ایران‌بوم

پـژوهــنـدهٔ نــامهٔ باســتــان
چنــین گفت: که ایــن تخت و کلاه
کیــومرث شــد بـر جهان کدخدای
سـر و تخـت و بخـتش برآمد، به کوه
کــه از پــهلوانــان زنــد داســتان
کــیــومــرث آورد و او بــود شــاه
نخستین، به کوه اندرون ساخت جای
پــلنــگیــنه پوشیــد خـود با گروه

با توجه به اسناد تاریخی ایران کهن و به ویژه شاهنامه که غنی‌ترین منبع تاریخی مکتوب است پی برده می‌شود که دوران کیومرث یکی از مهمترین دوره‌های تاریخی این سرزمین است: 1
«در دوردست‌های تاریخ، یعنی کمابیش 6700 سال پیش از میلاد، کیومرث موفق می‌شود به طایفه ایرها {ایرانیها} موجودیت بخشیده و حدود قلمرو آنان را روشن کند.»
این گفته بدان معناست که ایرانیان در زمان کیومرث، دولت تشکیل داده‌اند. پس همین جا و پیش از ورود بیشتر به بحث، باید گفت که دست‌کم دارای تاریخ برپایی دولت به هزار سال پیش میرسد.2
خود واژه کیومرث «که در پهلوی در ریخت گیومرت به کار میرفته است، در اوستا، گَیَ مَرِتَن بوده است» که به معنی «زندگانی میرا» میباشد. چنانکه بلعمی نیز مینویسد: معنی کیومرث زندهٔ گویای میرا است.

در باورشناسی ایرانی، نخستین مرد (=انسان) کیومرث است. کیومرث در کرانهٔ چپ از رود سپند و نیکوی «دائیتی» در ایرانویچ آفریده شد و گاو یکتا آفرید در کرانهٔ راست.
بر اساس باور بسیاری، کیومرث و دو جانشین او یعنی هوشنگ و تهمورث اساس تمدن ایران‌زمین را گذاشته‌اند3 و در باور گروهی از ایرانیان کیومرث همان حضرت آدم است.
محمدبن جریر طبری درباره کیومرث و جانشینانش می‌نویسد:4
مردمان را اختلاف هست به گاه کیومرث اندر، و هر کسی چیزی همی‌گویند گروهان عجم گویند که او آن است که آدمش خوانند و خلق از اوست.
با وجود این جالب است که شاهنامه همچون سایر موارد حقیقت راستین را می‌گوید که به دور از پندار و آرزو و خیال و اوهام است و کیومرث را نیز همانگونه که بوده است، می‌نمایاند:5
در شاهنامه کیومرث همانگونه نشان داده شده که در فروردین یشت از وی نام برده شده است. در شاهنامه او، نه نخستین انسان است و نه کسی که «مردمان جهان از تبار او پدید» آمدند. بلکه نخستین کسی است که در میان ایرها به کدخدایی می‌رسد.

جان کلام و اصل موضوع نیز همین است. واقعیت امر این است که کیومرث نماد دوره‌ای از تاریخ طولانی ایران می‌باشد. دوره‌ای است که به نوبهٔ خود دارای اهمیت است. از آن رو که در این دوره ایرانیان پس از استقرار در فلات ایران می‌توانند در این سرزمین دولت برپا کنند. این دوره که به نام شاخص‌ترین فرد آن (کیومرث) است. دورهٔ سازماندهی و نظم و سامان دادن به مردمان ایرانی و تشکیل کشور است.

سپس با توجه به بیت‌های دیگر که آغاز مقاله آورده شد این نیز معلوم می‌شود که در این دوره هنوز نیاکان ما در فلات مقدس ایران کوه‌نشین و یا غارنشین بوده‌اند. و سپس پیشرفت‌هایی می‌شود و از جمله اینکه ایرها پوشش ویژه‌ای برای خود خلق می‌کنند.6

آن کارهای بزرگ و با شکوه که در زمان کیومرث و یا به بیان بهتر در زمانهٔ نامیده شده به این عنوان انجام گرفته، چنان اهمیتی داشته است که در گذر زمان و اندیشه مردمان ایران رنگ آسمانی و خدایی گرفته است. آنگاه وجود برخی نشانه‌ها و رویدادها هم آن اندیشه‌های فرازمینی را استوارتر ساخته است. به عنوان مثال: «در باورشناسی باستانی کوه چونان بلندترین و نزدیکترین جای به آسمان، ارزشی نمادین و آئینی داشته است. از آن است که هر یک از پیامبران بزرگ با کوهی نامور در پیوند است و در آن کوه با خداوند راز گفته است و به پیامبری برانگیخته و برگزیده آمده است:

از این رو هنگامی نام کیومرث با کوه آمده است:

کــیومرث شــد بر جهان کدخـدای
نخستین، به کوه اندرون ساخت جای

تصورات خیال‌گونه از این نوع بیشتر باور مردمان گردید.
در آغاز هزاره‌ای که به نام کیومرث که شاخص‌ترین فرد آن هزاره نام گذاری شده، ملت ایران شکل گرفته است، یا به گفتهٔ دیگر، طوایف ایرها به رهبری فردی به نام کیومرث با یکدیگر متحد شده که در پناه این یگانگی، توانسته‌اند قلمرو خود را مشخص کنند.

1- تاریخ بلعمی /12
2- بن دهشن/40
3- تاریخ ایران ـ سرپرس ی سایکس ج1 ـ صفحه 174
4- تاریخ تمدن و فرهنگ ایران کهن ـ دکتر هوشنگ طالع ـ رویه 120 ـ چاپ سمرقند ـ سال 1386
5- همان ـ رویه 121
6- نامهٔ باستان ـ دکتر میرجلال الدین کزازی ـ جلد 1 ص 240 ـ انتشارات سمت - 1386