ایران‌بوم

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، استان سمنان و خصوصاً شهر تاریخی سمنان از ظرفیت‌های متعدد و متنوعی در حوزه گردشگری مذهبی برخوردار است که وجود دو مسجد تاریخی امام و جامع سمنان هم‌چنین وجود 37 امامزاده و بقعه متبرکه از جمله این ظرفیت‌ها در مرکز استان سمنان است.

تعدد امامزادگان در این شهر تاریخی که بر سر راه تاریخی خراسان واقع شده به گونه‌ای است که تنها در یکی از محلات قدیمی این شهر 17 امامزاده و بقعه متبرکه وجود دارد و از این‌رو از این شهر به‌عنوان بقیع عجم نیز یاد می‌کنند.

در میان این همه جاذبه گردشگری مذهبی اما، مسجد سلطانی یا امام سمنان، از جایگاه بسیار والایی برخوردار است. معماری چشم‌نواز این مسجد - مدرسه و شکوه گنبد و مناره‌های این اثر تاریخی تا به آن‌جاست که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.

مسجد تاریخی امام سمنان که در مرکز شهر سمنان قرار دارد و یکی از مهم‌ترین و زیباترین بناهای تاریخی و مهم استان سمنان است در دوران قاجار و به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شده است.

این مسجد تاریخی دارای چهار درب بزرگ ورودی از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی است و ورود از هرکدام از این درب‌های چهارگانه شما را با شکوه دیرسال این اثر تاریخی پابرجا روبرو می‌کند.

یک کارشناس ارشد معماری اظهار کرد: معمار مسلمان ایرانی بر خلاف معماران سایر اقوام وقتی شروع به طراحی مسجد و ساخت آن می‌کند در نهایت سعی و تلاش خود را به کار می‌بندد تا خانه‌ای در خور ذات مقدس احدیت بنا کند.

«ناصر قدس» در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، پیرامون مولفه‌های معماری اسلامی و ایرانی در مسجد امام سمنان، گفت: در بنای این مسجد این خصیصه ایرانی با توجه به امکانات موجود در 200 سال پیش در نهایت آن مشاهده می‌شود.

این استاد دانشگاه سمنان، پرهیز از اسراف و بیهودگی را از دیگر مولفه‌های معماری اسلامی ایرانی برشمرد و تصریح کرد: برای مثال در معماری مسجد امام در پوشش سقف فضاهای دسترس‌دهنده به شبستان و مقصوره(گنبدخانه) از عنصر تزئینی«کاربندی» به‌عنوان یک عنصر باربر به جهت ایستایی بنا و پوشش سقف فضاها استفاده شده است و این یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است.

وجود حوض آب در مرکز و چهار باغچه در اطراف را نمادی بسیار نازل‌تر از وعده قرآن به مومنین و نمونه دیگری از وجود مولفه‌های معماری اسلامی ایرانی در معماری مسجد امام سمنان دانست.

قدس یک تفاوت اساسی مسجد امام با سایر مساجد 4 ایوانی هم عصر خود را تحول این مسجد در بدنه های داخلی و اطراف حیاط آن دانست و تصریح کرد: احداث مهتابی‌های موجود بر فراز زیرزمین‌های آن که باعث شده دیوارهای اطراف حیاط حالت پله‌ای به خود بگیرد و این مسأله در کمتر مسجد 4 ایوانی کشورمان اتفاق افتاده است به طوری‌که چهره ماندگار معماری کشور سید هادی میر میران از این مسأله به‌عنوان یک تحول بزرگ در مساجد 4 ایوانی یاد می‌کند.

استاد دانشگاه سمنان با اشاره به 3 ورودی اصلی در شمال، جنوب و شرق این مسجد افزود: معمار طراح مسجد به جهت تقویت محور اصلی مسجد(محور شرقی - غربی) به جهت وجود قبله، دو ایوان شرقی و غربی را بلندتر و با تزئینات بیشتری در نظر گرفته است و از این‌رو سلسله مراتب قرار گرفتن فضاها و تدریج در ورود از بیرون به درون در جای جای مسجد رعایت شده است تا مسجد پذیرای نمازگزاران واقعی باشد و ورود به شبستان و محراب آن اتفاقی و با تفنن انجام نشود.

