گردشگری
بیرجند؛ نگین کویر ایران
- گردشگری
- نمایش از جمعه, 15 آذر 1392 16:32
- بازدید: 4529
برگرفته از روزنامه اطلاعات
بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی در شرق کشور، در میان دره‌ای بزرگ و در 486 کیلومتری مشهد قرار دارد.این شهرستان از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به شهرستان‌های درمیان و سربیشه، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از غرب به شهرستان‌های سرایان و طبس محدود می‌شود.
بلندی شهر بیرجند از سطح دریا، 1480 متر و فاصله هوایی آن تا تهران، 791 کیلومتر است.
از نظر وضع اقلیمی دو عنصر مهم کوهپایه‌های بلند و دشت‌های وسیع از مهمترین عوامل تاثیرگذار در آب و هوای این منطقه به شمار می‌روند.
نزدیکی به کویر مرکزی ایران و وجود دشت‌های وسیع باعث پدید آمدن آب و هوای بیابانی با تابستان‌های گرم در این منطقه شده است.
از سوی دیگر کوه‌های منطقه که بیشتر در جهت غربی - شرقی کشیده شده اند، باعث شده از شدت گرما کاسته شود و هوای منطقه نسبت به مناطق اطراف از اعتدال بیشتری برخوردار باشد.این شهر با جاذبه‌های زیبای گردشگری، شهری تنها مانده در دل کویر است که به نگین کویر ایران شهرت یافته است.
شهر بیرجند، نخستین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان نخستین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود. این شهر همچنین دومین شهری در ایران است که در سال 1302 و پیش از تهران، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار شد.
* پیشینه تاریخی
نام نخستین بیرجند «کهستان» یا کوهستان بوده، که عربی آن «قهستان» است، یعنی زمینی که در آن، کوه بسیار باشد. از آنجا که این ناحیه دارای جایگاه طبیعی و جغرافیایی ویژه‌ای بوده و کوه‌های زیادی دارد، به آن کهستان گفته‌اند.
در برگزیدن نام بیرجند استدلال‌ها و دلایل متفاوتی ارائه می‌شود.
برخی بر این باورند که واژه بیرجند در اصل «برگند» یا «برکند» و یا به گونه عربی «برجند» بوده است. «بر» به معنی نیم، نصف و «گند» به معنی شهر است. بنابراین برگند یا برجند، به معنی نصف شهر است، که به دلیل کوچکی شهر، آن را برگند گفته اند. اندک اندک برگند به بیرگند و بیرجند تبدیل شده است.
عده‌ای دیگر نیز واژه بیرجند یا بیرگند را شامل دو پاره بیر، به معنی چاه (در عربی) و گند یا جند، به معنی مکان، محل و شهر در فارسی می‌دانند، بر این اساس معنی آن شهری است که دارای چاه و آب باشد.
بیرجند مرکب از دو جزء «بیر» و «جند» است که هردو بخش آن در پارسی باستان واژهای مستقل و دارای معنا و مفهوم اساطیری و تاریخی است و با هم معنی «شهر توفان» یا «شهر صاعقه» را می‌دهد.
«بیر» در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و توفان و «جند» که معرّب «کند» است به زبان فرارودی به معنی مکان و شهر آمده است. با توجه به نام‌های مناطق و شهرها در خراسان بزرگ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و...، این وجه تسمیه درست‌تر به نظر می‌رسد. بیرجند را شهر بلند، و برزن نیز معنا کرده‌اند.
این ناحیه که محدوده بزرگی از خوسف در غرب تا طبس مسینا درشرق را شامل می‌شود، در مسیر راه‌های ارتباطی مهمی بوده، که نواحی جنوبی کشور را به هرات، نیشابور و خراسان بزرگ پیوند می‌داده است.
به بیان دیگر ناحیه بیرجند در محل برخورد سه ناحیه مهم خراسان بزرگ در شمال، نواحی درونی فلات و نواحی جنوبی ایران در غرب و جنوب غربی، و نواحی سند و سیستان در جنوب شرق بوده است.
بیرجند و قهستان پیش از اسلام وجود داشته و بنای آن را به سام بن نریمان نسبت داده اند. برخی نیز آن را بخشی از قلمرو فریدون، پادشاه پیشدادی می‌دانند. وجود روستاهایی چون سلم آباد، فریدون و گیو در این ناحیه موید این گفتاراست.
