ایران‌بوم

فردوسی، دهقان و دهقان‌زاده بود. «دهقان» در عصر فردوسی و در شاهنامه به معنی «ایرانی‌تبار» و نیز به معنی «مالک روستا» یا «رئیس شهر» بوده‌است. همسر فردوسی نیز از طبقه اصیل زادگان و دهاقین بود و زبان پهلوی را به خوبی می‌دانست و در جمع‌آوری و ترجمه متون کهن، نقش عمده‌ای داشت.‏

‏ فردوسی به سال 411 هجری قمری از جهان رفت و در باغ شخصی خود، در «توس» به خاک سپرده شد.‏

اهمیت شاهنامه

شاهنامه یکی از بزرگ‌ترین نوشته‌های ادبیات کهن پارسی است و به قول ملک الشعرای بهار:

‏آنچه کوروش کرد و دارا،

و آنچه زرتشت مهین

زنده گشت از همّت فردوسیِ سحر آفرین

دکتر میرجلال الدین کزازی - استاد ادبیات فارسی، در اهمیت اثر فردوسی می‌گوید: شاهنامه «ناخودآگاهی» تباری و منش تاریخی ماست. اگر باستان ما هنوز «زنده« و تپنده است و داستان روزگار ماست، اگر گذشتة ما هنوز «اکنونی» است، درگرو این نامورنامة هزاره‌هاست. «شاهنامه»، دروازة جهانی فراخ، شگرف، روشن، فسانه رنگ و فسونبار است که آن را «جهان ایرانی» می‌خوانند. جهانی که به یاری شاهنامه، از آسیب پریشانی و پراکندگی به دور مانده است و شیب و فرازها و گرم و گدازهای زمان را، پیروزمند و بی گزند، برتافته و از سر گذرانیده است. ‏

آرامگاه فردوسی ‏

آرامگاه فردوسی بنایی است که به سال 1313خورشیدی هم‌زمان با جشن هزاره فردوسی در شهر توس افتتاح شد. در سال 1303 قرار شد تا آرامگاه فردوسی به همت انجمن آثار ملی ساخته شود. در آغاز باید محل دقیق مدفن فردوسی مشخص می‌شد.

نخستین منبعی که از مدفن حکیم توس نام برده، چهار مقاله نظامی عروضی بود که آن را جایی نزدیک دروازه «رزان توس» در محل باغ خانوادگی او ذکر کرده بود. در اردیبهشت سال1305 ارباب کیخسرو شاهرخ، برای تعیین مکان دقیق مدفن فردوسی راهی توس شد. با تحقیقات به عمل آمده مشخص شد که باغ حاج میرزا علی قائم مقام نایب التولیه است.

با همکاری مقامات استان سراسر باغ کاووش شد و تختگاهی یافتند که طولش6 متر و عرضش 5 متر بود و مدفن حکیم توس بود. اطلاعات نادرست این جوان، ضزورت مهمی را به مسئولان آرامگاه فردوسی یادآوری میکند که لازم است در افزایش آگاهی و دانش عمومی فروشندگان و ساکنان آن محدوده قدم بردارند.

نقشه بنا به اصرار انجمن، شبیه آرامگاه کوروش و توسط «آندره گدار» و پروفسور « هرتسفلد» طراحی شد و مهندس کریم طاهر زاده بر اجرای آن نظارت کرد. معمار ساختمان نیز حسین لرزاده بود. مساحت ساختمان 945 متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک کردند. بنای آرامگاه در مهر 1313 به مناسبت جشن هزاره فردوسی افتتاح شد. این بنا در سال 1348 با طرحی که هوشنگ سیحون براساس آرامگاه کوروش انجام داده بود، گسترش یافت و باغ اطراف آن به همراه موزه کنارش ساخته شد.

به سمت شهر توس

در فاصله بیست کیلومتری شهر مشهد به طرف قوچان که بروید، به سه راه فردوسی و پس از آن به بلوار پردیس می‌رسیدکه به طول 7 کیلومتر تا باغ آرامگاه فردوسی ادامه دارد.

