ایران‌بوم

رسم انجام شادباش در زمان های شادمانی همانند تولد کودک، سالروز تولد، ازدواج، مراسم تاج گذاری، یا اعیاد ملی یا دینی اجرامی شود. در دوره ی ساسانی اصطلاح «آفرین» شاید برای اظهار تبریک رایج بوده است.(آفرین موبدان موبد در نوروزنامه، ص 18 و خواندن آفرین در شاهنامه؛ مسکو I، ص 135 بیت 703). اصطلاحات «دعا» و «تهنیه» در منابع به نظر می آید که ترجمه ی آفرین باشد.

تولد و زاد روز

قدیمی ترین سند درباره ی جشن تولد در ایران به هرودت برمی گردد (1.113). بنابر گفته ی او ایرانیان زادروزهای خود را با جشن های باشکوه قربانی کردن حیوان و دادن غذا برگزار می کردند. با شکوه ترین ضیافت در کاخ سلطنتی در دوره ی هخامنشیان در زاد روزپادشاه هخامنشی بود. تنها روزی در سال که پادشاه سر خود را با صابون می شست و به پخش کردن هدایا می پرداخت (9.110). در دوره ی ساسانیان هم احتمالا جشن های زاد روز برگزار می شد اما سندی در این مورد در دست نداریم. در شاهنامه اشارتی به مراسم تبریک گویی در موقع تولد هست، مثلا شادمانی بسیار به هنگام تولد رستم و فرستادن «نامه ی شادباش» سام به زال، پدر رستم، و یا شادباش موبد خطاب به فریدون به هنگام تولد منوچهر.(شاهنامه مسکو I، صص 108 ابیات 1526 - 40. ص 240 و 485) این موارد را می توان بازتابی از انجام این مراسم در دوره ی ساسانیان دانست.

نشانه هایی از این رسم در دوره های نخستین اسلامی دیده می شود. مثلا روز تولد «عضدالدوله آل بویه» (38 - 949 / 338 - 72) براساس سال خورشیدی جشن گرفته می شد. مجلس با شکوهی برپا می گردید نخست منجم دربار، زمین ادب می بوسید و به او تبریک می گفت، سپس رجال دولت و عمال و دبیران بزرگ تبریک می گفتند و شاعران هم به خواندن اشعاری که به این مناسبت سروده بودند می پرداختند. (یاقوت. معجم الادباء، ج ششم، ص 258؛ فقیهی 1347 ش، ص 84 به بعد، همو، 8791 / 1357، ص 347).
عضدالدوله که به احیای فرهنگ ایرانی علاقمند بود، باید الگوی خود را از ساسانیان گرفته باشد.

مدرک عینی از تبریک روز میلاد در طول دوره های متوالی تا بعد از نیمه ی قرن نوزدهم وجود دارد. در سال های اخیر، تحت تاثیر تمدن غرب، برگزاری جشن تبریک برای سالگرد تولد بیشتر برای افراد کمتر از بیست سال معمول است. برگزاری مراسم زاد روز برای خاندان پهلوی نیز معمول بود.

زردشتیان به طور سنتی روز میلاد زردشت را در 6 فروردین (خرداد روز) برگزار می کنند و در آن روز به یکدیگر تبریک می گویند.

ازدواج

اسناد تاریخی کمی درباره ی تبریک در هنگام ازدواج در دست است. در شاهنامه اشاره ای به ازدواج رستم و تهمینه است که اطرافیان به آن ها تبریک می گویند. (مسکو II، ص 176، ابیات 94 و بعد از آن).
در منظومه ی ویس و رامین نیز در یک مورد اشاره ای به شادی و دُر و گوهر افشاندن به مناسبت ازدواج رامین با گل است. (فخرالدین اسعد گرگانی، ص 243)
در دوران معاصر نیز جشن های ازدواج درباری با شکوه تمام برگزار می شد (گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، بی جا، بی تا، صص I، 136 - 071، II، 1286)

مراسم تبریک و جشن سالگرد ازدواج در ایران امروز در سده ی اخیر در میان خانواده های مُرفه ایرانی متداول شده و تقلیدی از فرهنگ غرب است.