برای نخستین بار نام بیرجند در اسناد مکتوب معجم البلدان قرن هفتم هجری قمری آمده است که این شهر را زیباترین بلد قهستان معرفی کرده است، همچنین سیاحان و مورخانی چون مارکوپولو، یاقوت حموی، مقدسی حمدالله مستوفی و حافظ ابرو در کتابهای خود از این شهر به نوعی یاد کرده‌اند.
کشفیات اخیر باستانشناسی در منطقه بیرجند حاکی از آن است که این نواحی علاوه بر این که محل سکونت یا معبر انسان‌ها در پیش از تاریخ بوده ردپای قوم ساگارتی یکی از اقوام کوچ نشین پارسی را نیز در خود به یادگار داردکه نمونه بارز آن کهنترین اثر کشف شده بیرجند به نام سنگ نگاره لاخ مزار کوچ است که برآن نقوشی پیش از تاریخ، علائم پیکتوگراف یا تصویری و کتیبه‌ها و نقوش ساسانی حکاکی شده که علاوه برآن کتیبه‌های خط عربی نیز قسمتی از نگاره‌های سنگ را به خوداختصاص داده است.
قرائن و شواهد نشان دهنده این است که آبادانی و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده است که تقریبا تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را در برداشته است.
*گویش و فرهنگ
مردم سختکوش و میهمان نواز بیرجند از نژاد آریایی و ایرانی هستند که از دوران باستان در این سرزمین ساکن شده اند. گویش یا لهجه بیرجندی از گویش‌های فارسی نو است که مانند گویش‌های دیگر به نسبت زبان رسمی کمتر تحول یافته و از اینرو بسیاری از ویژگی‌های فارسی کهن را نگه داشته‌است و در گفتار آنان واژگان پارسی پیشین شنیده می‌شود.
محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد که چون بیرجند در نزدیکی کویر و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده، در گذر تاریخ کمتر مورد تاخت و تاز قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز پاکیزه و دست نخورده باقی مانده است.
ویژگی موسیقی محلی بیرجند در حرکات ریتمیک و نمایشی است و چوب بازی یکی از هنرهای وابسته به این حرکات موزون است که ویژگی خود را دارد. شهرستان بیرجند و قهستان دارای زیباترین و لطیف‌ترین ترانه‌ها، آوازها و حماسی‌ترین حرکات موزون و آهنگ‌های سازی و آوازی است که در کمتر نقطه‌ای از خراسان نظیرش را می‌توان دید.
در این حرکات چون افراد به چوب بازی نیز می‌پردازند، در اصطلاح محلی در ردیف چوب بازی‌ها به شمار می‌آیند که بسیار سخت و پیچیده است و نیاز به مهارت، ممارست و تمرین، چابکی و انعطاف بدنی دارد.
آهنگ‌های قدیمی بیرجند را عروس کشو و عروس کشان، محمل، نصروجو (مصروجان)، گوچه باغی، بستره نمکی، غلام بخشی، پیشباز، لالایی و استقبال ( خوش آمد گویی) تشکیل می‌دهند.
نوعی دو بیتی خوانی مرسوم به فراقی نیز در منطقه رواج دارد که روستاییان دایره وار دور هم می‌نشینند و هر فرد با خواندن دو بیت از اشعار محلی به بیان هجران و فراق خود می‌پردازد.
این شهر دارای مناطق گردشگری فراوانی است که از آنجمله می‌توان به این جاذبه‌ها اشاره کرد،
* سنگ نگاره‌های لاخ مزار کوچ
مجموعه نگاره‌های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند جزو معتبرترین اسناد تاریخی مربوط به خراسان جنوبی به شمار می‌آید. این مجموعه به 307 مورد می‌رسد که بر سطح صخره‌ای به رنگ سبز مایل به سیاه و به ابعاد5 متر در5 متر ایجاد شده‌اند و شامل نقوش انسان، حیوان، گیاه، علامت و نشانه، کتیبه‌های پهلوی، اشکانی، ساسانی و کتیبه‌های فارسی می‌شود.