در این مسیر و پیش از رسیدن به آرامگاه حکیم فردوسی، شهر تاریخی «تابران» - زادگاه امام محمد غزالی و بقعه تاریخی‌هارونیه نیز قرار دارد. روستای «پاژ» - زادگاه حکیم فرزانه توس نیز 28 کیلومتر پس از باغ و آرامگاه فردوسی است.

ما نیز به شوق دیدن آرامگاه و گفت‌وگو با مردم و مسئولین، راهی می‌شویم. مسیری که می‌رویم، خشک و خاک آلود است و نشانی از توجه خاص برای هدایت گردشگر به مکانی فرهنگی و تاریخی ندارد.

گویی به سمت روستایی دورافتاده و مخروبه در حرکتیم. به پارکینگ ورودی می‌رسیم و از بازارچه‌ای محلی و ساده که تا رسیدن به در ورودی باغ، ادامه دارد می‌گذریم.

گفت‌وگو را با جوانی فروشنده که رضا سرخوش نام دارد و از اهالی «تابران توس» است شروع می‌کنیم و از پاسخی که به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌دهد، سخت متعجب می‌شویم. دیپلم دارد و می‌گوید که سال‌های زیادی است که اینجا فروشنده است، اما هر سال تعداد مسافران و بازدیدکنندگان کمتر می‌شود. چرا که مردم کمتری می‌توانند سفر و پول خرج کنند!‏

وی ادامه می‌دهد: اجداد من همگی اینجا بوده‌اند و چه بسا همسایگان فردوسی به حساب می‌آمده‌اند.

من فردوسی را در حد کتاب‌های درسی ام می‌شناسم و می‌دانم که شاعر معاصر بوده است! زندان‌ «هارونیه» هم آن جلو‌هاست که عبادتگاه دراویش بوده است!‏

اطلاعات نادرست این جوان به مسئولان آرامگاه فردوسی یادآوری می کندکه درراه افزایش آگاهی ودانش عمومی فروشندگان وساکنان آن محدوده گام بردارند.

‏8 هزار بازدید کننده در روز‏

مهدی پروانه در جایگاه بلیط فروشی نشسته است و می‌گوید: در ایام نوروز تا 8 هزار بلیط در روز هم می‌فروشیم، اما این به نسبت گذشته بسیار کم است. در گذشته بازدید کننده بیشتر بود، اما هر سال مسافر کمتری می‌آید. علتش را نمی‌دانم شاید، مسایل اقتصادی مؤثر است. به هر حال اینجا خارج شهر است و کرایه ماشین یا هزینه بنزین برای خیلی‌ها گران است و ترجیح می‌دهند پولشان را جور دیگری خرج کنند!‏

انگیزه شخصی مسافران

در محوطه باغ آرامگاه فردوسی مسافران بسیاری به چشم می‌خورند که یک فرق عمده با مسافران بیرون آرامگاه دارند. اینان بازدید کنندگان مجموعه نیز هستند و صرفا برای تفریح نیامده اند.

بیشتر بازدیدکنندگان انگیزه شخصی برای سفر به مزار فردوسی دارند و بر اساس علاقه و ارادت خودشان، به این محل آمده اند. هیچ کدام با برنامه تور تفریحی یا تبلیغ خاصی در شهر مشهد یا توصیه کسی نیامده‌اند و اطلاعاتشان از فردوسی نیز در حد اطلاعات ادبی عمومی است که دارند. ‏