تاج گذاری

مراسم تاج گذاری در شاهنامه (مسکو I، صص 81 - 136) و در منابع نخستین اسلامی بیان شده است (مثلا طبری I، صص 896 .871 .846 .834 - 35؛ ثعالبی، غرر، صص 536 .532 - 33 .507 - 09 .498 - 99 .480 - 81).
اطلاعاتی که در این منابع آمده است خصوصا از «خدای نامگ» نقل شده است و بنابراین شاید بازتابی از روش دربار ساسانی باشد. در پاسخ به شادباش دولتمردان، شاه خطابه ای در تفصیل کشورداری، در عدالت گستری، ضرورت فرمانبرداری از پادشاه و موضوعاتی مشابه ایراد می کرد.
هیچ مدرکی درباره ی تاج گذاری پادشاهان در ایران قبل از قرن هفدهم در دست نیست. جهانگردان اروپایی توضیحاتی جزیی درباره ی تاج گذاری شاه سلیمان صفوی (49-7661 / 1077 - 1105) در نوشته های خود آورده اند. در این مراسم بزرگان دربار به حضور او بار یافتند و به او تهنیت گفتند (kaempfer,pp 35-37؛ Chardin,IX,pp.094، به بعد).
همچنین توضیحاتی ازمراسم تاج گذاری پادشاهان قاجار و پهلوی در کتاب ها آمده است. (برای مثال، در مورد تاجگذاری محمدعلی شاه قاجار نک Aubin pp.131 به بعد.؛ و گاهنامه صص 153 - 55).

نوروز (سال نو)

اطلاعات چندانی درباره ی آیین ها و مراسم مربوط به نوروز تا دوران ساسانی وجود ندارد. به نظر می رسد که نجیب زادگان دربار هخامنشی، درباریان، نمایندگان مردم و سرزمین های تابعه و غیره به حضور شاه بار می یافتند تا هدایا را اهدا کنند و احتمالا تبریکات خود را بیان نمایند. برخی از این گونه مراسم در تخت جمشید به صورت نقش برجسته به تصویر کشیده شده است. (walser، p 20؛ Olmstead، p572)

از دوره ی ساسانیان تنها به منابع فارسی و عربی می توان استناد کرد. براساس گزارش بیرونی (آثارالباقیه. صص 218 - 19)، جشن ها شش روز ادامه داشت و در هر روز نماینده ی طبقه ی خاصی از مردم به حضور پادشاه بار می یافت. آن ها به پادشاه تهنیت می گفتند و هدایای خود را تقدیم می کردند و از او انعام دریافت می کردند. (قس. قزوینی صص 80 - 81).
نخستین کسی که برای تبریک گفتن به حضور ملوکانه می رسید فردی خوش سیما بود که او را «خجسته» می نامیدند. دیگر افراد که حامل هدایا برای پادشاه بودند در پی او می آمدند. سپس حاجبان به حضور می رسیدند. (دمشقی، ص 288؛منسوب به جاحظ صص 360 به بعد.)
در متنی منسوب به «ابن مقفع» (grignaschi,pp .921 ,40 - 301) گزارش شده است که در نوروز کسانی که در باریابی عمومی پذیرفته می شدند در دربار براساس موقعیت اجتماعی خود به صف می ایستادند. پادشاه تاج خود را بر سر می گذاشت، خداوند را سپاس می گفت، و خطبه ای می خواند. سپس دبیربد، موبدان موبد، وزیران، و ارتشتاران سالار (رییس لشکر) سخنان تبریک آمیز خود را ایراد می کردند. در پایان پادشاه خطبه ی دیگری را بیان می کرد. نمونه ای از تبریک موبد موبدان، خطاب به شاه در نوروزنامه ذکر شده است (ص 18).
روایت دیگر از چنین شادباش هایی در بخشی از تفسیر کهن نقل گردیده است. (صص 12 به بعد؛ صادقی، صص 107به بعد).

درباره ی شیوه های سلام و تبریک نوروزی در دوره ی اسلامی اطلاعات اندکی در دست داریم. اما رسم هدیه دادن به خلفا در نوروز در عهد اموی رایج شد. نخستین کسی که رسم اهدای هدیه در نوروز را رواج داد «حجاج بن یوسف»، فرماندار اموی (417 - 166 / 41 - 95) در عراق بود.(آلوسی ص 350)؛ این رسم را «عمر بن عبدالعزیز» برانداخت، اما در دوره ی «یزید بن عبدالملک» (32 - 027 / 101 - 05) احیا گردید.(یعقوبی، تاریخ II، صص 366 - 376).
با بالا گرفتن اهمیت ایرانیان در امور دیوانی عباسیان، نوروز و مهرگان (شانزدهمین روز مهر) طبق رسوم رایج در دربار جشن گرفته می شد.(مسعودی، مروج، VII، صص 277 - 78).
در دوره ی صفویه، توصیفاتی از جشن های نوروز، و تبریک گفتن در این ایام، در گزارش های سیاحان خارجی یافت می شود. (برای مثال، شاردن، II، صص 662 به بعد).
براساس این گزارش ها، درباریان، نجیب زادگان و دیوانیان از طرف پادشاه پذیرفته می شدند و تبریک عرض می کردند. مشابه چنین مراسمی در زمان قاجاریه مرسوم بوده است (اعتمادالسلطنه، روزنامه ی خاطرات، صص 46 - 36؛ Brugsch،II، pp 643 به بعد.؛ polak I، بخش 21).
این مراسم با برخی تغییرات در دوره ی پهلوی ادامه داشت. (گاهنامه، صص 270 .108).