* سنگ نگاره کال جنگال
کال جنگال نام یکی از دره‌های عمیق کوه ریچ است و در نزدیکی روستای زمان آباد از توابع بخش مرکزی قرار دارد. در قلل نسبتا مرتفع کوه‌های این دره و بر روی سنگ‌های صیقلی، پیکره‌ها و نوشته‌هایی به خط پهلوی اشکانی نقش بسته که نشانی از زندگی با عظمت پیشینیان این خطه دارد. در میان این کتیبه‌ها تصویر جدال مرد پارتی با شیر دیده می‌شود. در این تصویر، مرد جنگجو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شیر مبارزه می‌کند.
* قلعه تاریخی بیرجند
این قلعه قدیمی‌ترین بنای تاریخی شهر بیرجند و یادگاری از دوره صفویه است که بر روی تپه‌های مرتفع غرب این شهر بنا شده و کاربرد نظامی داشته است.
* مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگی
این مجموعه یکی از بناهای تاریخی بیرجند است که در شش طبقه به شکل زیگورات ساخته شده است و از شش طبقه بنا فقط دو طبقه آن قابل کاربری است و بقیه طبقات به منظور فرم بخشی ساخته شده‌اند.
این مجموعه شامل باغ عمارت سردر ورودی، اصطبل، حمام، بخش اداری، تالار تشریفات، استخر وغیره است.
* عمارت اکبریه
عمارت اکبریه واقع در خیابان معلم بیرجند، یکی از بناهای تاریخی این شهر است. این بنا در دوره قاجاریه و توسط شوکت الملک در دو اشکوبه ساخته شده‌است. این بنا که شامل تالار آیینه، گنبد کلاه فرنگی، تزیینات مقرنس لانه زنبوری و رسمی بندی است صرفاً برای پذیرایی از نمایندگان سیاسی داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
* عمارت رحیم آباد
این بنای تاریخی که حدود سال 1315 قمری دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک بوده است، دارای باغ، انبار، بنای ورودی، استخر و عمارت اصلی است.
ویژگی مهم این بنا، تزیینات زیبای آن است که شامل آیینه کاری‌ها و گچبری‌های بسیار زیبا با نقش سردیس جانوران، گل و گیاه و نقوش اسلیمی است.
* خانه پردلی
خانه پردلی یکی از خانههای زیبا و قدیمی بیرجند است که اصول معماری به‌کار رفته در آن نشانگر تلفیق معماری ایرانی و معماری بیگانه است. خانههای قدیمی با مشخصات خانه پردلی بیانگر آداب و رسوم اجتماعی افراد و نشانگر ذوق و سلیقه معماران قاجاریه است‌که با استفاده از معماری اسلامی ساختار جدیدی را به وجود آورده‌اند که بارزترین نمونه آن پیش ایوان و ستون‌های باربر است که فقط جنبه زیبایی داشته است و علاوه بر این عنصر معماری به کار رفته در بنا، تزیینات آن نیز قابل وصف است چرا که نمونه آن در شهرستان بیرجند کمتر دیده شده است.
* خانه آراسته
این بنای زیبا در داخل بافت تاریخی بیرجند و در محور فرهنگی چهار درخت قرار دارد. این خانه تمام ویژگی‌های خانههای سنتی را از نظر هماهنگی و همگونی با اوضاع اقلیمی، اجتماعی، اقتصادی و اعتقادی ساکنان خود دارد. داشتن عناصری مانند سردر ورودی، هشتی، دالان یا دهلیز، حیاط مرکزی، ایوان، اتاق‌های متعدد در چهار طرف، پوشش‌های گنبدی، دیوارهای قطور و استفاده از خشت و گل در ساخت بنا از جمله این ویژگی‌ها است. قدمت این خانه به دوره قاجار بر می‌گردد و با شماره1891 به ثبت تاریخی رسیده است.
* مدرسه شوکتیه
مدرسه شوکتیه که در داخل بافت قدیمی شهر بیرجند قرار دارد، تک ایوانی بوده و هشتی، دهلیز، ایوان رفیع، حیاط، حجره‌های دور تا دور حیاط شاه نشین و حمام از متعلقات آن است. سر در ورودی بنا دارای طاق جناغی با تزیینات مقرنس است. بنای شوکتیه در سال 1312 قمری به منظور برگزاری آیین عزاداری ماه محرم ساخته شد و در سال 1326 ق نخستین مدرسه جدید بیرجند در آن تاسیس شد.