آقای حسین شاه حسینی، مسؤول کتابفروشی موزه آرامگاه فردوسی در گفتگو با روزنامه اطلاعات می‌گوید: من دبیر ریاضی و 15 سال است که در کار فرهنگی ام و افتخار می‌کنم که نیمی از عمرم را در کنار آرامگاه حکیم فرزانه فعالیت کرده ام. سال 1375 در اینجا نمایشگاه کتابی برقرار بود که در هر موضوعی کتاب داشت. بچه‌هایی را دیدم که کتاب داستان‌های شاهنامه را می‌خریدند. سر ذوق آمدم و تصمیم گرفتم مجموعه‌ای از کتاب های مرتبط با شاهنامه را فراهم کنم. امروز بالغ بر 20 عنوان کتاب تخصصی از شاهنامه، برای همه گرو‌های سنی روی میز کتاب فروشی دارم. ‏اما نمی‌دانم چرا سال‌ها پیش آن قدر بازدیدکننده اینجا بودکه به سختی می‌توانستیم از بین مردم رد شویم،ولی هر سال آرامگاه فردوسی از حضور علاقه مندان ایرانی آن خالی‌تر می‌شود و گردشگران خارجی هم تعدادشان نزدیک به صفر شده است. ‏

عزم عمومی ‏

‏ همه دیده‌ها و شنیده‌ها را که جمع می‌کنیم، دامنی می‌شود لبریز از گلایه وتوقع و پیشنهاد و سؤال که همه را یک جا می‌بریم دفتر رئیس مجموعه باغ و آرامگاه فردوسی و می‌نشینیم مقابل آقای علیرضا یاوری- کارشناس مرمت و ابنیه و بافت که نزدیک به چهار ماه است مدیریت این مجموعه را عهده دار شده است. وی می‌گوید: از این که در مسیر ورودی اینجا با فضایی سبز و تمیز و مناسب مواجه نشده‌اید، متأسفیم. اما این امر بی دلیل نیست، اطراف اینجا عرصه سه روستاست که زهکاری‌هایشان با هم تداخل دارند و ساختار معابر و خیابان کشی روستاها و سیستم دفع زباله آنجا نامناسب و خراب است. از نظر امکانات فرهنگی نیز مردم این روستاها بسیار محرومند و متاسفانه آداب معاشرت و زندگی در یک مکان فرهنگی و تاریخی را به ایشان نیاموخته‌اند. در چنین وضعی طبیعی است که هر چه ما در زیباسازی و نظافت اینجا بکوشیم، بی فایده است. با این وجود روزانه یک میلیون تومان برای نظافت بلوارها هزینه می‌کنیم، اما با خودروهای پرگل و لای که از روستا بیرون می‌آیند و دستانی که کیسه‌های زباله را از پنجره ماشین به بیرون پرتاب می‌کنند، چه کنیم؟‏یاوری همچنین می‌گوید: مجموعه باغ و آرامگاه فردوسی در طول سال‌های گذشته تغییرات مثبت و بسیاری داشته است، چرا که از سال 1375 که حضرت آیت الله خامنه‌ای از اینجا بازدید کردند و برای عمران و بازسازی آن به عنوان یک پایگاه فرهنگی دستور دادند، وضع فرق کرد و تخصیص اعتبارات مناسب، دست مدیران مجموعه را کمی باز گذاشت. ما نیز برنامه‌های بسیاری داریم که به دلیل بی توجهی به اطلاع‌رسانی‌های به موقع و وسیع، مردم از آن‌ها بی خبرند. این ضعف را قبول دارم و بهتر است ما نیز مانند بخش خصوصی به تبلیغات توجه کنیم.‏

‏ کهن دژ

یاوری،فرصت اطلاع رسانی برنامه‌های ویژه آرامگاه فردوسی را از طریق گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات مغتنم می‌شمارد و می‌گوید: ما درکنار آرامگاه حکیم توس، «کهن دژ » را داریم که تنها شهری است که باره اش سالم مانده و یکی از عوامل جهانی شدن شهر توس است.

