی و پیدایش خط عربی

شکل نگار ـ اندیشه نگار ـ هجائی ـ غیرهجائی ـ اوگاریتیک و خط بیبلس (جبیل) ـ سینائی پیشین و روش اکروفونیک ـ فنیقی ـ تابلوی الفبای نخستین

خط‌های آرامی

آرامی در ایران

خط عبری

خط نَبَطی

خط پالمیری

خط سریانی

پیدایش خط عربی

خط لیحانی و ثمودی و صفائی ـ خط لیحانی و ثمودی و صفایی ـ کتیبه‌های مدائن صالح و ام‌الجمال و النماره ـ خط‌های ام‌الجمال و النماره وزبد و حران

خط کوفی و خط نسخ

نظریۀ دوساسی و مینوی ـ چگونگی خط عربی پس از تحول

مقدار آشنایی جاهلیان با نگارش

چگونگی پیدایش خط عربی از نظر قدما

شاعران جاهلی و نگارش

نظریه انتشار کتابت و دلائل کرنکو ـ انتقاد نظریۀ کرنکو ـ شرح کلمۀ مهارق

فصل هفتم

نگاهی به تاریخچۀ زبان‌های سامی و مقام زبان عربی در میان آنها

تقسیم‌بندی زبان‌ها ـ تابلوی زبان‌ها ـ وجوه اشتراک

سامی شرقی (اکدّی)

سامی غربی

مقایسه میان این زبان‌ها

سامی شمالی ـ غربی

آرامی و مقدار انتشار آن ـ لهجه‌های کهن آرامی ـ آرامی غربی ـ آرامی شرقی

سامی جنوبی ـ غربی

عربی شمالی (ثمودی ـ لحیانی ـ صفائی)

تأثیر زبان فارسی در زبان‌های سامی

علائم اختصاری لغت‌نامه و برخی ملاحظات لازم

عربی کلاسیک

حالت عمومی زبان عربی ـ منابع زبان کلاسیک: کتیبه‌ها ـ شعر جاهلی ـ قرآن کریم ـ احادیث

العربیه‌الباقیه

خط فرضی فلرز ـ نظریۀ دانشمندان مسلمان دربارۀ اصل زبان فصیح عربی ـ دلائل دکتر وافی و تأیید دکتر صبحی صالح ـ انتقاد از نظریۀ بالا ـ اختلاف لهجۀ بنوتمیم و اهل حجاز ـ نظر انتقادی در لهجه قریش ـ همزه در قرآن ـ تغییرات همزه ـ اشکال نگارش همزه ـ مقایسۀ مجدد دو لهجه تمیمی و حجازی ـ مکه نمی‌تواند لهجۀ فصیح داشته باشد ـ ردّ نظریۀ فلرز در عامیانه بودن لهجه قرآن ـ قرآن منحصراً به زبان قریش نیست

زبان فصیح یگانه

واژه‌های فارسی در شعر جاهلی عرب

فصل هشتم

حیره مرکز آمیزش تازیان با پارسیان

اصل کلمۀ حیره

ساکنان حیره و آمیزش آنان با عوامل فارسی

تنوخ و اعراب حیره

عباد

حلیفان، نبطیان، ایرانیان، یهودیان، مسیحیان و بت‌پرستان

مسیحیت

قصرها و ساختمان‌های مختلف حیره

خَورْنَق

سدیر

خندق

جَوسَق

مسلحه (زینستان)

نشانه‌های تأثیر اجتماعی و فرهنگی و تجاری

تاج واصل آن ـ شاهان حیره و تقلید از روش ایرانیان ـ درابنه و قهرمان

سپاه

دوسر ـ شهباء ـ وضائع ـ صنایع ـ رهائن

صنعت

فرهنگ و هنر

بازی‌ها ـ نرد ـ نردشیر ـ به مکتب رفتن کودکان ـ نام‌های ایرانی ـ برید ـ داستان رستم ـ تاریخ

تجارت

تجارت بایمن؛ یوم‌الصفقه و یوم‌الفجار ـ حمله به کاروان‌های کسری

انتقام گرفتن حاکم بحرین آزاد افروز ـ حصن مشقر ـ لطیمۀ کسری بسوی عکاظ ـ لطیمه ـ آمدن ابوسفیان به ایران ـ اصطلاحات امور تجاری‌گاه فارسی بود.

نفوذ ایران در جزیره‌العرب از راه دین

کیفیت عمومی ـ کلمۀ دین ـ کیفیت مسیحیان ـ دین‌های ایرانی در حیره ـ حیره مرکز انتشار زندقه و مجوسیت و روایات مربوطه

مجوس

مجوس نزد جاهلیان

جوس نزد جاهلیان

زندقه

اصل کلمه ـ نظریۀ آرامی و یونانی بودن آن ـ رد این نظریه ـ تأیید نظریه مسلمانان ـ نظریات شدر ـ انتقاد از شدر ـ کتیبۀ کرتیر ـ کلمۀ زندیق در آثار جاهلی نیامده ـ انتشار مانویت در جهان ـ زندقه از حیره به قریش می‌رود

شهریاران حیره و رابطۀ آن با ایران

جذیمه ـ عمروبن عدی ـ امرؤالقیس البدء ـ عمروبن امری‌ءالقیس ـ أوس ابن قلام ـ امرؤالقیس دوم ـ نعمان اول ـ منذر اول ـ اسودبن منذر ـ منذر دوم ـ نعمان سوم ـ یعفر ـ منذر سوم (یا امرؤالقیس) ـ مزدکی شدن قباد ـ آمدن مجدد منذر ـ عمروبن هند ـ قابوس ـ فیشهرت ـ منذر چهارم ـ نعمان چهارم ـ مرگ نعمان ـ بولر ـ ایاس و نخیرجان

ذوقار

آزاد به

یک خانواده حیری با فرهنگی فارسی

حماد جدعدیـ زید پدرعدی ـ رفتن به عدی به دربار کسری ـ فرخ ماهان ـ شاهان مرد ـ رفتن عدی به روم ـ برادر عدی ـ کمک عدی به نعمان در شهریاری یافتن ـ دشمنی ایاس با عدی ـ به زندان رفتن عدی و مرگ او ـ ربد پسر عدی ـ زید در دربار خسروپرویز ـ انتقام خون پدر ـ کشته شدن نعمان

عدی شاعر

کتاب راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی از سوی انتشارات توس منتشر و عرضه شده است.

• < قبلی
• بعدی >