مدرسه شوکتیه پس از تأسیس مدارس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، به همت امیر شوکت‌الملک علم، حکمران وقت در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن، دبیرستان شوکتیه و مدارس خضری دشت بیاض, نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی گشایش یافت.
* آرامگاه حکیم نزاری
آرامگاه سعد الدین نزاری قهستانی، نامور به حکیم نزاری، سراینده سده هفتم هجری، یکی از نقاط دیدنی و تاریخی شهر بیرجند است که در بافت قدیمی شهر جای دارد.
* حسینیه بهرمان
حسینیه بهرمان به‌وسیله شخصی به همین نام در دوره قاجاریه ساخته شده است. ورودی این حسینیه یک‌سردر دارد که سقف آن به صورت کلیلی آذری دو گلویی بوده و اطراف آن به وسیله نقوش آجری زیگزاگ و مضاعف تزیین شده است.بعد از درگاه، هشتی قرار دارد که از پنج طاق نمای سکودار تشکیل شده و بر فراز آن سقف گنبد زیبایی به چشم می‌خورد که این گنبد به وسیله رسمی بندی از مرکز به اطراف آذین بندی شده است.
از هشتی فقط یک راه ارتباطی به صحن وجود دارد که سقف آن بصورت هلالی است. صحن حسینیه نیز فضایی محدود و کوچک است. حسینیه همچنین دارای اتاق‌های متعددی است که هر کدام ویژگی خود را دارد. آشپزخانه حسینیه نیز در کنج غربی آن قرار دارد که اجاق و سکوهای مختلفی در آن تعبیه شده است.
* حسینیه حاجیه آمنه
بنای‌حسینیه را با توجه به معماری می‌توان از آثار اوایل دوره قاجاریه دانست البته این بنا از ابتدای ساخت به عنوان حسینیه استفاده نمی‌شده بلکه مسکونی بوده است وبه حاجیه آمنه وابسته به خاندان علم تعلق داشته و در جمادی الاول سال 1287ق توسط دو نفر به نام‌های محمد ولی خان و غلامرضا بیک وقف شده است. حسینیه حاجیه آمنه به سبک تک ایوانی و درونگرا ساخته شده است.
این بنا را می‌توان به چهار بخش کلی تقسیم کرد: اول ورودی اصلی بنا و حیاطی که بعد از ورودی اصلی قرار دارد. دوم بنای دو طبقه‌ای که پس از حیاط قرار دارد و از طریق یک هشتی می‌توان به تمام قسمت‌های این بنا وارد شد. سوم حیاط دوم که یک راهرو آن را با حیاط اول ارتباط می‌دهد و چهارم ایوان با متعلقات آن که البته تمام این قسمت‌ها دارای هماهنگی و پیوستگی هستند. به گونه‌ای که نمی‌توان آنها را به طور مشخص از هم جدا کرد. این خانه تاریخی در خیابان پاسداران شهر بیرجند قرار دارد و از جاذبه‌های پیرامون بنا، باغ و عمارت اسکویه و باغ و عمارت شوکت آباد را می‌توان نام برد.
* رباط آصف
این بنا توسط آصف الدوله والی وقت خراسان در سال 1251ق بنیان گذارده شده است. این رباط با پلان چهار ضلعی ساخته شده و دارای حیاط مرکزی وسیعی است که در اطراف آن حجره‌ها و فضاهای دیگر بنا شده است. این بنا جزو بناهای دو ایوانی محسوب می‌شود.
حیاط مرکزی رباط یادآور اتراق کاروان‌های مختلف در این قسمت است.
این بخش بسیار ساده و عاری از هر گونه عنصر معماری است.
اصطبل سر پوشیده این بنا در قسمتی دور از اتاق‌های استراحت مسافرین ساخته شده است و فضای داخلی آن تقریبا دو یا سه برابر فضای داخلی اتاق‌ها است. در ضمن بنای رباط آصف جزو خانههای رباط بیابانی درشت به شمار می‌آید.
* کاروانسرا‌ها
شهرستان بیرجند دارای 5 رباط بیابانی و 12 کاروانسرای شهری بوده است کاروانسراهای شهرستان بیرجند که مربوط به دورهای زندیه، صفویه و قاجاریه است،از ویژگی‌های معماری چهار ایوانی و دو ایوانی و متفرقه برخوردارند.
