ایران‌بوم

بشر وقتی پا بر عرصهٔ گیتی نهاد، همیشه دغدغهٔ امنیت شخصی و اجتماعی داشت و برای رفع آن نیز همواره تدابیری را اندیشیده و به‌کار بسته است. شاید یکی از جالب‌ترین آن تدبیرها استفاده از پناه‌گاه‌های طبیعی یا دست‌ساز بوده است که در زبان فارسی به پناهگاه خاصی که ساختهٔ دست بشر است «دژ» و به عربی «قلعه» گویند. سرزمین فومن (پومن) یکی از کهن‌ترین منطقه‌های ایران در طول تاریخ شاهد حادثه‌های زیادی بوده است. تارخ‌نویسان معاصر، قلعهٔ رودخان را از دژهای عجیب ایران معرفی کرده و تنها قلعهٔ اصطخر فارس را در حد و اندازهٔ آن می‌دانند، حتا دژهای پیروان حسن صباح را در مقابل آن بسیار کوچک و ناچیز می‌شمارند.

قلعهٔ رودخان در 23 کیلومتری جنوب فومن در میان جنگل انبوه بر قلهٔ یکی از رشته‌کوه‌های جنوب فومن (در البرز غربی) واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا نزدیک به 700 متر است. وجود تماشاگاه‌های دل‌نشین طبیعی و جنگل‌های بکر و آبشار زیبا در مسیر قلعه، جذابیت خاصی به آن بخشیده است و چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌سازد.

دربارهٔ تاریخ ساخت این دژ اظهارنظر دقیقی نمی‌توان کرد چرا که در منابع تاریخی و جغرافیایی قدیم جز یکی دو مورد از این قلعه یادی نشده است و تاکنون نیز گمانه‌زنی‌های باستان‌شناختی پیرامون آن صورت نپذیرفته است. به ظاهر این قلعه در اواخر دوران ساسانی (1500 سال پیش) بنا گردیده و برخی ساخت آن را به گیلان‌شاه، حاکم سرزمین گیلان در عصر یزدگرد سوم که فومن را تخت‌گاه خود قرار داده بود نسبت داده‌اند و گفته‌اند که گیلان‌شاه برای مقابله با حملهٔ عرب‌ها دست به ساخت این قلعه زده است. سازمان میراث فرهنگی، بنای ساختمان را مربوط به عهد سلجوقی دانسته (حدود 1000 سال پیش) اما ساخت کنونی قلعهٔ رودخان متعلق به پانصد سال پیش یعنی زمان حکومت امیرحسام‌الدین اسحاقی، شاه سلسلهٔ اسحاقی فومن است، چرا که امیرحسام‌الدین به دلیل اختلاف با شاه اسماعیل صفوی و نزدیک‌هنگام بودن حملهٔ شاه صفوی به گیلان، به تعمیر قلعهٔ رودخان پرداخته است.

خچکو لهستانی، نویسندهٔ تاریخ گیلان که در عهد محمدشاه قاجار در ایران حضور داشته در بازدید خود از قلعهٔ رودخان به سنگ‌نبشته‌ای که در سردر دژ نصب شده اشاره‌ کرده که بر اساس آن تاریخ تعمیر قلعه به سال 918 هجری قمری است که مرمت آن سه سال به‌طول انجامیده و از آن تاریخ به بعد به «قلعهٔ حسامی» معروف شده است.

البته سنگ‌نبشتهٔ دیگری نیز بر روی ستون سنگی در کنار در ورودی قلعه نصب بوده که از قاچاقچیان اشیای عتیقه بر دست نیروی انتظامی ضبط شده، در گنجینه‌سرای رشت نگهداری می‌شود.

قلعهٔ رودخان پس از امیرحسام‌الدین، شاه منطقهٔ «بیه‌پس» به مرکزیت فومن، تا دورهٔ معاصر در کشاکش‌ها و جنگ‌هایی که در نواحی غرب گیلان اتفاق افتاده، همواره مورد توجه و استفاده بوده است. حتا هدایت‌خان فومنی زمانی‌که بر ضد کریم‌خان زند شورش نمود به بازسازی قلعهٔ مزبور پرداخت و این قلعه به احتمال در نهضت جنگل نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. عظمت قلعهٔ رودخان به قدری است که به شهری آباد بیشتر شباهت دارد و نمادی از معماری در خدمت قدرت است. در قسمت شمالی قلعه، دروازهٔ آن قرار دارد که در دو سوی آن، دو برج تو پر بسیار عظیم ساخته‌اند. پس از گذر از دروازه، ابتدا وارد یک هشتی بزرگ می‌شویم که پس از عبور از آن به قسمت مرکزی قلعه می‌رسیم. اگر به سمت راست حرکت کنیم در پایان سوی غرب قلعه به قسمت «شاه‌نشین» قلعه می‌رسیم که پس از بالا رفتن از پنجاه پله به آن وارد می‌شویم که شامل دو طبقه با اتاقک‌های متعدد است. راه مخفی قلعه به بیرون و چشمهٔ مصنوعی آن که به احتمال در اثر زمین‌لرزهٔ 31 خرداد 69 کور شده، در این قسمت واقعند.

اگر به سمت چپ قلعه حرکت کنیم پس از گذر از سردری که به تقریب با دو برج محاط شده وارد قسمت شرقی قلعه می‌شویم که در دیوار شمالی و جنوبی آن در فاصله‌های نامنظم، برج‌هایی است که بالای آنها اتاق‌هایی هشت ضلعی ساخته شده که امروزه به دست طبیعت و انسان در حال نابودی است. در قلعه، آبریزهایی برای نگهبانان ساخته‌اند که شمار آبریزها در دیوار جنوبی بیشتر است. به تقریب در بنای تمام برج‌های قلعه از بیرون، از سنگ‌های تراشیده‌شده استفاده گردیده که ارتفاع آن‌ها بیش از ده متر است. میلیون‌ها آجر در ساخت این دژ به‌کار رفته که شواهد حاکی از آن است که این‌‌ آجرها را در منطقه‌های پایین‌دست و جلگه‌ای، پخته و با استفاده از چهارپایان تا پای قلعه آورده‌اند. طول این دژ در حدود 500 متر و عرض آن در نقاط مختلف در نوسان است.

قلعهٔ رودخان به شمارهٔ 1546/3 در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده و این سازمان در چند سال اخیر تلاش‌هایی در جهت بازسازی دژ و نیز ایجاد راه‌ پلکانی برای رفاه بازدیدکنندگان صورت داده که درخور تقدیر است. البته شایسته است با به‌کارگیری تدبیرهای ویژه‌ای از تخریب طبیعت زیبای قلعه به دست‌ انسان‌های جاهل به‌ شدت جلوگیری نمایند چرا که با از بین رفتن فضای طبیعی اطراف دژ، بازدید از آن، لطف آن‌چنانی نخواهد داشت.