وی استفاده از عنصر تیم در نمای داخلی مسجد امام را تجلی نظم موجود در بطن نظام هستی برشمرد و افزود: فواصل این ستون‌ها، طاق‌ها، طاقنماهای اطراف حیاط باعث وحدت و انسجام بعدی عناصر معماری و وجود تیم باعث حرکت می‌شود.

قدس اظهار کرد: با آمدن اسلام به ایران و تشرف مردم در کشورمان به دین اسلام بود که ساخت مساجدآغاز شد و تا پیش از آن بناهای مذهبی ایران در ساختمان آتشکده‌ها خلاصه شد.

وی ادامه داد: روند احداث مساجد به‌تدریج مساجد شبستانی «تک ایوانی دو ایوانی و نهایتأ 4 ایوانی» است.

قدس معماری ایرانی از نظر شیوه و سبک احداث در قرون اسلامی را به 4 نوع شیوه خراسانی، شیوه رازی، شیوه آذری و اصفهانی تقسیم و اظهار کرد: مساجد معمولأ به شیوه‌های خراسانی، آذری و اصفهانی طراحی و ساخته شده‌اند و کمتر مسجدی به سبک رازی در کشورمان وجود دارد.

این استاد دانشگاه سمنان شیوه ساخت مسجد امام سمنان را شیوه اصفهانی برشمرد و با توجه به ساخت این مسجد در دوران قاجار خاطرنشان کرد: معماری دوره قاجار ادامه سبک آذری و اصفهانی و آمیختگی معماری اصیل ایرانی با معماری مدرن و معماری متأثر از هند و اروپایی است.

وی استفاده از پنجره‌های عمودی مشبک رنگی، استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی‌های خشتی هفت رنگ، به کارگیری نقش گل لندنی در کاشی‌کاری، استفاده از کنگره‌های کنار با هم کاخ‌ها، به‌کارگیری نقش و موتیف تخت جمشید، عناصر تزئینی و نماکاری تحت‌تأثیر عناصر غربی، ایجاد ایوان‌های عظیم و مرتفع در ورودی‌ها، درونگرایی، استفاده از تزئینات داخلی، معماری کارت پستالی، ایجاد پلکان در محور اصلی، سقف شیروانی و احداث ارگ‌ها را از ویژگی‌های خاص معماری دوره قاجار برشمرد.

قدس در پاسخ به این پرسش که برجسته‌ترین معماری مسجد امام در قیاس با سایر مساجد استان و یا کشور چیست به خبرنگار ایسنا گفت: در استان سمنان مسجد تاریخانه دامغان را داریم که طرح و نقشه‌ای عربی دارد اما ساخت و ساختار (مصالح)آن کاملأ ایرانی است و این مسجد به شیوه خراسانی با همه خواص این شیوه طراحی و ساخته شده است.

وی ادامه داد: مسجد تاریخانه دامغان مسجدی کهن مربوط به قرن دوم هجری با ستون‌های ضخیم، دهانه‌های نسبتأ کوچک و ستون‌هایی با ارتفاع کوچک است و در این مسجد ساده و بی‌تکلف، پیچیدگی سلسله مراتب فضایی آنگونه که باید رعایت نشده است.

این کارشناس ارشد معماری در ادامه و در قیاس مسجد امام سمنان با سایر مساجد استان به مسجد تک ایوانی جامع سمنان اشاره کرد و گفت: این مسجد که در قرن هفتم یا هشتم هجری به سبک آذری ساخته شده است، استفاده قوی از آجر و سعی در هر چه بلندتر نشان دادن بن، مخصوصأ در طراحی و ساخت ایوان آن، تزئینات و گره‌بندی‌های آجری و ... از ویژگی‌های معماری فوق‌العاده، مسجد تک ایوانی جامع سمنان است.

قدس ادامه داد: مسجد امام در قرن دوازدهم و سیزدهم، به سبک اصفهانی و با همه ویژگی‌های این سبک ساخته شده و سادگی در طراحی، چهار ایوانه بودن آن، استفاده از کاشی به‌صورت خشت و معرق در بدنه ایوان‌ها و داخل گنبدخانه از ویژگی‌های معماری مسجد امام سمنان است.