* غار چنشت
شاید اسرار آمیزترین پدیده تاریخى بیرجند غار چنشت در روستاى چنشت در 60 کیلومترى جنوب شرق بیرجند باشد.
دراین غار که بیش از 59 متر طول دارد اسکلت‌های مردگان (در وضع‌های مختلف) و نیز آثار و نشانه‌های متعددی از زندگی گذشتگان مانند سفال، چوب، پارچه، چرخ نخریسی و دیوارهای گچی مشاهده شده است. ظاهراً از این غار در دوران‌های مختلف به عنوان پناهگاه استفاده می‌شده است و یا این که ممکن است زلزله، خانههای مسکونی را همراه با ساکنان آن منهدم ساخته باشد.
غار چنشت، با توجه به جاذبه‌های تاریخی، نزدیکی به بقعه متبرکه امامزاده سید حامد علوی (ع ) و نیز طبیعت بکر و سرسبز اطراف، گردشگران بسیاری را به این منطقه جذب می‌کند.
* بند دره
این بند بزرگ در دوره قاجار در زمان حکمرانی امیر حشمت الملک علم از سنگ، آجر و ملات ساروج بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران ساخته شده است. این بند با 31 متر طول تاج، 3تا 5 متر عرض تاج و 13 متر ارتفاع مهمترین بند تاریخی بیرجند است.
* بند امیرشاه
بند تاریخی و زیبای امیر شاه در فاصله 2 کیلومتری جنوب غرب بیرجند و در داخل رشته کوه باغران بنا شده است. این سد که از سازه‌های آبی دوره قاجاریه به شمار می‌آید، در زمان حکمرانی حشمت الملک علم ساخته شده است.
بند امیر شاه از نظر ساختمانی، هم می‌تواند جزو سدهای قوسی و هم پایه‌ای به شمار آید؛ چرا که بدنه قوسی این سد در وسط دارای دو پایه یا پشت بند است که دیواره را در مقابل فشار آب مخزن حمایت می‌کند.
* یخدانها
یخدانها آثاری از گذشته دور در جنوب شهرستان بیرجند هستند که در مجاورت روستاهای اکبریه، رحیم آباد، امیرآباد و چهکند،ساخته شده اند. در این یخدانها نه تنها یخ بر اثر برودت شب‌های سرد زمستان یخ می‌بندد، بلکه در محوطه‌ای که به نام چال یا گـــودال یـخـدان مرســوم است یخ‌ها تا اواخر تابستان نگهداری می‌شد.
از یخدان‌های معروف بیرجند می‌توان به یخدان رحیم آباد، یخدان امیر آباد و یخدان شوکت آباد که در مجاورت شهر بیرجند هستند،نام برد.
* آب انبار
چون آب قنات بیرجند موسوم به ( قصبه ) شور و غیر قابل آشامیدن بوده، مردم نیکخواه در داخل شهر چندین آب انبار بزرگ بنا کرده بودند که این آب انبارها در زمستان و بهار از آب اضافی و شیرین روستاهای کوه باغران پر آب شده و کفاف آب آشامیدنی مردم را در طول سال می‌داد. این آب انبارها به علت این که کاملاً در دل خاک ساخته شده بودند، آب آنها در تابستان خنک و گوارا بود. عمق زیاد آب انبارها موجب شده بود که مردم برای برداشت آب بین 40 تا 90 پله را طی کنند تا به شیر آبی که در پایین آب انبار نصب شده بود، دسترسی پیدا کنند. آب انبارها از نظر تاریخی حایز اهمیت زیادی هستند و بیشتر آنها در دوره قاجاریه بنا شده‌اند.
* صنایع دستی
صنایع شهرستان بیرجند در دو دسته صنایع دستی و صنایع ماشینی قابل بررسی است. فرشبافی از هنرهای دستی مهم مردم بیرجند به شمار می‌رود و فرش‌ها با طرح‌های کاشان و محلی و قالیچه‌ها بیشتر با طرح‌های بلوچی، سیستانی و ترکمنی بافته می‌شوند. در زمینه‌قالیبافی نخستین منطقه‌ای که در بیرجند مورد توجه دست‌اندرکاران قرار گرفت روستای درخش بیرجند بود. از قالی‌های بیرجند تعداد زیادی به یادگار مانده که در موزه فرش ایران و در مجموعه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و بیشتر بافت روستای درخش بیرجند هستند.