مردم، اینجا را نمی‌شناسند و قصد داریم از اردیبهشت ماه امکانی فراهم سازیم که بازدیدکنندگانی که وارد مجموعه می‌شوند، به صورت گروه‌های پیاده، از محوطه آرامگاه به سمت «کهن دژ» هدایت شوند و از «باره» و عمارت و دالان‌های آنجا بازدید کنند.‏

جشن نیلوفر

مدیر آرامگاه فردوسی می‌افزاید: در استخر جلوی آرامگاه فردوسی،سی فواره به پاس سی سال زحمات این شاعر بزرگ برای سرودن شاهنامه کارگذاشته‌ایم. همچنین دو آبنمای قرینه در باغ هست که عمق زیادی هم دارند و قرار است گل‌های نیلوفر در آن‌ها بکاریم تا برای جشن «نیلوفر» که در تیرماه امسال برگزار خواهیم کرد، در سطح آب قرار گیرند. برای این جشن نیز تا کنون اطلاع رسانی و تبلیغی نکرده‌ایم.‏

رقص باران

یاوری از برنامه‌های فرهنگی داخل آرامگاه می‌گوید و این که هر روز در دو نوبت ظهر و بعد از ظهر آیین‌های محلی و «رقص باران» و شاهنامه خوانی و مسابقه برگزار می‌شود. حتی نوروز هر سال، مراسم تحویل سال نیز داریم و به اولین مسافر که قدم به داخل آرامگاه بگذارد، هدیه‌ای نیز می‌دهیم. از آنجا که رسانه‌ها این مراسم را نشان نمی‌دهند، نتیجه این همه زحمت و تلاش و ذوقی که در کارکنان و مدیران اینجا وجود دارد نیز انعکاسی بین مردم ندارد.‏

‏ باغ ایرانی‏

رئیس مجموعه باغ و آرامگاه فردوسی از نکته بینی و انتظار بالای گردشگران فرهیخته و خاص آنجا می‌گوید و می‌افزاید: طراحی باغ اینجا بر اساس الگوی «باغ ایرانی» است و گیاهان نیز باید ایرانی باشند. امسال به دلیل سردی هوا بسیاری از گیاهان حتی جوانه هم نزدند و مجبور شدیم برای سبز کردن محیط، تعدادی «یوکا» در باغ بکاریم که در کمال تعجب، چند نفر اعتراض کردند که چرا در باغ ایرانی، گل خارجی کاشته اید؟ ما نیز توضیح و قول دادیم که به محض گرم شدن هوا، آن‌ها را به گلخانه منتقل کنیم.

دکل‌های برق ‏

مدتی پیش اعلام شد که نصب چندین دکل بلند برق در محدوده مجموعه آرامگاه فردوسی باعث شده است منظره طبیعی آرامگاه با این موانع مصنوعی از بین برود و یونسکو نیز به ثبت جهانی آرامگاه فردوسی ایراد بگیرد.رایزنی‌های بسیاری آغاز شد تا این مشکل بر طرف شود که نتیجه اش را از یاوری- رئیس مجموعه باغ و آرامگاه فردوسی می‌پرسیم.وی توضیح می‌دهد: این پرونده هنوز درجریان است و از زمان حضور من در اینجا چند جلسه نیز با حضورآقای طالبیان-نماینده کشوری یونسکو برگزار و راه حل‌های مختلفی نیز پیشنهاد شده است که حتما به نتیجه می رسد و این مانع برطرف می‌شود.‏

روح تازه

‏ گفت‌وگو با رئیس آرامگاه فردوسی لبریز ذوق و شوق است و وعده‌های امیدبخش و قول‌های نزدیک به عمل. وی از نقاشی‌هایی می‌گوید که قرار است در سقف داخلی آرامگاه بکشند تا روح تازه‌ای به فضا دمیده شود و از درخواست تاسیس سالن همایشی بزرگ در مجموعه. از احداث کمپینگی مجهز برای اقامت مسافران می‌گوید و برنامه‌هایی برای رشد فرهنگی ساکنان روستاهای اطراف. یاوری همچنین قول می‌دهد که در فضایی که اقبال و توجه مدیران و نهادهای مختلفی چون استانداری و میراث فرهنگی و وزارت راه و شهرداری برای عمران و آبادی آنجا فراهم است، فرصتی از دست نرود و از رسانه‌ها نیز برای انعکاس اخبار و برنامه‌های مجموعه فرهنگی توس، بیشتر استفاده شود.

وجیهه تیموری‏