وی تصریح کرد: با یک مقایسه ضمنی در شیوه ساخت این مساجد در می‌یابیم که معماری مساجد کشورمان همواره در حال تکامل است و در این سیر مبارک بطور ملموسی از توده و جرم ومصالح و قطر دیوارها و ستون‌ها کاسته شده و بر فضاسازی و استفاده بهینه از فضاهای عملکردی تکیه شده است و چیزی که از آن به‌عنوان شفافیت فضایی یاد شده، شفافیت در استفاده از مصالح در کالبد و شفافیت فضایی که نتیجه تفکر بهتر و برتر معماری در طول دوران بوده است.

این استاد دانشگاه، استفاده از قوس، طاق و گنبد در مسجد امام سمنان را ماهرانه و استادانه دانست و افزود: گنبدخانه (مقصوره) که قلب مسجد و نقطه عطف مسجد است، جایی‌که محراب اصلی و منبر در آن قرار دارد با هندسه کاملأ متفاوت با دیگر نقاط مسجد است.

قدس خاطرنشان کرد: استفاده از گنبد برای پوشش فضا، شاید تأسی معمار ایرانی از خالق جهان هستی باشد که آسمان را به‌صورت گنبد در نظر جهانیان پدیدار کرده و استفاده از رنگ آبی و فیروزه‌ای نیز به همین موضوع دلالت دارد.

وی گفت: با نگاه از بیرون به حجم بنا و مسجد، توجه هر بیننده، به فرم کاملأ متفاوت گنبد جلب می‌شود، حجمی با هندسه متباین با سایر احجام که به مدد خلاقیت و ذوق طراح با سایر فرم‌ها به وحدت رسیده است.

بارزترین ویژگی معماری مسجد امام سمنان چهار ایوانی بودن آن است

هم‌چنین یک کارشناس معماری بارزترین ویژگی معماری مسجد امام را چهار ایوانی بودن آن برشمرد و گفت: شبستان و مقصوره اصلی همراه با نقاشی بسیار زیبای آن و تزئین ایوان اصلی از برجسته‌ترین ویژگی معماری این مسجد در مقیاس با سایر مساجد استان و کشور است.

«مهدی زحمت‌کش» در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، به تزئین ایوان اصلی مسجد امام با کاشی‌کاری‌های زیبا رنگ آبی پاز و خط سفید مزین به آیات مبارک کلام‌الله مجید اشاره کرد و افزود: به‌علت گرمای بیش از حد در تابستان و سرمای شدید در زمستان در این بنا 4 شبستان زیر زمینی در نظر گرفته شده است و بالای این شبستان‌ها حجره‌هایی ساخته شده است که راحتی طلاب و علوم دینی را فراهم کند.

این کارشناس معماری اظهار کرد: در مسجد امام و در طرفین ایوان غربی دو شبستان شامل 40 طاق و 30 مدور و قطور در وسط و پنج و نیم ستون در هر قسمت که جمعأ 40 ستون می شود قرار گرفته است.

زحمتکش در تشریح ساختار مسجد امام به طرفین ایوان‌ها و چهار گوشه صحن و اتاق و حجره‌های آن اشاره کرد و افزود: شبستان‌ها با اتاق‌هایی با پنجره‌هایی مشبک آجری لعاب‌دار ساخته شده است.

این کارشناس معماری با اشاره به ساخت مسجد امام در دوران حکومت قاجاریه یادآور شد: معماری قاجار اصول و مبانی معماری ایران را ارتقاء بخشیده است و از نظر فضا نوآوری ایجاد کرده است لیکن به‌نظر می‌رسد قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است.

وی تصریح کرد: به طور خلاصه اگر تکامل معماری را گشایش، شفافیت و سبکی فضا بدانیم، معماری دوره قاجار به‌عنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح می‌شود.

به هر روی دیدن این اثر فاخر معماری در هر برهه‌ای از سال، تماشایی است اما دیدن آن در تعطیلات نوروزی که همواره شماری از گردشگران را در حیاط خود، مبهوت دستان هنرمند معماران این اثر باشکوه تاریخی کرده، دیدنی‌تر است. پس اگر امسال نوروز گذرتان به سمنان افتاد، لذت دیدن این شکوه فیروزه‌ای را از دست ندهید.

گزارش از «آذر پژمان» - خبرنگار خبرگزاری ایسنا