با توجه به شواهد تاریخی، قالیبافی در بیرجند از درخش شروع شده ولی به مرور زمان در سطح روستاهای بیرجند گسترش یافته است. امروزه فرش بیرجند را در بازارهای جهانی با نام «مود» می‌شناسند. (روستای مود در 36 کیلومتری بیرجند قرار دارد ومردم آن قالیبافی را از هنرمندان درخش آموختند و امروزه بیشتر آنها به شغل قالیبافی اشتغال دارند.) موفقیت بافندگان فرش مود را باید در استفاده از پشم محلی، شست‌وشوی خوب، رنگرزی سنتی و بافت خوب دانست. امروزه در شهرستان بیرجند 16 هزار دار قالی وجود دارد و فقط در این شهرستان 200 فروشگاه خامه فروشی، 50 تا 60 کارگاه رنگرزی، 30 تا 40 واحد پرداخت زنی و دیگر صنف‌های وابسته به فرش دایر است. این آمار نشانگر آن است که حیات اقتصادی بیرجند در گرو فرش است.
نقوش هندسی قالیچه‌های بیرجند در قالیچه‌های عشایری بیرجند جلوه کرده است که تجلی اندیشه، ذوق، هنر و احساس است. نقوش هندسی قالیچه‌های بیرجند ابتدا به صورت مجرد و انتزاعی بوده و به تدریج به طبیعت نزدیکتر شده است. بیشتر این نقوش از مثلث و سایر اشکال هندسی گرفته شده و به شکل‌های مختلف کنار هم چیده شده است و با رنگ بندی‌های مناسب هر یک نمودی از طبیعت پیدا کرده اند. طرح‌های شکسته در قالی بیرجند همچنان بر اصالت اولیه خود باقی مانده‌اند اما می‌توان به تأثیر عشایر سیستانی که هر سال به مناطقی از بیرجند ییلاق می‌کنند، اشاره کرد. طرح زیبای سه برگی که عشایر درمیان آنرا در قالیچه‌هایشان به کار می‌برند از جمله این تأثیر‌ات است. همچنین در متن قالیچه‌های بخش درمیان که نام قالیچه‌های عیسایی‌ها به خود گرفته است طرح سه قالبی دیده می‌شود که هر قالب شامل چند لوزی همانند است که یکی درون دیگری قرار گرفته است که اصالت این طرح نیز به عشایر سیستان برمی‌گردد.
قدیمی‌ترین نقشه قالی بیرجند که در روستای درخش بافت می‌شده؛ طرح هراتی بوده است. این طرح بنا بر گل ختایی‌در عمده تولیدات فرش درخش به کار می‌رفته است. همچنین نقشه درختی بعد از طرح هراتی از سابقه دیرینه‌‌ای برخوردار است این نقشه که با الهام از طبیعت طراحی شده است، در روستاهای مود و درخش بیشتر از سایر نقاط بافت می‌شود.
از دیگر نقش‌های رایج در قالی بیرجند می‌توان به نقش ریز ماهی ساده، ریزماهی ترنج‌دار، ریز ماهی پنج متن و طرح سعدی اشاره کرد.
امروزه انواع طرح‌های مختلف اصفهان، قم و تبریز و... در کارگاه‌های قالیبافی شهری و روستایی بیرجند بافته می‌شود. رایج‌ترین این نقوش شامل نقشه‌های: بوته جقه، طرح‌های گلدانی، نقشه دهان اژدر، طرح‌های کرمانی، طرح شاه صفی، نقشه‌کله‌اسبی، طرح خشتی و طرح محرمات است.
* بافت گلیم
بافت گلیم در شهر بیرجند رایج نیست و اغلب در روستاهای اطراف آن بافته می‌شود. سابقه گلیم بافی در بیرجند را نمی‌توان به درستی بیان کرد ولی با توجه به اظهارات بافندگان محلی با سابقه قالیبافی منطقه هماهنگی دارد.
اکنون گلیم وگلیم بافی به گونه‌ای جدی‌تر در روستاهای خور و خراشاد رایج است و در سایر نقاط روستائیان به گونه‌ای انفرادی و بدون تجمع کارگاهی به بافت آن مشغول هستند. نقش گلیم‌های منطقه بیشتر به گونه گلیم‌های بلوچی رخشانی است و اغلب طرح‌هایی بسیار ساده دارد.