از قدیم، نوروز مهم ترین مراسمی بوده است که ضمن آن ایرانیان به یکدیگر تبریک می گفته اند، و مراسم تبریک گفتن هم به صورت رسمی و هم به صورت خصوصی برگزار می شده است.
در طول ملاقات های نوروزی ایرانیان عباراتی همانند «عید شما مبارک»، «تبریک عرض می کنم» و «سد سال به این سال ها» به هم می گویند.

بر اساس نوشته ی فریدالملک (ص 40)، میرزا ملکم خان (8091 - 3381 / 1249 - 1326 ) که در مقام وزیر مختار ایران در لندن خدمت می کرد، رسم فرستادن کارت تبریک در نوروز را در ایران پایه گذاری کرد. این کار احتمالا از فرستادن کارت کریسمس در غرب تقلید شده است.
معمولا کارت های تبریک با تصاویری از گل ها و گیاهان، نقش های مینیاتوری یا تصویرهایی از آثار باستانی ایران مانند تخت جمشید و مساجد معروف (خصوصا بعد از انقلاب 1357) تزیین یافته است. نقش های مینیاتوری بیشتر اوقات از تصاویر شاهنامه اخذ شده اند و از آنجا که جمشید آغازگر نوروز به شمار می رود تصویرهای بر تخت نشستن او یکی ازمعمول ترین نقش های روی کارت های تبریک در دوران پهلوی بود. بدل یا تقلید از نقش های مینیاتوری اثر نقاشان معاصر نیز بر روی کارت های تبریک دیده می شود، همراه با جملاتی متداول مانند «نوروزتان پیروز باد»، «برای عرض تبریک» و مانند آن.

اعیاد مذهبی

مهم ترین اعیاد اسلامی شیعه، عید فطر و عید قربان و عید مبعث و عید غدیر خم هستند و روز میلاد امام دوازدهم نیز از مناسبت های مهم برای عرض تبریک و انجام مراسم ویژه است.

--------------------------------------------------------------------------------

بن‌نوشت‌ها :

1. آلوسی، محمود شکری، بلوغ العرب، به کوشش م. بهجت عطاری چاپ سوم، I، قاهره 2291/1342.
2. بخشی از تفسیر کهن، به کوشش محمد روشن تهران 2791 / 1351.
3. جاحظ (منسوب). کتاب المحاسن و الاجداد، به کوشش فان فونتن، لیدن 8981.
4. دمشقی، شمس الدین ابوعبداللَّه، نخبةالدهر فی عجایب البّر و البحر، به کوشش، ا. ف.مهرین، لایپزلیک، 1923.
5. صادقی، علی اشرف، تکوین زبان فارسی، تهران 1357.
6. گرگانی، فخرالدین اسعد، ویس و رامین، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران 1337.
7. فریدالملک، خاطرات فرید، به کوشش م. فرید (قراگزلو)، تهران 5591/ 1354.
8. فقیهی، علی اصغر، شاهنشاهی عضدالدوله، تهران 1347.
9. همو، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، 1357.
10. قزوینی، ابویحیی زکریا بن محمد، العجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به کوشش.ف. و روستنفلد، گوتینگن، 1848.
11. کتاب پهلوی، بی جا، بی تا. گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی سه جلد بی جا، بی تا.
12. نوروزنامه، منسوب به عمر خیام، به کوشش مجتبی مینوی، تهران 1312.

1908.6, siraP , iuhصdruojuaصd esreP aL,nibuA .E -

1861 dnu 0681 neisreP hcan tfahcstdnaseG nehcilginoK red esieR , hcsgurB .H -T
1863, gnizpieL,II
snad sevresnoc edinasas erutarettil al ed snemiceps seuqleuQ , ihcsangirG .M -T
241 - 1 .pp , 6691 , 452 AJ , lubnatsIض d seuqehtoilbib>sel
.1940 , gizpieL , sginخkssorG nehcsisrep sed efoH mA , refpmeak .E -I
.1884 , yabmoB , I sisraP eht fo yrotsiH , akaraK .F ->
.1948 , ogacihC , eripmE sisreP eht fo yrotsiH , daetsmlO .T .A -F
gizpieL , 1 ni .sloV 2 , renhoweB enies dnu dnaL saD , neisreP , kaloP . E .J -[
.1865 ,
nilreB , silopesreP nov sfeileR ned fua netfahcsreklخV eiD , reslaW . G - W
.1966 ,

--------------------------------------------------------------------------------

این مقاله ترجمه ی مرتضی هاشمی پور است از :
Congratulations: in Encyclopaedia Iranica , Edited by: Ehsan Yarshater , Volume VI , Mazda Publishers , Costa Mesa ,California , 3991.

لازم به ذکر است که نویسنده اصلاحات و تغییراتی در متن ترجمه ی این مقاله اعمال کرده است.