طرح و نقشه گلیم در بیرجند و خراسان از نقاط دیگر مستثنی نبوده ولی در مقام مقایسه به گلیم‌های عشایری که ساده‌تر هستند و زینه خالی آنها بیشتر است، شبیه ترند.
پلاس نیز نوعی گلیم است و موارد استفاده‌ای چون گلیم داردو دربیشترمناطق روستایی بافته می‌شود پلاس بافی معمولا با موی بز انجام میگیرد ولی در روستای خور نوی دیگر پلاس بافی با روگ ( تکه پارچه ) انجام میگیرد.این گونه از گلیم بیشتر برای توبره مورد استفاده قرار میگیرد و بافت آن به صورت محدود است و به ندرت انجام میگیرد.
* جاجیم بافی
قدمت بافت جاجیم در این منطقه حدود 30 سال است جاجیم را در این منطقه با دستگاه توبافی (پارچه بافی) می‌بافند و تنها تفاوت آن در این است که جاجیم با نخ کلفت‌تر بافته می‌شود. نقش جاجیم دراین منطقه بستگی به سلیقه بافنده دارد. در این منطقه پارچه بافی و جاجیم بافی رابطه‌ای مستقیم با یکدیگر دارند و در منطقه که جاجیم بافته می‌شود، حتماً پارچه هم در آن بافته می‌شود. مرکز عمده بافت جاجیم منطقه خوسف است.
* سفالگری
سفالگری در بیرجندمانند سایرمناطق به روش‌های مختلف انجام میگیرد. در بیرجند جنبه کاملاً کاربردی دارد و آنچه بیش از هر چیز دارای اهمیت است این که سفال این منطقه بدون لعاب بوده و اگر در مواردی هم نیاز به لعاب کاری بوده به صورت بسیار ابتدایی انجام شده است. سفالگری در بیرجند در روستاهای شاهزیله و کوشه انجام میگیرد اما سنتی‌‌ترین و قدیمی‌ترین روش سفالگری را منطقه شاهزیله دارد. گِل مورد نیاز این منطقه از این روستاها تهیه می‌شود. سفالگران این منطقه معمولاً خاک مل ( خاک رس قرمز که در این محل از اطراف شاهزیله و مهدیه تهیه می‌شود ) را مورد استفاده قرار می‌دهند.
* غذاهای محلی
گرچه خوردن غذاهای امروزی همچون دیگر مناطق در بیرجند نیز رایج شده ولی غذاهای محلی که ازمواد در دسترس و باتوجه به شرایط آب و هوایی پخت می‌شوند، هنوز جایگاه ویژه‌ای دارند. غذاهای محلی بیرجند را اشکنه عدس، اشکنه آلو، اشکنه نخود، اشکنه آرد گندم، اشکنه گوجه فرنگی، کشک زرد و...، خورش قوارمه، گوشت داغ (قورمه)، خورش سبزی، کوکو کما، غروت (کشک ) بادنجان، کشک زرد، کشک سیاه، قاتق ماش، آبگوشت، آش رشته، آش عدس، شله زرد، گندم شیر، قاتق عدس، نان جوش، کاچی، بنه، گاورسی، سابری و خرما برشته شامل می‌شود و انواع شیرینی‌های این منطقه را نیز نان زنجبیلی، نان روورکرده، نان چرخی، کلمبه، کلوچه قندی، نان لوله‌ای، کله‌کنو (شاه دانه)، نان نارگیلی، نان گردویی و نان برنجی تشکیل می‌دهد.
همچنین نان دو آتشه، نان نوجوش، تفتان، روغن جوش، کماچ، جان جانی، زردی، ترشی، نان قلفی، نان گاورس، نان جو، نان سمنو، نان شلغمی، نان کلمبه، نان سر پیازی، نان کنجدی و نان سر قلفی یز از جمله نان‌های محلی این منطقه هستند.
* کشاورزی و دامداری
محصولات کشاورزی شهرستان بیرجند شامل زعفران، گندم، جو، چغندر قند، پنبه، تربار، گردو، سیب، عناب و آلو زرد است. در بیرجند همچنین دامداری به گونه سنتی رواج دارد.
